97

206 MORFOLOGIA

(c) od pozostałych przymiotników twardotematowych tworzy się przysłówki z formantem - e, np. piękn-y —> piękni-e, trwał-y —> trwal-e, wyrazist-y —> wyraziści-e; formantowi temu zawsze towarzyszy wymiana kończących temat przymiotnika spółgłosek twardych na miękkie.

W niewielkiej liczbie przysłówków odprzymiotnikowych zmianie części mowy towarzyszą nadwyżki znaczeniowe. Można tu wyróżnić:

(a)    przysłówki tworzone formantem z... -a, np. lekk-i -> z lekk-a, francusk-i —» z francusk-a, które informują o osłabieniu cechy nazwanej podstawowym przymiotnikiem,

(b)    przysłówki tworzone formantami na... -o, do... -a, np. (malować) na biał-o, (gotować) na miękk-o, (wytrzeć) do such-a, które informują o tym, że cecha nazwana przymiotnikiem jest celem czynności określanej przez przysłówek.

4.2. Stopniowanie przysłówków

Przysłówki pochodne od przymiotników stopniowalnych podlegają również stopniowaniu. Łatwo zaobserwować pełną odpowiedniość ich stopniowania i formacji przymiotnikowych, por. ładny : ładniejszy : najładniejszy - ładnie : ładniej : najładniej, zły : gorszy : najgorszy - źle : gorzej : najgorzej, śliski: bardziej śliski: najbardziej śliski - ślisko : bardziej ślisko \ najbardziej ślisko. Identyczne jest też znaczenie odpowiadających sobie formacji - stopień natężenia cechy - oraz użycie. Dlatego syntetyczne formy stopnia przysłówków traktujemy jako derywaty składniowe od form stopnia przymiotników. Tworzymy je następująco:

(a)    jeśli przymiotnik kończy się na -szy, odrzucamy je, a dodajemy przyrostek -ej, który zawsze zmiękcza poprzedzającą twardą spółgłoskę, np. młod-szy —> młodzi~ej, naj-lep-szy —» najlepi-ej, tań-szy —> tani-ej;

(b)    jeśli przymiotnik kończy się na -ejszy, odrzucamy tylko -szy, np. ładniejszy —> ładniej, najmniejszy —> najmniej. ■

Uwaga: Na wzór stopniowania opisowego przymiotników istnieje takie stopniowanie przysłówków, por. powyższy przykład bardziej ślisko : nąjbardziej ślisko, możliwe też obok formacji słowotwórczych, np. ciaśniej II bardziej ciasno, a także mniej ślisko ; nąjmniej ślisko.

5. Kategorie słowotwórcze czasowników

5.1. Wprowadzenie

Podstawami słowotwórczymi derywatów czasownikowych są przymiotniki, rzeczowniki i czasowniki, wyjątkowo też wyrazy dźwiękonaśladowcze, np. biały —> bielić, portret —» portretować, nieść przynieść, tyk —> tykać.

W derywatach odprzymiotnikowych i odrzeczownikowych występuje z zasady formant fleksyjny, polegający na wymianie przyrostków (końcówek) fleksyjnych tych części mowy na przyrostki fleksyjne czasownikowe, por. biał-y, -ego... —> biel-ić, biel-ę, biel-isz..., portrety, -u... —> portret-ować, -uję...

Najbardziej charakterystyczną cechą słowotwórstwa polskich czasowników jest tworzenie czasowników odczasownikowych za pomocą formantów przedrostkowych. Współczesna polszczyzna dysponuje kilkunastoma takimi przedrostkami: do-, na-, nad-, o- // ob-, od-, po-, pod-, prze-, przy-, roz-, M-, w-, wz-, wy-, z- U s- U ś-, za-, de(z)-, re-, współ-. Wszystkie, z wyjątkiem trzech ostatnich, wnoszą do derywatów wiele różnych znaczeń, dlatego ilość kategorii i typów słowotwórczych jest bardzo duża. Z szesnastoma pierwszymi przedrostkami związany jest aspekt dokonany derywatów; oznacza to, że czasowniki utworzone za ich pomocą są zawsze dokonane, niezależnie od tego, czy czasownik podstawowy jest niedokonany, czy dokonany. Tylko w kilku typach derywatów odczasownikowych stosowane są inne for manty:

(a) formanty fleksyjne polegające na wymianie jednych przyrostków tematycznych, a czasem też końcówek, na inne, np. pis-a-ć -ł pis--ywa-ć ‘pisać wielokrotnie’, gas-nąrć -► gasd-ć 'powodować, te coś gaśnie’,