95

---

Najtragiczniejszy los spotka) twórców zamieszkałych na ziemiach wschodnich, zajętych przez wojska sowieckie. Trafiali oni do więzień, łagrów, niewoli. Niektórzy z nich zostali zamordowani (Władysław Sebyła), wielu przeszło szlak bojowy armii Andersa i przez Bliski Wschód dołączyło do grona emigrantów przebywających w Londynie. Na emigrację, najczęściej z powodów politycznych, decydowano się też po wojnie. Przykładem może być Czesław Miłosz, który przeżył okupację w Warszawie, a los emigranta wybrał już po wojnie, by powrócić do ojczyzny pod koniec życia, już po zmianie systemu politycznego w roku 1989. Kolejne fale emigracji nastąpiły po 1956 roku i w lotach 1 968, 1970, 1981. W ich wyniku liczba twórców emigracyjnych znacznie się zwiększyła. Najczęściej wyjeżdżali oni do Paryża pod opiekuńcze skrzydła Jerzego Giedroycia. Polska literatura emigracyjna stanowiła zawsze ważną cząstkę literatury światowej, jak i ojczystej. Dla XIX-wiecznych emigrantów centrum polskiego życia był przede wszystkim Paryż, po II wojnie światowej głównym skupiskiem Polonii stał się Londyn. W Paryżu po wojnie powstał natomiast najważniejszy ośrodek polskiej kultury emigracyjnej - Instytut Literacki, wydawca słynnej „Kultury", z którą wiąże się legendarna postać Jerzego Giedroycia.

W psychice emigranta, tym bardziej artysty czy pisarza, przez całe lata dominowało poczucU obcości, niezrozumienia, utraty ojczyzny. Prze. żyć związanych z pobytem w łagrach, utrcr_; ojczyzn - Litwy i Ukrainy — obywatele obcych państw nie byli w stanie zrozumieć. Polccy boleśnie odczuwali swoją odrębność; pozostawało albo zasymilować się, albo zamkncć w przeszłości. Problem ten wielokrotnie wracc: zresztą na kartach książek pisarzy powojenne; emigracji, między innymi w powieści T. Ne-wakowskiego Obóz wszystkich świętych. Ważne miejsce w twórczości pisarzy-emigrantów obok „literatury łagrów" zajmuje proza wspomnieniowa. Były to wspomnienia kraju, rodzinnego domu, najbliższego otoczenia, miejsc, z którymi autor się identyfikował. Te powroty do „małych przedwojennych ojczyzn" czynili wszyscy. Szczególnie dwa miasta są w tych wspomnieniach uprzywilejowane: Lwów i Wilno, większość pisarzy emigrantów pochodziła bowiem z kresów.

•    Czesław Miłosz, Zniewolony umyst (1953)

•    Kazimierz Wierzyński, Korzec maku (1951)

•    Witold Gombrowicz, Trans-Atlantyk (1949;

•    Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach (1956)

Literatura po 1956 roku

Przełom październikowy

Na lata 1953-1957 przypada okres odwilży, czyli złagodzenia polityki partii, związany ze śmiercią Józefa Stalina. Cenzura nie była już tak dotkliwa i twórcy zyskali większą swobodę. Pojawiła się też jawna krytyka stalinizmu, dająca wrażenie, że sytuacja polityczna i kulturalna zmierza ku prawdziwej demokratyzacji życia. O tym, że było to tylko złudzenie, przekonano się po krwawym stłumieniu powstania na Węgrzech w 1956 roku.

Przełom październikowy zaowocował serią interesujących debiutów zarówno najmłodszych twórców, jak i tych zmuszonych wcześniej do milczenia. Po ciemnej „nocy" stalinowskiej i doktrynalnych ograniczeniach, w poezji mogła wreszcie ujawnić się nieskrępowana wyobraźnia. Debiutujących w okresie przełomu październikowego zwie się pokoleniem '56 lub pokoleniem Współczesności.

