96 97 (11)

96    3. Urpajfe

informacje wykorzystywane w realizacji jakiegoś działania. Obie grupy koncepcji przedstawimy nieco później.

Aby przynajmniej w pewnym stopniu uświadomić sobie, co się dzieje, kiedy jakieś urządzenie pozbawione jest funkcji analogicznej do u-wagi, zastanówmy się nad następującym przykładem. Chcemy mieć pamiątkę ze swoich imienin i niepostrzeżenie dla gości włączamy magnetofon. Niestety nie mamy dobrego mikrofonu kierunkowego i musimy polegać na mikrofonie wbudowanym w nasz magnetofon. Po kilku dniach odtwarzamy nagranie i jesteśmy całkowicie załamani. Nie słychać naszych błyskotliwych uwag, z trudnością słyszymy dowcipy opowiadane przez któregoś z gości itd.; to, co zostało na taśmie, to trudny do rozróżnienia gwar, odgłosy mieszania herbaty, przełykania, zapalania papierosów czy wreszcie dzwonienia w kieliszki przed • wygłoszeniem kolejnych toastów. Jakże to się różni od tego, czego sami byliśmy świadkami! Co jest przyczyną tej różnicy? Przyczyną tą jesl po prostu fakt, że magnetofon był częściowi) pozbawiony uwagi (częściowo — ponieważ występowało tu selekcjonowanie bodźców' ze względu na ich siłę). Natomiast nasze wspomnienia z imienin, stanowiące sensowną i zrozumiałą dla nas całość, zawierają materiał, który został wyselekcjonowany przez uwagę.

Główne funkcje uwagi przedstawiają się następująco:

(1)    Selekcjonowanie informacji docierających do człowieka.

(2)    Wykorzystywanie — do tworzenia struktur wiedzy i regulacji zachowania — tych informacji, które są ważne z pewnego powodu. Kryteria, ze względu na które informacje są uznawane za w^Tażne, nie są stałe i zmieniają się w trakcie odbierania kolejnych bodźców. Mogą być nimi:

(a)    Fizyczne właściwości bodźców (intensywność, nagłość, wyróżnianie się pod pewnym względem).

(b)    Nowość bodźca (ewentualnie kontrast z innymi bodźcami). Przykładowo, w^f badaniach nad reklamą stwierdzono, że bardziej przyciągał)' uwagę te ogłoszenia, w przypadku których na całej pustej stro-^ nicy znajdował się niewielki tekst, aniżeli te, które zajmowały całą stronicę).

(c)    Zgodność bodźca z pewnym kontekstem sytuacyjnym — pewne bodźce, które odbieraliśmy uprzednio, silnie wpływają na to, na jakich bodźcach będziemy koncentrowali uwagę.

(d)    Związek bodźca z wykonywanym działaniem albo akceptowaną przez człowieka hierarchią wartości. Jest rzeczą oczywistą, że podczas czytania jakiegoś tekstu będę koncentrował się na jego treści, natomiast nie będę zwracał uwagi na muchę spacerującą po ścianie. Inny przykład: Rozmawiam z A iw tym czasie B wypowiada moje imię lub nazwisko. Od tej chwili zaczynam się koncentrować na tym, co mówi B, natomiast w niewielkim stopniu odbieram to, co mówi A.

3.2. Fizjologiczne mechanizmy uwagi

Działaniem uwagi kierują mechanizmy fizjologiczne i psychologiczne. Jednym z głównych fizjologicznych mechanizmów' uwagi jest odruch orientacyjny (Lewicki, 1960; Woodworth, Schlosberg, 1963). Polega on na skierowaniu receptorów' na źródło stymulacji, przy czym towarzyszy temu aktywność motory ona, ułatwiająca odbieranie tych bodźców. Jednocześnie wzrasta wrażliwość wszystkich receptorów, nie tylko tych, na które aktualnie działają bodźce, lecz także innych. Wygląda to tak, jak gdyby organizm otwierał się na dopływ nowej stymulacji Zarazem obok tych zmian poznawczych pojawia się wyraźny wzrost poziomu .aktywacji organizmu. Jest to całkowicie zrozumiałe, ponieważ bodźce nowe częściej aniżeli bodźce monotonne, powtarzające się, wymagają reakcji. Bcrlyne (1960) twierdzi, że odruch orientacyjny uzależniony jest od wystąpienia bodźców sygnałowych, które obejmują niespodzianość, złożoność, niepewność, niespójność i konflikt.

Współcześnie nie traktuje się opisanych wyżej zmian jako odruchu, a mówi się raczej o reakcji orientacyjnej. Reakcja ta nic tylko zmienia możliwości odbioru bodźców docierających do człowieka, lecz także wpływa na przetwarzanie odebranych informacji (Ciarkowska, 1992). Reakcja orientacyjna, będąca swego rodzaju „otwarciem poznawczym", przeciwstawiana jest reakcji obronnej, polegającej na ograniczaniu dopływu nieprzyjemnej stymulacji lub też na ucieczce od jej źródła (Sokołow, 1%9).

Drugim z. kolei fizjologicznym mechanizmem uwagi, opisanym przez Pawłowa, jest mechanizm indukcji ujemnej. Polega on na tym, że pobudzenie po awiające się w pewnej okolicy kory mózgowej wywołuje hamowanie w o-kolicach sąsiednich. Wskutek tego jednostka jest mało wrażliwa na bodźce kierowane do tych okolic. Dzięki indukcji ujemnej pobudzanie w korze mózgowej ma charakter ogniskowy, a nie rozlany. Warto dodać, że bardzo podobny mechanizm został opisany wcześniej przez innego wielkiego fizjologa rosyjskiego — Uchtomskiego. Tym mechanizmem była dominanta. Wskutek poawienia się dominanty nerwowej organizm koncentrował się na wykonywaniu jednej reakcji, a reakcje alternatywne były niemal całkowicie zahamowane. Pobudzenie, jakie występowało w jednym ośrodku, miało tendencję do ściągania innych pobudzeń, w wyniku czego trudno było wykonywać inne reakcje.

Innym fizjologicznym mechanizmem uwagi jest habituacja. Polega ona na zmniejszeniu wrażliwości na bodźce monotonne, powtarzające się i nie wy-maga ace reakcji. Bodźce takie są zazwyczaj mało istotne z biologicznego punktu widzenia, stąd tez w miarę ich trwania ludzie reagują na nic coraz słabiej. Natomiast zmiana bodźca powoduje natychmiastowy wzrost czujności i skupienie uwagi.

Wreszcie czwarty mechanizm fizjologiczny związany jest z działaniem układu siatkowatego pnia mózgu. Układ ten — zbudowany z sieci włókien ner.vowych, oplatających okolice podkorowe — odpowiedzialny jest, jak powiedzieliby cybernetycy, za procesy zasilania. Zawiera on włókna pobudzające i hamujące. Część wstępująca tego układu, zlokalizowana w okolicach