74 75 (20)

Istotne z punktu widzenia teoretycznej wiedzy naukowej są pytania przyczynowe i pytania teoretyczne. Historyk stara się wyjaśniać. Wyjaśnianie jest funkcją także nauk przyrodniczych i społecznych, ale temu wyjaśnianiu towarzyszyć ma zrozumienie, które jest funkcją nauk humanistycznych. Cytowany już T. Buksiński napisał, że:

Historyk, podobnie jak każdy inny uczony, przystępuje do badań z pewną wiedzą o przedmiocie badanym oraz o świecie. W świetle tej wiedzy rozumie on zdarzenia. Dopóki fakty są zrozumiale, nie zachodzi potrzeba wyjaśniania. Powodem wyjaśniania jest niezrozumiałość faktów. Zachodzi to wówczas, gdy jawią się one jako wątpliwe, niejasne, problematyczne, gdy nie widzimy związku między różnymi faktami lub aspektami tego samego faktu. W takich sytuacjach zachodzi potrzeba rozwikłania problemu i tym samym usunięcia braku zrozumienia. Wyjaśnianie polega na zredukowaniu tego co nieznane lub zagmatwane, do tego co znane i nie wymaga wyjaśnienia. [...] Kryterium poprawności wyjaśniania jest zrozumiałe. Następuje ono wówczas, gdy stają się jasne badane fakty i związki (relacje), jakie łączą się między sobą¹.

Tok postępowania badawczego historyka przybiera następujący układ działań:

1.    Sformułowanie problemu badawczego, ewentualnie sformułowanie hipotezy.

2.    Zgromadzenie informacji źródłowej i przeprowadzenie selekcji materiałów w związku z problemem badawczym (jest to tzw. materiał surowy).

3.    Krytyka treści materiałów źródłowych (krytyka zewnętrzna i wewnętrzna), zakwalifikowanie do opracowania treści pozytywnie zweryfikowanych.

4.    Podporządkowanie zakwalifikowanych treści w aspekcie poznawanych faktów historycznych i zjawisk oraz przyjętych kryteriów poznawczych, wyłonienie zbioru informacji w pełni przydatnego badawczo ze względu na problem badań.

5.    Wyłonienie przesłanki (przesłanek) użytecznej do wnioskowania badawczego przydatnego do rozwiązania problemu.

6.    Wyjaśnianie faktów i zjawisk badanych; wnioskowanie o faktach i zjawiskach (wykorzystuje się tu metodę indukcyjną lub metodę dedukcyjną lub wiąże obie metody, stosuje się podejście ilościowe, przyrodnicze, a także podejście hermeneutyczne, związane ze zrozumieniem przeszłości, wczuwaniem się w stany psychiczne uczestników zdarzeń z przeszłości). Wyjaśnianie może się odbywać przez opis (wyjaśnianie deskrypcyjne), przez podanie genezy (wyjaśnianie genetyczne), przez podanie przyczyny (wyjaśnianie kauzalne), przez podanie miejsca w strukturze (wyjaśnianie strukturalne).

7. Rozwiązanie problemu (weryfikacja hipotezy), opracowanie syntezy, ewentualnie określenie prawidłowości (związków między faktami i zjawiskami, kierunków rozwoju i innych).

Poddany surowym rygorom metodologicznym proces badania historycznego - rzecz odnosi się przede wszystkim do krytyki źródeł (niepewne są źródła pisane, niepewne są świadectwa uczestników i świadków zdarzeń, co wiąże się z ich emocjonalnym i selektywnym oglądem przeszłości) - nie zawsze prowadzi do jednoznacznych rozstrzygnięć, do jednoznacznej interpretacji faktów i zjawisk. Dużo zależy tu od postawy i poglądów badaczy, ich sposobu oglądu rzeczywistości i poziomu dystansu emocjonalnego i dysonansu w ocenie opisywanych faktów i zdarzeń.

Oto przykład z historii najnowszej. W noc sylwestrową 1943 roku powołana została w Warszawie - z inicjatywy Polskiej Partii Robotniczej - Krajowa Rada Narodowa, namiastka podziemnego parlamentu, mimo że funkcjonowała już w kraju delegatura rządu londyńskiego. Jak ten fakt oceniają dziś historycy w zależności od przejawianych orientacji historycznych? Na lamach „Gazety Wyborczej” z 3-4 stycznia 2004 roku, w 60. rocznicę powstania Krajowej Rady Narodowej, znajdujemy następujące wypowiedzi:

Ryszard Nazarewicz: „Powołując Krajową Radę Narodową, PPR zapobiegła utworzeniu w Polsce radzieckiej administracji okupacyjnej, a w konsekwencji wypchnięciu Polski z antyhitlerowskiej koalicji. [...] Stosunki Kremla z rządem londyńskim były już zerwane. W praktyce na terenach, na które wkraczałyby wojska radzieckie, ujawniałaby się administracja podległa rządowi określającemu ZSRR jako wroga. W tej sytuacji Armia Czerwona obsadzałaby miasta swoimi komendami wojskowymi i to one miałyby pełnić władzę w Polsce. [...] Jesienią 1943 roku Gomułka doszedł do wniosku, że trzeba powołać w kraju pod okupacją coś takiego, co spowoduje, że Związek Radziecki wkroczy do kraju sojuszniczego, a nie wrogiego"².

75

1

Tamże, s. 115-116.

2

Parlamentarny sylwester. Ryszard Nazarewicz w rozmowie z Włodzimierzem Kalickim, „Gazeta Wyborcza” 2004, 3-4 styczeń, s. 24.