7

150 ADAM LITYŃSKI

„praw człowieka” wynikających z umów międzynarodowych [art. 29]. Konstytucja w art. 39 stanowiła jednak, że „korzystanie przez obywateli z praw i wolności nie może przynosić uszczerbku interesom społeczeństwa i państwa”, jak też stale akcentowała korzystanie z „praw i wolności, jakie proklamuje i gwarantuje Konstytucja ZSRR i radzieckie ustawodawstwo” [art. 39]. Niezmienne pozostały w konstytucji z 1977 r. cele polityki zagranicznej ZSRR, zmierzającej „do umocnienia pozycji światowego socjalizmu” [art. 28]. Nie uległ zatem zmianie, wyrażony w konstytucji RFSRR z 1918 r. podstawowy cel polityki zagranicznej, tzn. - jak to ujęto - „wprowadzenie [...] zwycięstwa socjalizmu we wszystkich krajach”.

Zasady konstytucji z 1977 r. zostały takie same jak w 1936 r., podobnie struktury organów państwowych były takie same. Jednak konstytucja w szczegółach znacznie różniła się na korzyść od stalinowskiej: była konkretniejsza, porzucała skrajności, formalnie zwracała uwagę na obywatela. Odbiegała jednak od standardów europejskich, a jedynie korzystnie odbijała się na tle aktu stalinowskiego z 1936 r.

W systemie radzieckim nigdy nie było formalnych różnic między ustawą konstytucyjną a zwykłą. Nie było też formalnego wymogu publikowania ustaw.

Dla podsumowania całości uwag o prawie konstytucyjnym (i nie tylko) ZSRR warto oddać głos wybitnemu konstytucjonaliście - Konstantemu Grzybowskiemu: „Naczelną zasadą porządku państwowego jest pewna doktryna polityczno-socjalna, doktryna komunistyczna, a normy prawa pisanego stanowią jedynie wytyczne. O ile by tedy zastosowanie tych norm było niekorzystne dla interesów proletariatu i rewolucji socjalnej, organa państwowe obowiązane są działać wbrew tym normom, a zgodnie z interesem proletariatu. »Ustawy radzieckie są tylko technicznymi instrukcjami, z których rzeczywiście obowiązują tylko najbardziej ogólne postanowienia« (Stuczka, Prezes Sądu Najwyższego R.S.F.S.R.)”¹. Władza państwowa była wobec jednostki wszechwładna, a jednostka wobec władzy bezsilna. Podstawowym celem dyktatury partii komunistycznej (zwanej fałszywie dyktaturą proletariatu) było zniszczenie czynników, które choćby potencjalnie mogłyby stworzyć opozycję.

W systemie radzieckim miało miejsce przenikanie się organów partii komunistycznej i organów państwa. Kompetencje rządu i administracji były podporządkowane organom partii. Faktyczną władzę sprawowała jedyna partia - komunistyczna, a ściślej jej zbiurokratyzowane kierownictwo.

1.6. Lata pieriestrojki 1989-1993

W latach tzw. pieriestrojki (1986-1991) Gorbaczowa pojawiły się koncepcje dotyczące reformy systemu konstytucyjnego. Zmian dokonano w latach

1988- 1990. Wprowadzenie urzędu prezydenta ZSRR nastąpiło w 1990 r.

Prezydent ZSRR miał być wybierany na pięć lat w wyborach powszechnych. Jego kompetencje ujęte zostały bardzo szeroko. 15 marca 1990 r. Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR wybrał M. Gorbaczowa na stanowisko pierwszego Prezydenta ZSRR.

Zjazd Deputowanych Ludowych, powołany również w czasach pieriestrojki, miał pełnić zadania władzy ustawodawczej.

Na mocy porozumienia z 8 grudnia 1991 r., podpisanego w Puszczy Białowieskiej przez szefów państw Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, Związek Radziecki zakończył swoje istnienie. Wtedy też powołano Wspólnotę Niepodległych Państw. Na mocy zawartych później porozumień Federacja Rosyjska stała się prawnym sukcesorem b. ZSRR, w tym potencjału nuklearnego Związku Radzieckiego.

12 czerwca 1990 r. Zjazd Deputowanych Ludowych Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej ogłosił Deklarację Niepodległości Republiki Rosyjskiej². Od połowy 1990 r. można mówić, że - obok istniejącego formalnie do grudnia 1991 r. ZSRR - powstało nowe państwo - Federacja Rosyjska. Tak więc do czasu rozwiązania ZSRR, na tym samym terytorium obowiązywały dwie konstytucje: konstytucja ZSRR z 1977 r. oraz konstytucja Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z 1978 r. W latach

1989- 1993 konstytucję RFSRR (od 25 grudnia 1991 r. - Federacji Rosyjskiej) zmieniano wielokrotnie; Zjazdy Deputowanych Ludowych wprowadziły do ustawy zasadniczej ponad 300 zmian (A. Bosiacki).

W pierwszych, od powstania państwa rosyjskiego, powszechnych i demokratycznych wyborach na urząd ten został wybrany 9 lipca 1991 r. Borys Jelcyn, były członek KC KPZR i m.in. były pierwszy sekretarz Moskiewskiego Komitetu KPZR.

W tych warunkach rozpoczęła się walka wybranej w ąuasi-wyborach typu sowieckiego władzy ustawodawczej z demokratycznie wyłonionym przez ogół obywateli Prezydentem Federacji Rosyjskiej. Aby zakończyć konflikt, 21 września 1993 r. B. Jelcyn wydał dekret rozwiązujący Radę Najwyższą Federacji Rosyjskiej oraz Zjazd Deputowanych Ludowych. Nowa konstytucja została przyjęta w ogólnonarodowym referendum 12 grudnia 1993 r. i obowiązuje do dnia dzisiejszego. W procesie stanowienia konstytucji pominięto parlament.

1

K. Grzybowski, op. cit., s. 33.

2

M. Granat, [w:] Ustroje państw współczesnych, E. Gdulewicz (red.), t. 2, Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 135; także: A. Bosiacki, Wstęp, [w:] Konstytucja.,., op. cit., s. 3.