92 (98)

wodzenia (por. Doliński, 1993, s. 150-151). W wariancie pesymistycznym zaś, zdecydowanie ujawnia się orientacja defensywna jednostki, która w biograficznych warunkach zagrożenia i niejasności uaktywnia motywację obrony ego i motyw unikania porażki, który zaczyna wówczas pełnić rolę standardów regulacji i owocuje w opisanym przypadku całkowitą biernością i bezradnością (por. Doliński, 1993, s. 146);

- strategię asekuracyjną („lepszy wróbel w garści”) będącą wyrazem lepiej ukształtowanych orientacji zawodowych, które dodatkowo są urealniane przez pryzmat chronologicznie później rozwijających się orientacji edukacyjnych, a ostateczne decyzje zapadają w odniesieniu do biograficznych wymiarów obciążonych stosunkowo najmniejszym ryzykiem porażki.

Nie jest wykluczone stosowanie w praktyce jeszcze przynajmniej kilku innych strategii. Jednak zgromadzony materiał empiryczny, którego ograniczenia wynikają choćby z niedogodności trwających przez długi czas badań podłużnych i różnego zaangażowania badanych na przestrzeni ich trwania, upoważnia mnie do dokonania egzemplifikacji tylko sześciu z nich.

Przyjrzyjmy się zatem, jak poszczególne osoby¹² radziły sobie z projektowaniem własnej przyszłości edukacyjno-zawodowej oraz przynajmniej częściową realizacją przyjmowanych kolejno założeń projektowych.

• Strategia kondensacji („zawężania pola wyborów”)

Joanna (nr 11) jest jedynaczką pochodzącą z nauczycielskiej rodziny (oboje rodzice z wyższym wykształceniem nauczycielskim, ojciec zatrudniony na kierowniczym stanowisku w firmie prywatnej). Od urodzenia mieszka w Poznaniu. Joasia w dzieciństwie marzyła o pracy nauczycielki, co wskazuje na naśladowczo-identyfikacyjne podłoże preferencji. Pozostałe jej fascynacje zawodowe koncentrują się wokół zróżnicowanych statusowo typowo kobiecych profesji, „trenowanych” w trakcie bieżącej aktywności zabawowej (np. aktorka, fryzjerka). W retrospekcji z etapu dzieciństwa i początków dorastania powie, że to było dobre szczęśliwe dzieciństwo, ale brak może trochę ciepła i kontaktu... wiecznie zajęty ojciec, trochę źle mi się rozmawia z mamą... Jeśli dostałam czwórkę, to dlaczego nie piątkę... Zawsze byłam nie dość dobra. Na etapie wczesnej adolescencji ujawnia tendencje do autorefleksji, dojrzała i świadomie analizująca swoje życie. Decyzja edukacyjna z końca szkoły podstawowej odczuwana wyraźnie jako wybór bezaltematywny:

¹² Wszystkie osoby, których sytuację w sferze projektowania przyszłości opisano w kolejnych partiach tekstu, badane były kilkakrotnie w okresie od III klasy szkoły podstawowej do momentu podejmowania przez nie dalszego kształcenia po ukończeniu szkoły średniej. Badani mieli więc w ostatniej fazie prowadzonych weryfikacji od 18 do 20 lat.