Marek Htasko

Poezja

•    Zbigniew Herbert, Struna światła (nurt klasycystyczny)

•    Miron Białoszewski, Obroty rzeczy (nurt lingwistyczny)

•    Jerzy Harasymowicz, Cuda (tradycja ludowej fantastyki)

•    Stanisław Grochowiak, Ballada rycerska (poetyka antyestetyzmu - turpizm)

Prozaicy

•    Marek Hłasko, Pierwszy krok w chmurach (1956)

•    Stanisław Lem, Dzienniki gwiazdowe (1957)

•    Roman Bratny, Kolumbowie rocznik 20 (1957)

•    Marek Nowakowski, Ten stary złodziej (1958)

•    Jerzy Andrzejewski, Ciemności kryją ziemię (1957)

Wybrane nurty w prozie po 1956 roku

Proza po 1 956 roku charakteryzuje się wieloto-rowością nurtów i zróżnicowaną problematyką: O kontynuacja tradycji prozy realistycznej, między innymi w powieści Jarosława Iwaszkiewicza Sława i chwała, która w założeniach zbliża się do epopei • nurt prozy historycznej, reprezentowany między innymi przez Teodora Parnickiego, autora Srebrnych orłów, i Władysława Terleckiego, autora Spisku, realizujący się w różnych odmianach z całym bogactwem konwencji gatunkowych: od utworów fikcjonalnych, poprzez eseistykę historyczną (za jej reprezentanta można uznać Pawła Jasienicę), po gatunki paraliterackie, takie jak reportaż i literatura faktu

•    proza o tematyce chłopskiej, reprezentowar przez Marię Dąbrowską (np. Na wsi wesele), Juli na Kawalca (np. Tańczący jastrząb), Edwarda R dlińskiego (np. Konopielka); popularność nur związana jest z cywilizacyjnymi przeobrażeniai polskiej wsi i zmianą mentalności jej mieszka ców; wiele miejsca poświęca się w niej na anali psychologiczną bohaterów, jednocześnie ukazai zostaje zetknięcie się kultury ludowej z masową

•    proza wobec wojennej przeszłości, reprezent wana przez Hannę Krall (Zdążyć przed Pane Bogiem), Kazimierza Moczarskiego (Rozmov z katem), Mirona Białoszewskiego {Pamiętr z powstania warszawskiego)

•    osobny nurt fantastyki naukowej reprezentu Stanisław Lem (Solaris, Cyberiada)

Wybrane nurty w poezji po 1956 roku

Orientacja Hybrydy

Pokolenie Orientacji, w przeciwieństwie do pokolenia '56, pozbawione było złudzeń. Przeświadczeni, że żyją w szarych, skazujących na przeciętność czasach, indywidualnie manifestowali swój bunt. Nie odnosili się do polityki, zrobi to dopiero debiutująca po nich Nowa Fala. Cechowała ich biograficzna niezależność, wybór życia po-ety-outsidera, który w twórczości wyraża to, co dla niego najistotniejsze. Najbardziej radykalni z nich poświadczali poezję własną krwią.

•    Edward Stachura

•    Kazimierz Ratoń

•    Zbigniew Jerzyna

•    Rafał Wojaczek

•    Krzysztof Gąsiorowski

Nowa Fala

Na drugą połowę lat 60. XX wieku przypadły debiuty poetów urodzonych w ostatnich latach wojny lub zaraz po niej, pokoleniowo identyfikujących się z wydarzeniami marca 1968 roku. Ustosunkowani opozycyjnie do władzy, propagandy, jak i literatury zafałszowującej obraz rzeczywistości, z całą bezwzględnością demaskowali nowomowę PRL-u.

•    Ewa Lipska

•    Ryszard Krynicki

•    Stanisław Barańczak

•    Adam Zagajewski

pokolenie '76

W drugiej połowie lat 70. XX wieku debiutowała kolejna grupa poetów, zwana pokoleniem '76 lub pokoleniem Nowej Prywatności. To grupa

poetów, dla których przeżyciem pokoleniowy były wydarzenia z czerwca 1976.

•    Władysław Zawistowski

•    Anna Czekanowicz

•    Antoni Pawlak

•    Kazimierz Nowosielski

•    Jan Polkowski

pokolenie bruLionu

W drugiej połowie lat 80. XX wieku rozpoczę działalność czasopismo „bruLion", redagow ne przez Roberta Tekielego. Skupieni wokół | sma poeci, niekiedy szokujący anarchistycz postawą, dawali wyraz własnym doświadcz niom i przeżyciom. Chętnie czerpali inspirai z kultury masowej.

•    Marcin Baran

•    Marcin Swietlicki

•    Jacek Podsiadło

•    Miłosz Biedrzycki

•    Marcin Endecki

Martin Świetticki