73

150 MORFOLOGIA

	Lm
	1. os.	2. os.	3. os.
mos niemos	-libyśmy, -łybyśmy,	-libyście, -łybyście,	-liby, -łyby,	np. mal+owa-l+i+by+śmy, np. łnal+owa-ł+y+by+śmy.

Formy te są również formami aglutynacyjnymi: morfem trybu -by-wraz z morfemami osoby i liczby może być odłączony od czasownika i umieszczony w wypowiedzeniu po którymś wyrazie poprzedzającym, por. Ja zrobiłbym to lepiej - Ja bym to lepiej zrobił (użycie form 1. i 2. osoby Ip n jak w czasie przeszłym). Używa się również form bezosobowych tego trybu, które zbudowane są tak jak formy bezosobowe czasu przeszłego uzupełnione morfemem by, np. zrobiono by.

Formy trybu nierzeczywistego są formami złożonymi: składają się z form trybu potencjalnego czasownika BYĆ i form identycznych z formami 3. osoby czasu przeszłego, np. (on) byłby namalował, (ona) byłaby namalowała itp.

5.3.3. Formy trybu rozkazującego

Formy tego trybu są oparte na temacie czasu teraźniejszego: w kon. I i II na postaci występującej w 3. os. lp, a w kon. III na postaci występującej w 3. os. Im. Stosowane są dwa szeregi końcówek:

1. -0 -my, -cie\

2- -ijlyj, -ijmy/yjmy, -ijcie/yjcie.

Ich przydział jest uzależniony od fonologicznego zakończenia tematu. Jeśli temat kończy się na jedną spółgłoskę (w tym J-) lub grupy -ść-, ŹJ-, -Jć-, -żjj-, stosujemy szereg pierwszy; jeśli temat kończy się na inną grupę spółgłoskową, dodajemy szereg drugi, por. kup-0, kupuj-0, pisz-my, stań-0, czyść-cie, czy taj-my, ale rw-ij, dri-yj, ciągn-ij, dm-ijcie.

Czasowniki kon. I kł. 3 i CHCIEĆ z kl. 6 mają rozkaźnik nieregularny, oparty na temacie czasu przeszłego z końcówkami -j, -jmy, -jcie, np. dawa-j, stawa-jcie, chci-e-j.

Jak już wspomnieliśmy na s. 143, funkcję 2. os. tego trybu spełnia również połączenie niech pan / pani + forma 3. os. lp trybu oznaj-mującego, np. niech pan przyjdzie/

5.3.4. Formy nieokreślone - bezokolicznik i imiesłowy

Bezokolicznik tworzony jest regularnie na temacie czasu przeszłego za

pomocą końcówki -ć. Od zasady tej jest kilka odstępstw:

(a)    W kon. I kl. 6 końcówkę bezokolicznika poprzedza przyrostek -e-, np. trz-e-ć (por. tar-0-ł)\ w kl. 7(b) poprzedza ją przyrostek -rtci-, np. pęk-ną-ć (por. pęk-0-ł).

(b)    Jeśli temat czasu przeszłego kończy się na -1-dprzed końcówką -c ulegają one wymianie na śpor. gniót-ł : gnieść, krad-ł :

kraś-ć.

(c)    Jeśli temat czasu przeszłego kończy się na spółgłoskę tylnojęzykową -k-g~, ulega ona wymianie na -c-, po którym jest końcówka -0, por. piek-l : piec, móg-ł : móc.

Wspomnieliśmy na s. 140, że tworzenie imiesłowów jest zależne od aspektu czasownika. Imiesłów współczesny tworzymy od tematu czaiu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą morfemu -ąc. Postać tematu jest taka sama, jak w 3. os. Im, np. kupuj-ąc, hior-ąc, tn-ąc,

siedz-ąc, siadaj-ąc.

Imiesłów uprzedni tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą morfemów -wszy, -łszy, wymawianych [fSy], [Sy]. Postać fonetyczna tematu jest taka sama jak w 3. os. lp. Jeśli temat kończy się na samogłoskę, dodajemy przyrostek -wszy, jeśli na spółgłoskę - przyrostek -łszy, np. kup i-wszy (por. kupi-ł), zabra-wszy, zagią-wszy, ale przyniós-łszy (por. przyniós-ł), ukrad-łszy.

Przypomnijmy przy tej okazji, że struktury typu piszący, pisany -tradycyjnie uznawane za imiesłowy przymiotnikowe czynne i bierne -w niniejszym opracowaniu traktowane są jako przymiotniki odczaiownl-kowe (por. niżej, s. 195, 196). W związku z tym uważamy, że czasowniki nie odmieniają się przez tzw. strony (czynną, bierną, zwrotną), a różnice między zdaniami typu Maria myje córkę - Córka jest myta przez Marię -Maria myje się są różnicami składniowymi i zostaną omówione w dziale „Składnia”, s, 329-331.