92 (100)

X

SPUŚCIZNA PEDAGOGICZNA KOMISJI EDUKACJI NARODOWEJ

Oceniając osiągnięcia Komisji Edukacji Narodowej i perspektywy dwóch wieków musimy pamiętać, że jej idee 1 działalność rozwijały się na przełomie dwóch epok: w atmosferze rozkwitającej epoki „światła i rozumu" i kształtowania się nowych form życia, przy niesłabnącym oporze żywiołów konserwatywnych oraz coraz silniej atakujących twórcze dążenia narodu wypadkach politycznych, które niweczyły jej dzieło. Duch czasu wyraził się w szeregu haseł wspólnych dla ówczesnej kultury europejskiej, które szczególnie mocno związały się z warunkami życia polskiego. Połyski burzy rewolucyjnej we Francji rzuciły również refleksy na ten okres ścierania się starego z nowym.

Mimo wielu błędów organizacyjnych, zahamowań ideowych i niepełnej realizacji zamierzeń ostatecznym wynikiem dwudziestoletniej działalności Komisji Edukacji było wzniesienie zrębów nowoczesnego systemu edukacji — dzieła imponującego w zarysie, choć nie wykończonego w pełni.

Jej twórcy, członkowie Komisji Edukacji Narodowej i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych, magnaci i inteligencja zawodowa — którzy podjęli olbrzymi trud „przeobrażania narodu" przez wychowanie, reprezen-

to wali pokolenie przełomu sterującego ku nowym 1orni om życia. Urodzonym 1 wychowanym w czatach saskich wypadło być pionierami nowych idei, choć tkwiły jeszcze w wielu z nich zakorzenione poglądy i nałogi, związane z ich pozycją społeczną, środowiskiem. Stąd znamienne dla ludzi tej epoki antynomie: dynamizm reformatorski przy pewnej ograniczoności idei postępu, tradycjonalizm sąsiadujący z nowoczesnością, śmiałość pomysłów z wahaniem. Kilku z komisarzy-magnatów nie wytrzymało próby historii. Natomiast proces rady-kalizowania się pod wpływem powiewu haseł z Zachodu objął głównie inteligentów w sukniach duchownych, ludzi wybitnych, pionierów nowych dziedzin wiedzy i nowych idei. Na terenie działalności Komisji starły się najmocniej siły postępu i zacofania: staropolskiej kultury feudalnej z nadchodzącą nową epoką.

Główny trzon dyspozycyjny Komisji Edukacji stanowili magnaci. Ich wielkopański gest, ruchliwość umysłową i amatorstwo pedagogiczne uzupełniali fachową radą „szarzy” pracownicy wielkiej reformy, doświadczeni i oddani sprawie edukacji pedagogowie jak Popławski, Piramowicz, Kopczyński. Śniadecki, czy pełen temperamentu reformatorskiego Hugo Kołłątaj. Ich wiedzą i pracą umysłową wzniosło się i rozwinęło dzieło Komisji Edukacji Narodowej.

Pionem wyznaczającym linię pracy zespołu edukacyjnego było przeświadczenie o konieczności ratowania państwa poprzez reformę wychowania. Większość pełniła swoją pracę na polu szkolnictwa jako nakaz sumienia obywatelskiego i łączyła z reformą ustroju politycznego i społecznego państwa. Stąd w szeregach działaczy Sejmu Czteroletniego i w powstaniu kościuszkowskim spotykamy nazwiska czołowych pracowników Komisji Edukacji, jak Ignacego Potockiego, Kołłątaja, Kopczyńskiego, Zabłockiego, Niemcewicza, wizytatora Francisz-

189