76 (160)

19

19

u

z

h

(A

3

>

CE

3

s

ANALIZA TEMATU

z martwego domu, która zresztą odegrała znaczącą rolę w lagrowym epizodzie życia autora Innego świata Jej obecność w samym utworze i mottach wspótgra z refleksjami Grudzińskiego. Pierwsze motto objaśnia tytuł: Tu otwieraI się inny, odrębny świat, do niczego niepodobny; tu panowały inne, odrębne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy; tu trwał martwy za życia dom. Koresponduje ono także z koncepcją obiektywnej, filozoficznej relacji z obozu Inne cytaty komentują np. fenomen dobrowolnego męczeństwa: Je zaś zupełnie bez nadziei żyć nie można, znalazł rozwiązanie w dobrowolnym, prawie sztucznym męczeństwie (przed rozdziałem Ręka w ogniu) czy też skutki działania opisywanego systemu: Trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia można skazić naturę ludzką. Inny świat wsparty autorytetem Dostojewskiego i jego przemyśleniami ma z pewnością donioślejsze znaczenie niż tylko pamiętnikarska opowieść o sowieckim obozie.

2.3. Postawy i poglądy.

Motto umieszcza niekiedy utwór w określonej tradycji kulturowej lub ideologii. Skłanianie się ku etycznemu wymiarowi cierpienia i wybaczenia widoczne jest w stówach Antoniego Słonimskiego otwierających pierwszy rozdział Rozmów z katem Kazimierza Moczarskiego

Bo cóż by warte byty bunty i cierpienia,

Gdyby kiedyś w godzinę zdobytej

wolności

Nie miały się przerodzić w cierpień

zrozumienie (...),

Gdyby się lud gnębiony stawał

gnębicielem

I w dłoń przebitą gwoździem

chwytał miecz Piłata.

Pierwsze spotkanie z wrogiem (tytuł rozdziału -Oko w oko ze Stroopem) naznaczone jest więc intencją zrozumienia potwora w ludzkiej skórze, a w konsekwencji zwalczenia chęci zemsty chrześcijańskim miłosierdziem Zawarte w tytule całości pojęcie „rozmowy” odnosi się do konwencji utworu, ale też wskazuje metodę poznawania człowieka określonego mianem kata, słowem jednoznacznie klasyfikującym postępowanie bohatera jako „wykonawcy" w służbie pewnej ideologii.

Odwołaniem do etosu wierności i honoru jest wypowiedź przypisywana Hannibalowi, wybrana przez autora wiersza Bema pamięci żałobny-rapsod

Przysięgi danej ojcu aż do dziś dnia tak dochowałem. Dzięki umieszczeniu nazwiska kartagińskiego wodza na początku utworu i przez samą konwencję rapsodu (pieśni bohaterskiej) Norwid uczynił tytułowego bohatera symbolem idei wolności. Zgodnie z mottem Bem jest dziedzicem wartości wyznawanych przez przodków i niesie je dalej, aż do obudzenia śpiących narodów.

Choć zdarza się, że niekiedy czytelnik nie pojmuje sensu tytułu, zawsze powinien podejmować próbę odczytania zawartych w nim wskazówek i powiązań z treścią utworu lub innymi tekstami kultury.

To, jak żywa jest tradycja klasyczna nawet w czasach zwątpienia, dekadencji, pokazuje Leopold Staff zbiorem wierszy Gatąź kwitnąca Gałęzią poeta nazywa swoją twórczość wyrosłą z pnia szeroko pojętego klasycyzmu Motyw kwitnięcia oznacza natomiast żywotność, zdolność dalszego szczepienia uznanych wartości. Tom wierszy poprzedza sentencja z Owidiusza: Gwiazdy wskazywane nawet najczarniejszymi palcami Etiopów nie czernieją nigdy. Owe gwiazdy to metafora uniwersalnych humanistycznych ideałów, których wyznawcą byt między innymi Kochanowski uważany przez Staffa za duchowego patrona. W Przedśpiewie otwierającym wyżej wspomniany tom jaśnieje pełnym blaskiem filozofia Jana z Czarnolasu, a także Terencjuszowe Nic, co ludzkie...

Zdecydowane dyrektywy światopoglądowe zawierają motta pochodzące z Hamleta Szekspira umieszczone przed Romantycznością i II cz. Dziadów Adama Mickiewicza. Popularność odkrytego przez romantyków angielskiego dramaturga do dziś zaskakuje. Mickiewicz odnalazł w jego twórczości wyraz własnych przekonań. Zdaje mi się, że widzę... Gdzie? Przed oczyma duszy mojej -z tych stów wywiódł nową kategorię poznawczą otwierającą świat irracjonalny, zwaną właśnie romantycznością. Tego. że Są rzeczy na niebie i ziemi, o których nie śniło się waszym filozofom dowodzą z pełnym przekonaniem uczestnicy obrzędu dziadów, podczas którego w nadprzyrodzony sposób objawiają się prawdy o winie i karze, a także o człowieczeństwie. Polski poeta cytatom z Szekspira nadał rangę niespotykaną, ponieważ żyją one w naszej świadomości nie jako fragmenty Hamleta ale jako znaki romantycznej filozofii.

Trudnym do sklasyfikowania przypadkiem jest motto poprzedzające Konrada Wallenroda Adama Mickiewicza: Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walczenia... trzeba być lisem... i lwem. Jeśli interpretować utwór w kontekście politycznym, to słowa Machiavellego podpowiadają rozumienie tej powieści poetyckiej jako instrukcji spiskowej walki z caratem. Jednak niezwykła biografia i osobowość Waltera Alfa, „syna zemsty", rozsadza ramy tej koncepcji. Wygląda to raczej na swoistą polemikę z autorem Księcia zwłaszcza z jego relatywizmem etycznym. Przecież straszliwa misja Wallenroda, choć uwieńczona ..tryumfem Samsona”, niesie ze sobą wiele zta, niszczy nie tylko wroga, ale też pustoszy duszę tytułowego bohatera, unieszczęśliwia jego bliskich. Umieszczone w tytule imię i nazwisko prowadzi do owianych mgtą tajemnicy dziejów średniowiecza, w których Mickiewicz poszukuje inspiracji, co zapowiada podtytułem Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich

Wnioski

Przedstawione przykłady dowodzą, że tytuł i motto pełnią istotną funkcję w odczytywaniu dzieła, ponieważ podpowiadają kierunek jego interpretacji.

Choć zdarza się. że niekiedy czytelnik nie pojmuje sensu tytułu, zawsze powinien podejmować próbę odczytania zawartych w nim wskazówek i powiązań z treścią utworu bądź innymi tekstami kultury.

Wybór motta pociąga ze sobą określone konsekwencje. To przecież nie tylko kilka zacytowanych stów, lecz także ich autor, utwór i epoka, czyli wszystko, co odsłania zainteresowania wybierającego, ważną dla niego tradycję literacką, która przez motto stanowić będzie kontekst interpretacyjny dzieła.

DANUTA GÓRNIAK

76