7

Jak widać, W. McDougall oprócz pojęcia agresji jako instynktu używa terminu „zachowanie agresywne”. Można by sądzić, że zachowanie to, jako wywołane przez wrodzony instynkt, nie zależy od świadomości człowieka. Tak jednak nie jest. Każdy człowiek zdaje sobie sprawę, o ile oczywiście wtedy, kiedy opanuje go gniew, zastanawia się nad tym, czy i w jakim stopniu może kierować własnym zachowaniem.

P. Bovet, także uznający istnienie instynktu walki, widzi możliwość dokonywania społecznie pozytywnych zmian w sposobach ujawniania się tego instynktu (Skórny, 1968). Ponieważ zachowania zdecydowanie agresywne, a zwłaszcza przybierające postać bezpośredniego ataku, spotykają się z negatywną oceną społeczną, człowiek szuka innych forrrf manifestacji instynktu walki i znajduje go. Osiąga to przez różne przeobrażenia instynktu, takie jak: socjalizacja, in-telektualizacja, dewiacja (odchylenie), subiektywizacja, pla-tonizacja i sublimacja.

Dowodem istnienia instynktu walki — dla P. Boveta — jest wyraźna przyjemność, jaką sprawia chłopcom w wieku 9—12 lat prowadzenie bójek. Fakt wiązania instynktu walki z uczuciem nie gniewu, lecz przyjemności nie wpływa w sposób zasadniczy na interpretację pochodzenia agresji u człowieka.

Jedną z najbardziej znanych teorii uznających, że zachowaniem ludzi rządzą instynkty, jest teoria Z. Freuda (Hilgard, 1972, s. 236—237; Skórny, 1968, s. 24—32). Sposób pojmowania agresji i miejsce jej w ogólnym systemie teoretycznym tego autora ulegały kilkakrotnie zmianom, równolegle ze zmianami w jego zainteresowaniach i ogólnych poglądach.

Początkowo Z. Freud zajmował się głównie zagadnieniami rozwoju ludzi dorosłych z objawami neurotycznymi. W tym czasie traktował agresję jako jeden z objawów popędu seksualnegollW pierwszej fazie rozwoju psychoseksualnego — w fazie oralnej — objawem agresji jest gryzienie

ilmiotów. Fazę tę Z. Freud przyporządkowuje do l u kiedy dziecku zaczynają się wyrzynać zęby$W fazie i - ilnrj agresja przejawia się w tendencji do narzucania

..... m swojej woli. Dziecko staje się wtedy uparte i przejawia

n i* ilywizm.¹, dalszym rozwoju psychoseksualnym agresja 11 ii >wslawać pod wpływem kompleksu Edypa lub Elektry, i i , hiera wtedy formę rywalizacji z rodzicami tej samej co ¹ u i ko płci i przejawia się we wrogich pragnieniach.

W okresie tworzenia ogólnej koncepcji osobowości — ii i ir/.ema warstwami, reprezentującymi różne siły dyna-

..... iic pozostające w ciągłym konflikcie i ustawicznie ze

< >1 >.) walczące (id — ego — superego) — Z. Freud uznał, przyczyną agresji jest frustracja, będąca efektem wspomnianych konfliktów. ?

W trzecim okresie swej twórczości Z. Freud doszedł do • niosku, że zasadniczym składnikiem natury człowieka, decydującym o jego zachowaniu, są dwa podstawowe in-lvnkty: instynkt życia i instynkt śmierci. Są one źródłem pr/ecznych tendencji i dążeń; w wyniku ich zwalczania się powstają wszelkie formy ludzkiej aktywności. Agresja jest lównież skutkiem sprzeczności między tymi dwoma głównymi instynktami. Instynkt śmierci, będący źródłem skłonności do samounicestwienia, jest zwalczany przez instynkt /yeia. W rezultacie tego konfliktu destruktywne popędy .kierowane pierwotnie na własną osobę przesuwają się na i >soby i rzeczy znajdujące się w otoczeniu. Wszelkie konflikty międzyludzkie są, zdaniem Z. Freuda, nieuniknione, ponieważ powstają pod wpływem wrodzonych, niezmiennych składników natury ludzkiej — instynktów. Jedyne czynniki hamujące, przeciwdziałające przejawom instynktu agresji to .Irach przed karą i użyciem siły. Te środki wychowawcze muszą być użyte we wczesnym okresie dzieciństwa. Pod ich wpływem jednostka zaczyna stosować rozmaite mechanizmy obronne, które nadają przejawom instynktu agresji formy nieszkodliwe — dozwolone społecznie, a nawet

J