Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (108)

10 rtaa I91S-1»»

Oho ..zachwianie sic dystansu epickiego", jak to określiła krytyka. »prc*wśa pewien dysonans do letndogii Dąbrowskiej traktowanej jako wielkie da= sztuki. Z drugiej jednak strony, świadczy o niezwykłej wrażliwości piat na przemiany ducha epoki; burzliwe lata 1905-1914 domagały uc itfc poetyki niż okres martwej ciszy ostatniego ćwierćwiecza XIX wieku, ftjniur _%ic pewnych problemów polityczno-moralnych. takich jak — pr/e»ijy» sic przez spory studiującej w Szwajcarii młodzieży — obawa o tną społecznych ideałów w przyszłym wolnym państwie spowodowane jn) tym zostało atmosfera czasu, w którym książka powstawała. Wiki jn w niej proces narastania wewnętrznych konfliktów w Polsce pierog połowy lat trzydziestych.

Historia jest jednak w tej powieści — tłem tylko. Na pierwszy plan upną się w niej ogólnoludzka problematyka psychologiczna i związane i m zagadnienia z kręgu filozofii człowieka. Główną sprawą jest tu po mńtrawdi przeprowadzone przeciwstawienie dwu postaw: jednej ■— otwartej na frutti afirmujaccj życie, aktywnej, i drugiej — zamkniętej w sobie, nieufnej ttb życia, biernej i refleksyjnej. Pierwszą z nich reprezentuje Bogumił, kg — Barbara, przy czym także i inne postacie powieściowe współbratu « antynomię. Antynomię, współbrzmiącą notabene, jak już wykazała konta z Jungów ską typologią osobowości i jej podstawowym podziałem na tŁiffiw tyków i introwertyków.

Głęboka mądrość duszoznawcza łącząca rozumienie z wyra/unufefca pozwoliła pisarce obydwu tym postawom oddać sprawiedliwość; Mrtw bliższy był jej jednak wzorzec Bogumiła niż Barbary. To on bowiem repre/muj dążenie do owego ideału wspólnoty — na płaszczyźnie społecznej, i /jednee/en się z bytem — na płaszczyźnie metafizycznej, który zawsze pnjind pisarstwu Dąbrowskiej i który w Nocach i dniach został szczególnie — rutaeoa w rozmyślaniach Agnieszki — wyeksponowany.

Jest to. inaczej mówiąc, ideał miłości. Prześwietla ona całą pońfc Dąbrowskiej, ma też swój udział w głoszonej przez nią filozofii pracy, taki — także — pisarka wykłada głównie na przykładzie Bogumiło.

Filozofia ta daleka jednak była od tych wersji, które repreacotorck w poprzedniej epoce — Brzozowski, w Dwudziestoleciu — Przyboś; ddtUd wszelkich patosów i imperatywów. Dąbrowska traktowała procę mc tyk ■* specie wartości społecznych, ile moralnych, a także metafizycznych, mkl w niej szansę intensyfikacji życia i drogę ku zespoleniu się / istnieniem.

Jest to też. nieco paradoksalnie, a bardzo po polsku, ideał pracy pozhawkog dążenia do materialnych korzyści. Wręcz przeciwnie — jedną z myśli pmató nich Nocy i dni stanowi postulat wewnętrznej walki z instynktem pouaóinił 268 Ewokowany przez Noce i dnie pogląd na świat wiele zawdzięcza) dna

Binda Abramów skiego. przynależnego do poprzedniej epoki filozofa, so*

..jloga. teoretyka spółdzielczości. (Jak wiadomo. Dąbrowska jako działaczka tpiblicyaka położyła znaczne zasługi dla wprowadzenia teorii spółdzielczości • tycie.) Także i myśl estetyczna Abramowskicgo odegrała niemałą rolę « kuttłtowaniu się twórczości autorki Nocy i dni: jeden z nielicznych w Polsce njśboeli. który przeżyciu catctycznemu wyznaczał wielką rangę w życiu kknytn człowieka, przyczynił się do uwrażliwienia pisarki na tę sferę łuśco/ kolei musiało wpłynąć na jej świadomość artystyczną i umiejętność cdłnałytrania na czytelnika.

We i dnie znajdują się na antypodach barokowego metafory zniu. prozy fOMjopodubnej. stylizatorskicj czy eksperymentalnej. Są skrajnie antyckspre-•pruitycznc. Styl ich — bogaty w odmiany mowy pozornie zależnej i wychylony

■    iaunc potocznoici — przywykło się określać jako , .niezauważalny”. Wrażenie tojufcok wynikać może tylko z lektury pobieżnej. Styl ten — świadomie ■■riinujący zespół chwytów artystycznych, jakimi wolno mu się posługiwać

- co chwila bowiem zwraca na siebie uwagę niezawodną trafnością w doborze

kil czy porównania, zdumiewającą przylcgłością słowa i rzeczy. I zauważa upi- właśnie dzięki jego ..niezauwużalności".

Hece i dnie, zwłaszcza ich pierwsze dwa tomy. spotkały się z entuzjastyczną m ogół oceną krytyki i z miejsca zyskały ogromną popularność wśród opttaików. Do przyczyn owej popularności należały niewątpliwie: pozytywna flooofii Dąbrowskiej: nobilitacja wartości ukrytych w szarej, codziennej pracy

■    w t)aa bez zdarzeń; komunikatywność języka i jego celna aforystyczność ■pąri głębokie porozumienie duchowe narratora /. czytelnikiem. Ale maaą role odegrać tu też musiała pewna współbieżność socjologiczna: toumjtccj wówczas wśród literackiej publiczności warstwie inteligenckiej pada skazywała jej — rzeczywisty lub ..przybrany** — rodowód szlachecki. Lhuła go zaś. szczędząc barw ciemnych i przedstawiając cały ów proces foleczaej przemiany — by użyć tu własnych jej słów— jiie w jego najgorszej pasa”.

Tdniogia Dąbrowskiej zaczęła ukazywać mc u samego już schyłku omawia* irp okresu, a zakończona została w okresie następnym. Jednak początki pracy uś nią utpjt głęboko w drugą połowę lat dwudziestych, a całość dzieła, zgodno i atmosferą dominującą w okresie względnej stabilizacji, daleka jest jnatre od nastrojów, jakie przeważały w — powstającej już — nowej Ikniurze lat ekonomicznego kryzysu i gwałtownego wzrostu konfliktów fsśDcznych. Ale Noce i dnie stanowią także przełomowy moment w walce okoni ł prądami ckspresjonizującymi. I pod tym względem — zapowiadają puk układ proporcji, jaki charakteryzować będzie cały następny okres prozy Owtłamotecia.    269