74 (161)

ANALIZA TEMATU MATURY USTNEJ

pieśni religijnej obrosłej legendą rycerską oraz do Hymnu (Bogarodzico...) Juliusza Słowackiego. Za tym drugim utworem przemawia m.in. uwspółcześniona forma fleksyjna pierwszego członu wyrazu (Boga zamiast Bogu-, jak w Bogurodzicy). która pojawiła się u Słowackiego. Oba przywołane utwory kojarzą się z tradycją patriotyczną uświęconą chrześcijańskimi wartościami. Właśnie sensu tejże tradycji poszukuje młody poeta w „czasach pogardy".

Celem sięgnięcia przez Władysława Broniewskiego do Mickiewicza w wierszu Ballady i romanse jest niewątpliwie polemika z konwencją ballady i światopoglądem narodowego wieszcza. Wprawdzie w wierszu wykorzystano elementy treściowe Romantyczności, ale w tytule znalazło się odniesienie do całego cyklu XIX-wiecznych utworów uznawanych za manifestację romantycznych przekonań opartych na ludowych wierzeniach. Wynikająca z nich wiara, że nie masz winy bez kary, według Broniewskiego okazuje się zbyt naiwna i nie znajduje zastosowania w realiach wojny, w świecie, w którym niewinni cierpią bez nadziei na nagrodę, a dobro wcale nie zwycięża.

Przejawem toczącej się od wieków dyskusji na temat zadań i formy poezji są utwory zawierające w tytule sformułowanie „ars poetica" rodem z Horacego. Określenie to z reguły oznacza programowość wypowiedzi. W tym kontekście intrygująco brzmi tytuł wiersza Czesława Miłosza Ars poetica? - umieszczony w nim bowiem znak zapytania sugeruje niewiedzę lub wątpliwości. I rzeczywiście, autor podważa wartość ograniczających swobodę norm estetycznych w poezji, skłaniając się raczej ku zasadom etycznym, które powinny towarzyszyć aktowi twórczemu. Samo pojęcie „sztuki poetyckiej” nie ma racji bytu ze względu na zacierające się we współczesnej literaturze różnice między liryką, epiką a dramatem.

1.4. Tajemnice przenośni.

Wiele tytułowych określeń ma charakter metaforyczny i ujawnia swoje znaczenie dopiero w zestawieniu z treścią utworu lub poszczególnymi scenami. W wydanej tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości powieści Stefana Żeromskiego Przedwiośnie nie ma jednoznacznej odpowiedzi na pytania o sposoby odbudowania ojczyzny o jej przyszły ustrój. Na to jeszcze za wcześnie, gdyż kraj znajduje się w okresie przejściowym między spowodowaną zaborami destabilizacją a w pełni ukształtowanym państwem o określonych kierunkach rozwoju. Taką właśnie fazą zapowiadającą kres zimy i nadejście wiosny jest wymienione w tytule przedwiośnie.

Rozszyfrowanie analogii między tytułem a sytuacją ukazaną w utworze Żeromskiego nie nastręcza trudności. Ale już w powieści Zofii Nałkowskiej zatytułowanej Granica jedynie uważny czytelnik wychwyci wszystkie tropy wiodące do wyjaśnienia pozornie prostego pojęcia. Tutaj wyraz „granica" może oznaczać rozdźwięk między zamiarami człowieka a efektami jego działań, między samooceną osoby a postrzeganiem jej przez innych, między wizją świata jednego bohatera a wyobrażeniem drugiego, między światopoglądem młodego a postawą dojrzałego i doświadczonego. To także bariera między pojmowaniem człowieka jako istoty

Niekiedy główna idea tekstu zawiera się w tytutowym określeniu obliczonym na wywołanie pewnych skojarzeń.

szczególnej, wyjątkowej a dostrzeganiem w nim schematu. Granica może być również rozumiana jako łatwy do przekroczenia zakres moralnego postępowania. Wieloznaczność tytułu tego dzielą wiąże się z pewnością z przekonaniem autorki o względności wiedzy o człowieku o niemożności dotarcia do całej prawdy o nim.

1.5. Siła różnorodności.

(Tutaj przedstawiam inne typy tytułów nie-uwzględnionych w powyższym zestawieniu ze względu na ograniczony czas prezentacji. Są to możliwości, które można wykorzystać w innym wystąpieniu na ten sam temat).

Wśród tytułów zdarzają się: zwroty do adresata (Do Magdaleny Jana Kochanowskiego), wskazanie miejsca (W Szwajcarii Juliusza Słowackiego), zdarzenia (Wesele Stanisława Wyspiańskiego), wykorzystanej konwencji (Oda do młodości Adama Mickiewicza). Są i takie, które w czytelniczym odbiorze funkcjonują niezależnie od intencji autora, jak tytułowa lalka z powieści Bolesława Prusa utożsamiana z bohaterką, Izabelą Łęcką. Nie sposób wymienić wszystkich rodzajów tytułów; ta różnorodność jednak to świadectwo odrębności każdego dzieła literackiego.

2. Tytuł i motto.

(Wyjaśniam tylko drugie pojęcie, gdyż pierwsze zdefiniowałam na początku).

Motto to dostowny lub przetworzony cytat, fragment czyjejś wypowiedzi (literackiej lub znanej osobistości), jakim pisarz poprzedza własny tekst. Może nim być też przysłowie. W polskiej literaturze zwyczaj poprzedzania utworu cudzą myślą pojawił się dopiero w oświeceniu - wcześniej było to rzadkością. Wykorzystywano wtedy zgodnie z duchem epoki teksty tacińsioe przede wszystkim Wergiliusza, Owidiusza i H:*-cego. Jednak prawdziwą popularność motr: zyskało w romantyzmie; czerpano wtedy z wie. źródeł, poczynając od Biblii, na utworar Goethego czy Byrona kończąc. Kultura antyczne nie odeszła jednak w zapomnienie - częst: odwoływał się do niej np. Norwid. W późnie - i szych okresach znaleźć można również teksty poprzedzone mottem, choć nie tak wiele jak w literaturze romantycznej.

W czytaniu i rozumieniu dzieła literackiego motto spełnia kilka funkcji. W połączeniu z tytułem bardzo wyraźnie ustala kierunek odczytywania sensu utworu, rozumienia poszczególnych wątków.

Poniżej kryterium klasyfikacji stały się funkcje motta - to ono będzie na pierwszym planie, ale w połączeniu z tytułem.

2.1. Klucz interpretacyjny.

Ponieważ umieszcza się motto przed tekstem, może ono stanowić wyjaśnienie zamysłu autora lub idei dzieła. Albert Camus swoją Dżumę poprzedził słowami Daniela Defoe: Jest rzeczą równie rozsądną ukazać jakiś rodzaj uwięzienia przez inny, jak ukazać coś, co istnieje rzeczywiście, przez coś innego, co nie istnieje. W ten sposób autor wyraźnie zasugerował parabolicz-ność utworu. Staje się on dzięki temu czymś więcej niż tylko opowieścią o zarazie w Oranie, otwarto tu bowiem wiele możliwości: tytułowa dżuma to np. wojna, zło, ekstremalna sytuacja, w której człowiek może się sprawdzić. Cytat z Daniela Defoe prowokuje też do rozważań na temat relacji między literacką fikcją (coś, co nie istnieje) a rzeczywistością (coś, co istnieje) Juliusz Słowacki swego Kordiana poprzedził mottem zaczerpniętym z własnego poematu Lambro

Więc będę śpiewał i dążył do kresu,

Ożywię ogień, jeśli jest w iskierce.

Tak Egipcjanin w liście z aloesu Obwija zwiędłe umadego serce,

Na liściu pisze zmartwychwstania słowa; Chociaż w tym liściu serce nie ożyje,

Lecz od zepsucia wiecznie się zachowa,

W proch nie rozsypie... Godzina wybije,

Kiedy myśl słowa tajemną odgadnie. Wtenczas odpowiedź będzie w sercu

na dnie.

Fragment ten wyraźnie wiąże się z tytutowym bohaterem, którego imię wywieść można od łacińskiego słowa oznaczającego serce (cor, cor-dis). Cytat z Lambra kieruje uwagę czytelni* w stronę wartości, jakie w swojej duszy odna -duje Kordian, wartości, które zmartwychwstaną jeśli ożywi je słowo poety. Choć Słowac*.