77

Sztuka

Henri Bergson

W Nietzschem zafascynował modernistów przede wszystkim jego potężny, burzycielski gest. [...] Nadczłowiek - wielka nadzieja i zadanie ludzkości, cel ostateczny, istoto doskonała - mędrzec, twórca i bohater zarazem.

Artur Hutnikiewicz, Młoda Polska, 1996

Wpływ Bergsona na świadomość epoki był kolosalny. Rozwiązywał podstawową antynomię filozofii pozytywistycznej - sprzeczność między wolnością a determinizmem. Odrzucając determinizm, przeciwstawiał mu rzeczywistość różnorodną, w możliwościach swoich nieobliczalną, twórczą, wolną, niepodległą żadnym normom i prawom. Ograniczając intelekt, rehabilitował metafizykę i wyzwalał żywioły irracjonalne.

Artur Hutnikiewicz, Młodo Polska, 1996

Leopold Staff, Kowal

(fragment)

[...]

Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę,

Serce hartowne, mężne, serce dumne, silne.

Lecz gdy ulegniesz, serce, pod młota żelazem,

Gdy pękniesz, przeciw ciosom stali nieodporne:

W pył cię rozbiją pięści mej gromy potworne!

Bo lepiej giń, zmiażdżone cyklopowym razem,

Niżbyś żyć miało własną słabością przeklęte,

Rysą chorej niemocy skażone, pęknięte.

Fryderyk Nietzsche

(1844-1900) - niemiecki filozof i filolog klasyczny, autor dzieł filozoficznych i rozpraw

0    sztuce i literaturze antycznej Grecji; za największych artystów swoich czasów uważał Richarda Wagnera i Friedricha Hólderlina; twórca teorii nadczłowieka, przeciwnik demokracji i chrześcijaństwa jako religii słabej. Dzieła: Narodziny tragedii, Tako rzecze Zaratustra, Poza dobrem

1    złem, Zmierzch bożyszcz.

Henri Bergson

(1859-1941) - filozof francuski; jego myśl wywarła wielki wpływ na literaturę, między innymi na literacką technikę strumienia świadomości; pozostawał w opozycji do scjentyzmu; stworzył teorię życia jako aktywności twórczej (elan vital) oraz człowieka jako istoty złożonej z „ja powierzchniowego", posługującego się intelektem, oraz „ja głębokiego", które opiera się na intuicji i jest źródłem wszelkiej twórczości. Dzieła: O bezpośrednich danych świadomości, Wstęp do metafizyki, Ewolucja twórcza.

Nawiązania

• do filozofii Arthura Schopenhauera - Kazimierz Prze-rwa-Tetmajer, na przykład w lirykach Koniec wieku XIX, Hymn do Nirwany, Nie wierzę w nic, Dziś, Któż nam

Bolesław Leśmian,

Topielec

[...]

Aż nagle w niecierpliwej zapragnął żałobie Zwiedzić duchem na przełaj zieleń samą w sobie.

[...]

A on biegł wybrzeżami coraz innych światów, Odczłowieczając duszę i oddech wśród kwiatów

powróci; Leopold Staff, na przykład w liryku Deszcz

jesienny

•    do filozofii Fryderyka Nietzschego - Leopold Staff, na przykład w sonecie Kowal

•    do filozofii Henri Bergsona - Bolesław Leśmian, na przykład w tomiku taka

Kazimierz Przerwa-Tetma-

jer, Koniec XIX wieku

[...]

Cóż więc jest? Co zostało nam, co wszystko wiemy, dla których żadno z dawnyc wiar już nie wystarcza? Jakaż jest przeciw włócz'¹¹ złego twoja tarcza, człowiecze z końca wieku?-Głowę zwiesił niemy.

modernizm - zespół kierunków artystycznych przełomu XIX i XX wieku; cechy malarstwa: bunt przeciw realizmowi i naturalizmowi, nasycenie obrazów treściami metafizycznymi symbolizm - kierunek artystyczny, rozwijający się od 1885 roku jako bunt przeciw sztuce realistycznej, naturalistycznej i impresjonistycznej; polegał na ukazywaniu wewnętrznych przeżyć człowieka, świata wierzeń i baśni; przedstawiciele: Paul Gauguin (Francja), Arnold Bócklin (Niemcy), Edward Munch (Norwegia), Jacek Malczewski (Polska)

, siyiu eKieKtycznego

demizmu; cechy seces) koracyjność, bogata o: mentyka, motywy rośli: zwłaszcza kwiatowe (ir narcyz, kalia, bratek, r far), płynna, miękka lii pastelowe kolory; sece również kierunkiem ar: tonicznym (Victor Hort: ri van de Velde, Józef Olbrich) i stylem w szń użytkowe) i rzemiośle c stycznym (np. meble s< ne); ośrodki secesji: Pc

Wiedeń, Monachium, Berlin, Barcelona; przedstawiciele malarstwa: Gustav Klimt (Austria), Stanisław Wyspiański, Józef Mehoffer, Józef Pankiewicz (Polska); inne nazwy: Art Nouveau (Francja, Belgia), Jugendstil (Niemcy), Stile Liberty (Włochy), Modern Style (Wielka Brytania)

impresjonizm - kierunek w malarstwie, zapoczątkowany przez artystów francuskich (Claude Monet, Augustę Renoir, Edgar Degas, Edouard Manet); cechy impresjonizmu: swobodna kompozycja, gra światła, subiektywne widzenie świata, przekształcenie motywów przestrzennych w kolorową płaszczyznę, rezygnacja z trójwymiarowości; przedstawiciele: Aleksander Gierymski, Józef Pankiewicz, Władysław Podkowiński

ekspresjonizm - kierunek w sztuce początku XX wieku, wyrastający z mistyczno-me-tafizycznej filozofii i literatury, a także inspiracji psychologią Zygmunta Freuda; cechy ekspresjonizmu: zerwanie z realizmem, nawiązywanie do sztuk prymitywnych (między innymi motywów z kultury murzyńskiej, rysunków dzieci i sztuki ludowej), inspiracja goty

kiem, manieryzmem i sztuką archaiczną, ukazywanie ekstremalnych przeżyć ludzkich, metafizycznej rozpaczy, bólu, lęku, obłędu i melancholii, deformacja kształtów, przejaskrawione kolory (zwłaszcza żółty, pomarańczowy, czerwony), skośne linie, ostre kontrasty; przedstawiciele: Vin-cent van Gogh, Henri de Toulouse-Laufrec, Edward Munch, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Tadeusz Kulisiewicz

Jacek Malczewski, Polonia (1918)