93

*

12. Literatura współczesna

Nazwa epoki

Terminem „literatura współczesna" określa się dorobek twórców piszących obecnie lub w niezb,-odległej przeszłości. Zapewne następne pokolenia - z perspektywy czasu - ustalą inną, bordz i~ precyzyjną nazwę.

-J

Ramy czasowe

Wielu badaczy uznaje za początek epoki rok 1939, związany z wybuchem II wojny światowej, inr - rok 1945, jej zakończenia.

Literatura

Literatura wojny i okupacji

Przedstawiciele

•    Krzysztof Kamil Baczyński

•    Tadeusz Gajcy

•    Wacław Bojarski

•    Zdzisław Stroiński

•    Andrzej Trzebiński

Wymienieni reprezentanci to młodzi poeci skupieni wokół pisma „Sztuka i Naród", nawiązujący do romantycz-Krzysztof Kamil Baczyński    nej poezji czynu

i poezji tyrtejskiej.

Urodzeni w dwudziestoleciu międzywojennym, ich młodość przypadła na lata wojny. Wszyscy

zginęli w czasie II wojny światowej, ale w swojej twórczości zdążyli wyrazić dramat pokolenia, któremu nie było dane cieszyć się młodością, ani wszystkimi przywilejami związanymi z młodym wiekiem; odebrano im szansę na normalne życie.

Dla twórczości tej generacji - od tytułu powieści Romana Bratnego nazwanej „pokoleniem Kolumbów" - charakterystyczny jest katastrofizm generacyjny, wyrażający się w przekonaniu, iż trzeba ponieść ofiarę i oddać młode życie za wolność ojczyzny. W swej poezji ukazywali „spełnioną Apokalipsę", los własnego pokolenia, skazanego na fizyczną i duchową zagładę.

Najważniejsza jest jednak śmierć samej liryki. Umarła we wrześniu 1939 roku. Nie od przypadkowej kuli zresztą, nie od przypadku w ogóle. Umarła dlatego, że skończyła się oto epoka słów w literaturze. Ze musi się w niej zacząć epoka czynu.

Andrzej Trzebiński, Pokolenie liryczne i dramatyczne, „Sztuka i Naród" 1942, nr 1-2

Rok 1945 to koniec II wojny światowej, w której wyniku Polska znalazła się pod wpływem totalitarnego Związku Radzieckiego, przygotowującego się - również w sferze kultury - do ideologicznej ekspansji marksizmu i leninizmu. Rozpoczęło się głoszenie nowych idei, między innymi za pomocą prasy, na przykład tygodników „Odrodzenie" i „Kuźnica". Ten drugi wyraźnie realizował partyjne cele polityki kulturalnej państwa, oparte na wzorach radzieckich. W opozycji do czasopism uległych władzy powstał „Tygodnik Powszechny", którego redaktorem naczelnym został Jerzy Turowicz, współpracujący między innymi ze Stefanem Kisielewskim, Hanną Malewską, Jerzym Zawieyskim. Pomimo narastającej stalinizacji życia literaturo tego okresu okazuje się zróżnicowana i bogata pod względem artystycz-

Liłeratura lat 1945-1948

nym. Z racji świeżych, apokaliptycznych doświadczeń czasu wojny i okupacji skupia się na tematyce wojennej, obrazującej głównie rzeczywistość lagrów - obozów koncentracyjnych, jak również życia pod okupacją hitlerowską. Stara się wyrazić stan świadomości pokolenia skażonego wojną, traktuje także o trudnym powrocie po przeżyciach wojennych do normalnego świata.

Proza

•    Jerzy Andrzejewski, Wielki Tydzień (problem Holocaustu)

•    Jerzy Andrzejewski, Popiół i diament (dramat akowskiego pokolenia)

•    Adolf Rudnicki - zbiory opowiadań: Szekspir, Ucieczka z Jasnej Polany (problem Holocaustu)

•    Kornel Filipowicz, Krajobraz niewzruszony

0 Jarosław Iwaszkiewicz, Stara cegielnia

Tadeusz Różewicz

(obraz życia w warunkach okupacji)

Poezja

•    Tadeusz Różewicz, Niepokój, Czerwona rękawiczka

0 Czesław Miłosz, Ocalenie Dramat

•    Leon Kruczkowski, Niemcy 0 Jerzy Szaniawski, Dwa teatry

Pozostałe nurty literatury

Wydarzenia polityczne, zwłaszcza w państwie totalitarnym, mają istotny wpływ na zjawiska kulturalne [...].

Kontrola wszelkich dziedzin kultury oraz ochroną interesów partii komunistycznej zajął się powołany w lipcu 1945 roku i podlegający bezpośrednio prezesowi Rady Ministrów Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk.

Tomasz Wroczyński, Literatura polska po 1939 roku, 1993

Literatura emigracyjna

skupiała się wokół czasopisma „Kultura", wydawanego w Paryżu przez Jerzego Giedroycia, i londyńskich „Wiadomości", redagowanych przez Mieczysława Grydzewskiego, będących kontynuacją międzywojennych „Wiadomości Literackich".

Literacki obraz łagrów - dzieła dokumentujące zbrodnie radzieckie i prawdę katyńską.

• Józef Czapski, Wspomnienia starobielskie

0 Gustaw Herling-Grudziński,

Inny świat. Zapiski sowieckie Gustów Herling-Grudziński

Literatura faktograficzna podejmowała temat walki Polaków na frontach II wojny światowej.

• Melchior Wańkowicz, reportaże: Wrzesień żagwiący, Bitwa o Monte Cassino