8

perypatetycką lub, jak to określił T. Sinko — biografią powieściową¹. Trzecim źródłem determinującym odmienny od dwu poprzednich typ żywotopisarstwa była filologia uprawiana w Aleksandrii w III i II w^r. przed n. e. Wyrosła z tej nauki biografia miała na celu nie tyle dostarczenie interesującej czy moralizującej lektury, co rzeczowe poinformowanie czytelnika o opisywanej postaci, jej zaś bohaterami, podobnie jak w biografii perypatetyckiej, byli początkowo ludzie nauki, literatury i sztuki, opisywaniem bowiem żywotów postaci politycznych zajmowała się historiografia. Granice te zatarły się wkrótce, a z biegiem czasu biografia zespolona z historią nabierała charakteru opowieści o dziejach narodu, sławiła nie tylko artystów, lecz także polityków, władców i wodzów.

Przytoczona tu klasyfikacja, jak łatwo zauważyć, nie została oparta na zasadzie wyróżników jednorodnych, które wyznaczałyby ścisłe ramy dla poszczególnych typów biografii, odmienna bowiem geneza wymienionych typów biografii nie zawsze wykluczała występowanie w nich analogicznych elementów zarówno w koncepcji, jak i budowie utworu; element pochwały np. mógł komponować zarówno zretoryzowaną, jak charakterologiczną odmianę żywota, nie mówiąc o tym, że praktyka pisarska od czasów najdawniejszych wykazywała duże zindywidualizowanie utworu w zależności od pióra pisarza, czego wymownym przykładem są Żywoty sławnych mężów Plutarcha z Cheronei, w których porządkował on materiał samodzielnie, nie opierając się ściśle na jednej zasadzie kompozycyjnej ². Jednakże mimo schematycznego charakteru przywołanego tu podziału wydaje się on mieć istotne znaczenie w historii biografistyki, implikuje przy tym sposoby postępowania badawczego wobec jej konkretnych literackich realizacji. Klasyfikacja ta bowiem wskazuje już w najwcześniejszej fazie żywotopisarstwa trzy podstawowe elementy: pochwałę, historię i moralizm jako czynniki, które staną się konstytutywnymi cechami biografii, có więcej, można nawet z pewnym uproszczeniem powiedzieć, że cała jej historia przebiega drogą różnorodnych realizacji tych właśnie swoistych cech gatunku, polega na wyborze i odpowiednim eksponowaniu w poszczególnych okresach historycznoliterackich czy to ujęć dobitnie moralizujących, czy też sławiących czyny bohaterów historycznych, lub malujących panegiryczne portrety bohaterów jako uosobienie właściwych epoce wartości osobowych. Historia, czyli ,,dzieje” z jednej strony, a „pochwała” czy raczej panegiryk z drugiej —¹ to jak gdyby dwa bieguny biografiki, przeciwstawne, lecz zarazem wyznaczające zakres jej literackich możliwości. Osadzenie żywota w kontekście historiografii sprawia, że jej cechy konstytutywne determinują językowo-sty-listyczne sposoby istnienia postaci tytułowej i formy przekazu narracyjnego, podobnie natomiast, lecz oczywiście z odmiennymi rezultatami literackimi, przebiega ten proces w wypadku zdominowania żywota przez cechy właściwe wypowiedzi panegirycznej nierozdzielnie związanej z kontekstem retorycznym.. Stąd też m. in. pochodzi znamienna elastyczność biografistyki, pozwalająca na prezentowanie w formie żywota postaci historycznej panujących aktualnie w danym okresie prądów umysłowych i ideowych, obowiązujących przekonań moralnych i obywatelskich.

Trzeba bowiem pamiętać, że biografistyka to jedna z gałęzi literatury parenetycznej, która źródłami swymi tkwi w filozoficznej myśli starożytnej Grecji i Rzymu, wywodzi się z filozofii człowieka normującej teoretyczne kanony ideału ludzkiego. Stąd też na przykładzie historycznych przeobrażeń i ewolucji „bohaterów” prezentowanych w biografiach śledzić możemy znamienne przemiany tego nurtu filozoficznego. Towarzyszy mu również wyjątkowa dowolność w komponowaniu żywota, który jakkolwiek zachowuje zasadnicze, konwencjonalne schematy literackie, wchłaniać może jednocześnie formy ihnogatunkowe czy to z zakresu konstrukcji pochwalnych, czy też narracyjno-epickich. Jednym ze znakomitych przykładów owej elastyczności gatunku biograficznego jest dziełc Swetoniusza przynoszące zbiór żywotów cezarów pisanych w okresie cesarstwa — epoce rozkwitu biografistyki starożytnego Rzymu, dzieło, które później stało się źródłem inspiracji dla znacznej części włoskiej biografistyki renesansowej. Swetoniusz w swych biografiach korzysta obficie z form literackich właściwych dla obyczajowości rzymskiej, wprowadzając np. notę cenzorską, zwartą, wymieniającą z precyzyjną ostrością występek obywatela, elogium zawierające krótką notatkę biograficzną lub laudatic funebris, wraz z tzw. honores, czyli wyliczaniem urzędów zaszczytnych wreszcie — res gestae i mores, tj. obyczaje osoby chwalonej. Znamienny to rys świadczący o dominowaniu w świadomości starożytnych Rzymiar pojęć i obrazów wyłonionych przez życie państwowe i obywatelskie, nie tyle człowiek, ile szlak purpurowy na todze, nie tyle cnota w jej wewnętrznym, duchowym znaczeniu, ile jako zjawisko społeczne. Rubryko honores, to nieodzowny rys rzymskiej ambicji obywatelskiej z silnyrr jeszcze podkreśleniem, jaki urząd po raz pierwszy osiągnięto” ³.

1

T. Sinko, Literatura grecka, t. 2, Kraków 1947, cz. I, s. 36.

2

^fl F. Leo w wymienionej wyżej pracy odróżnił dwie główne formy biografii starożytnej: gramatyczną i perypatetyczną, przypisując Plutarchowi wzorowanie się na drugim schemacie obejmującym: pochodzenie, wygląd, przyrodzony charakter, sposób życia, wychowanie, rodzinę, ostatnie wypadki z życia. Twierdzenie to skorygował K. Barbu w książce Des Precedes de la peinture des caracteres et la verite histo-riąue dans les biographies de Plutarąue, Paris 1934, dowodząc, iż Plutarch korzystał dowolnie z różnych schematów i źródeł, uzależniając wybór głównie od przedmiotu

3

J. Niemirska-Pliszczyńska, Wstęp [do:] Gajus Swetonius: