95

202 MORFOLOGIA

3.5.2. Derywaty znaczeniowe mutacyjne

W tym wypadku formant tworzy nazwę cechy zmienionej w porównaniu ze znaczeniem podstawowego przymiotnika. Są to nazwy cech stanowiące zaprzeczenie cech nazywanych podstawowymi przymiotnikami. Tworzymy je przede wszystkim za pomocą przedrostka nie-, który wykazuje teoretycznie nieograniczoną łączliwość z wszystkimi przymiotnikami, por. dobry —> nie-dobry 'inny niż dobry’, nie-bogaty 'inny niż bogaty’ (w użyciu identyfikuje się je zwykle z przymiotnikami o treści przeciwstawnej do podstaw, jeśli takie istnieją: niedobry = zły, niebogaty = biedny). Inne formanty o podobnej funkcji to: bez-, np. bez-krytyczny, poza-, np. poza--uniwersytecki, a-, np. a-normalny.

3.6. Przymiotniki złożone

Przymiotniki złożone, podobnie jak rzeczowniki złożone, opierają się na dwu (najczęściej) wyrazach podstawowych, które formant łączy w jedną całość. Wyłączamy więc z nich takie przymiotniki, jak prostokąt-ny, nocleg-owy, ponieważ pochodzą one od jednego, co prawda złożonego, rzeczownika: prostokąt-ny <— prostokąt, nocleg-owy <— nocleg.

W zależności od tego, do jakich części mowy należą wyrazy podstawowe i jaka jest kolejność członów, wyodrębnimy kilka grup. Jeśli drugi człon złożenia jest przymiotnikiem, rolę formantu pełni wrostek -o-, np, biał-o-czerwony. Natomiast jeśli drugi człon pochodzi od innej części mowy, wrostkowi musi towarzyszyć jeden z przyrostków przymiotnikowych lub przymiotnikowy formant fleksyjny. Nie wnoszą one własnych treści, tylko przekształcają grupę wyrazów należących do różnych części mowy w przymiotnik złożony, pełnią więc funkcję składniową.

3.6.1. Przymiotniki z drugim członem przymiotnikowym

1. Przymiotnik + przymiotnik

Ze względu na wzajemny stosunek członów wyodrębniamy dwa typy:

(a) typ równorzędny, który zastępuje szereg przymiotników połączonych spójnikiem i (szereg ten może być więcej niż dwuczłonowy);

*

ortografia nakazuje pisać połączone człony z łącznikiem - z pewnymi wyjątkami, np. (flaga) czarno-złoto-czerwona '(flaga) czarna i złota, i czerwona¹, (płaszcz) jesienno-zimowy '(płaszcz) jesienny i zimowy’, ale (dziecko) głuchonieme '(dziecko) głuche i nieme’, (samolot) turbośmigłowy '(samolot) turbinowy i śmigłowy’ -z ucięciem w członie pierwszym;

(b) typ nierównorzędny, w którym człon pierwszy bliżej określa człon drugi (pisane są bez łącznika), np. żółtozielony 'żółty z zielonym odcieniem’, słodkokwaśny 'kwaśny ze słodkim posmakiem’, popu-larnonaukowy 'naukowy w ujęciu popularnym¹ (aby nie zaciemniać pisowni, nie wyodrębniamy wrostka -o-).

2.    Rzeczownik + przymiotnik

Przymiotniki te stanowią zespolenie przymiotnika i zależnego od niego rzeczownika - zwykle w wyrażeniu przyimkowym, którego przyimek zostaje pominięty (w zapisie ortograficznym pisane zawsze łącznie), np. skór-o-podobny 'podobny do skóry¹, kwas-o-odporny 'odporny na kwasy’, światł-o-czuły 'czuły na światło’.

3.    Liczebnik + przymiotnik

Liczne tu są złożenia z liczebnikiem pół wprowadzającym znaczenie poło-wiczności cechy nazwanej w członie drugim, np. półszlachetny (kamień), pół-przejrzysta (tkanina) - z wrostkiem -0-; ponadto należą tu derywaty typu dw-u-wypukły, dw-u-wklęsły 'wypukły / wklęsły z dwu stron’ -z wrostkiem -u- przy liczebniku dwa.

4.    Przysłówek + przymiotnik

Stanowi je seria zrostów przysłówka i przymiotnika typu jasnorótowy, ciemnoczerwony, bladoniebieski itp. Wykładnikiem zrośnięcia się grupy jest formant akcentowy - akcentowany jest tylko człon drugi.

3.6.2. Przymiotniki z drugim członem nieprzymiotnikowym

/

/

t. Przymiotnik + rzeczownik

Są to przekształcenia grupy złożonej z rzeczownika i określającego go przymiotnika; charakter przymiotnika nadają całości przyrostki z końcówkami przymiotnikowymi lub same końcówki przymiotnikowe dodane