8 (738)

182

—    Silna świadomość odrębności stanowej, wyrażająca się w powszechnej pogardzie dla pracy rąk i umysłu, a więc w stosunku do mieszczan (kupców, rzemieślników itp.) i chłopów oraz artystów i intelektualistów.

Z drugiej strony nie brakowało czynników dyferencjujących stan szlachecki, decydujących o jego wewnętrznym zróżnicowaniu i hierarchizacji. Oto najistotniejsze z nich:

—    Różnice majątkowe, w XVII w. znacznie już większe niż w wiekach poprzednich. Między najbogatszymi magnatami a szlachtą drobną można już wręcz mówić o majątkowej przepaści (szlachty zagrodowej czy szlachty gołoty nie wspominając).

—    Różnice wykształcenia, w znacznej mierze wynik różnic majątkowych. Obok prymitywnych analfabetów spotykamy w XVII w. w obrębie stanu szlacheckiego ludzi światłych, chętnie chwytających za pióro, biegle władających obcymi językami, Europejczyków w każdym calu. Trzeba tu też przypomnieć ogólne obniżenie poziomu wykształcenia na skutek wojen drugiej połowy wieku. „Wystarczy powołać się na dane z kontraktów lwowskich — pisze Z. Klemensiewicz — które wskazują, że na początku XVIII w. wśród magnatów i bogatej szlachty było 28% niepiśmiennych, wśród szlachty średniej 40%, drobnej 92%, mieszczan 44%; olbrzymia masa chłopstwa to również analfabeci” ¹.

—    Różnorodność pełnionych ról społecznych: ziemianin; żołnierz; jurysta; senator, urzędnik, poseł sejmowy czy sejmikowy; dworzanin, dyplomata itp.r

—    Różnice miejsca zamieszkania (przynależność regionalna).

—    Bi-.i multilingwizm dwojakiego rodzaju: uwarunkowany terytorialnie polsko-ruski (ukraiński) na kresach południowo-wschodnich, polsko-białoruski (bardzo rzadko polsko-litewski) na kresach północno-wschodnich, polsko-niemiecki w Prusach Królewskich, Kurlandii, Inflantach itp. oraz uwarunkowany wykształceniem polsko-łaciński (najbardziej rozpowszechniony, przeradzający się już w czynnik integrujący górne warstwy stanu), polsko-włoski, polsko-francuski itp.

—    Różnice płci warunkujące zakres udziału w życiu społecznym oraz rodzaj i stopień wykształcenia ².

Tak więc mimo licznych więzi wewnętrznych i silnego poczucia przy-    4

należności stanowej z jednej, a odrębności w stosunku do innych stanów    (

z drugiej strony, był stan szlachecki w XVII w. silnie zróżnicowany wew- r nętrznie. Wpływa to wydatnie na siedemnastowieczny socjolekt szla-

n. ŚWIADOMOŚĆ JĘZYKOWA SZLACHTY XVH WIEKU

Charakterystyczne cechy świadomości językowej siedemnastowiecznej szlachty rzutują także na kształt głównej odmiany socjalnej polszczyzny XVII w. Były to przede wszystkim:

—    Megalomania językowa jako nieodłączny składnik narastającej megalomanii narodowej. Klasycznym przykładem megalomanii na płaszczyźnie językowej jest znane dzieło księdza Dębołęckiego Wywód jedynowłasnego państwa świata, w którym pokazuje X. Wojciech Dębołęcki

(...) że nastarodawniejsze w Europie Królestwo Polskie lubo Scythyckie, samo tylko na święcie ma prawdziwe successory Jadama, Setha i Japheta, w panowaniu świata od Boga w raju postanowionym; i że dlatego Polaki Sarmatami zowią. A gwoli temu i to sie pokazuje, że język słowieński pierwotny jest na święcie (...), gdyż (...) pierwotny język syryjski, którym Jadam, Noe, Sem i Japhet gadali, nie inszy był, tylko słowieński, który też (...) dlatego sie słowieńskim, jakoby pierwotnem i je-dynoprawdziwe słowa mającem, zowie (...) '.

—    Ksenofobia językowa nierozerwalnie związana z megalomanią językową; gloryfikowaniu języka ojczystego towarzyszy zwykle deprecjonowanie języków innych narodów. W XVII w. niechętnym lub pogardliwym sądom o obcych (Niemcach, Szwedach, Włochach, Francuzach, Tatarach, Turkach itp.) towarzyszą deprecjonujące opinie o ich językach. Wolna od nich jest właściwie tylko łacina, ze względu na rolę, jaką odegrała — iw XVII w. wciąż jeszcze odgrywała — w rozwoju polskiej kultury, a także ze względu na fakt, iż „naród” szlachecki uważał się za spadkobierców tradycji starorzymskich, także retorycznych.

—    Świadomość odrębności nazwiska szlacheckiego jako czynnika wyodrębniającego pod względem stanowym. W powszechnej opinii szlachty XVII w. za typowo szlacheckie uchodzą odmiejscowe nazwiska na -ski, -cki; mieszczanom przystoją genetycznie patronimiczne nazwiska na -ic, -owić, -ewic (podówczas już pod wpływem ruskim coraz częściej na -icz, -owicz, -ewiczna -wicz, jak się wtedy mawiało), zaś chłopom nazwiska odapelatywne, zwykle przezwiskowe. Przejawem tej świadomości są szyderstwa z nazwisk szlacheckich innych typów strukturalnych (np. z nazwisk „litewskich”, to znaczy pod względem językowym litewskich i białoruskich), a zwłaszcza pasja, z jaką Walerian Nekanda Trepka demaskował pseudoszlacheckie nazwiska „chamów”, którzy „szrobowali się” do stanu szlacheckiego ^{3 4}.

checki.

1

Z. Klemensiewicz, Historia jeżyka polskiego, cz. II, Doba średniopolska, Warszawa 1965, s. 44.

2

* W sprawie składników kultury szlacheckiej zob. m. in.: J. Tazbir, Kultura szlachecka w Polsce. Rozkwit — upadek — relikty, wyd. 3, Warszawa 1983; J. Tazbir, Świat panów Pasków, Łódź 1986; Tradycje szlacheckie w kulturze polskiej (praca zbiorowa), Warszawa 1976; L. Hensel, Kultura szlachecka w Europie irodkowo-wschodniej w I połowie XVIII wieku, Wrocław 1986 i in.

3

• W. Taszycki, Wybór tekstów staropolskich XVI—XVIII wieku, wyd. 3, Warszawa 1969, s. 149—

150.

4

W. N. Trepka, Liber generationis plebeanorum. Liber chamorum, wyd. W. Dworzaczek (i in.), cz. I, II, Wrocław 1963. Zob. też na ten temat: W. R. Rzepka, B. Walczak, Staropolskie szyderstwa z nazwisk, [w:] V Ogólnopolska Konferencja Onomastyczna, Poznań 3—5 września 1985 r. Ksifga referatów, pod red. K. Zierhoffera, Poznań 1988, s. 227—240; J. Matuszewski, Polskie nazwisko szlacheckie, Łódź 1975; B. Walczak Z dziejów pewnego stereotypu nazewniczego (.^Szlacheckie” nazwiska na -ski, -cki), w druku.