9

Podobnych przykładów, które ukazywałyby procesy adaptacji tradycyjnych form gatunku biograficznego i przystosowywania ich do określonych warunków kulturowo-społecznych,. dostarczyć może każdy kolejny okres historycznoliteracki. Jak w starożytnym Rzymie biografia zachowując utrwalone schematy służyła apoteozie cnót obywatelskich wcielonych w postacie wybitnych osobistości, tak.w średniowieczu wyrażać mogła idee zgoła odmienne w swej odmianie hagiograficznej, prezentując wartości i wzory osobowe właściwe religii chrześcijańskiej, by zaś z kolei w czasach renesansu znaleźć klimat specjalny, sprzyjający szczególnie gatunkom literackim poświęconym życiu wybitnych jednostek. Odradza się wówczas biografia humanistyczna, różniąc się znacznie od hagiogra-ficznej i moralizatorskiej tradycji średniowiecza. Obfituje ona w anegdoty, zapiski z życia osobistego, zbiory dowcipnych powiedzeń, lecz przede wszystkim zmierza do podkreślenia indywidualnych cech bohatera oraz sławienia jego cnót stawianych jako przykład godny naśladowania. Złożyło się na to wiele czynników, zaś w sposób najbardziej bezpośredni oddziałał tu kult indywidualności i potrzeba „sławy” jako rozgłosu zdobytego osobiście, własnymi zasługami¹. Ten znamienny rys epoki nabierał zwłaszcza w warunkach renesansu włoskiego szczególnego wyrazu, gdy lektura autorów starożytnego Rzymu, przenikniętych ideą panowania nad światem i kultem sławy — z konieczności narzucała pisarzom włoskim bliskie im analogie.

Zarówno starożytność, jak i średniowiecze miały swych bohaterów, którzy trwali jako przykład uznanej wielkości; Odrodzenie jednak w po-j tównaniu z wiekami poprzednimi jest okresem wyjątkowo zasobnym indywidualności wybitne, o zdecydowanych cechach charakteru i nieprzeciętnej działalności, które w mniemaniu współczesnych zasługiwały na uwiecznienie². Tym zaś, kto opiewając ich czyny zapewniłby nie-

śmiertelność lub milcząc — skazał na zapomnienie,' był właśnie poeta, pisarz, biograf.

„Nie monument ani grobowiec wspaniały — pisze Boccaccio w swym Żyioocie Dantego — gdyż to nie jest już u nas w zwyczaju; władam jeno piórem i to oddam na jego usługi, aby nie mówiły nacje postronne, iż ojczyzna czarną niewdzięcznością wielkiemu poecie się odpłaciła” ¹⁰.

.Biografia zatem jako gatunek literacki nabierała doniosłości zarówno z uwagi na tradycje antyczne, jak i z racji swej praktycznej użyteczności; posiadała ona przy tym wielorakie sensy, mogła być zręcznym panegiry-kiem na cześć bohatera tytułowego lub też częścią historii, gdyż, jak wiadomo, jednym z głównych kierunków historiografii ówczesnej była koncepcja heroiczna, pojmująca historię jako pasmo czynów indywidualnych; opisanie życia ludzkiego stawało się także w pewnych przypadkach historią sztuki i literatury, nie mówiąc już o pouczającej i moralizującej funkcji biografii. Renesansowemu zamiłowaniu do opisywania człowieka we wszelkich przejawach jego działalności towarzyszy także zainteresowanie nie tylko osobowością wewnętrzną, lecz również wyglądem zewnętrznym, który staje się przedmiotem szczegółowych rozważań przynoszących w efekcie teoretyczne kanony idealnego piękna, sformułowane np. przez Agnolo Firenzuolę w dziele I discorsi delle bellezze delle donnę (1540), gdzie autor, przejmując poszczególne pojęcia od starożytnych, wzbogacił je własnymi obserwacjami i stworzył jeden z najbardziej interesujących dokumentów estetycznego ideału Cinąuecenta.

Tendencje, o których mowa,, zapoczątkowane we Włoszech, tam też przyniosły najwcześniej niezwykle bujny rozkwit żywotopisarstwa, zaś wraz z humanistycznym nawiązaniem do tradycji antycznej znalazły u pisarzy starożytnych ukształtowane wzory gatunkowe i normy teoretyczne całkowicie adekwatne do aktualnych potrzeb czytelniczych. wczesnego i późniejszego renesansu włoskiego. Począwszy od XIV wieku, powstają tam zbiory życiorysów sławnych mężów i kobiet, początkowo w znacznej mierze wzorowane na pisarzach starożytnych, głównie na Swetoniuszu, Neposie i Plutarchu. Pierwszą zaś wybitną i samodzielną próbą tego rodzaju jest życiorys Dantego pióra Boccaccia, później z końcem XIV w. Filippo Villani daje Vitae znakomitych florentyjeżyków zarówno żyjących, jak i zmarłych, zarówno wodzów i polityków, jak poetów, artystów i prawników. Villani zapoczątkował swym zbiorem toskańską tradycję żywotopisarską, która przyniesie następnie najlepsze charakte-

tonów-Germanów i przeciwstawiał im Włochów, spadkobierców antycznej kultury” (Powstanie mitu sarmackiego i jego analogie,■ [w:] Polska XVII w. Państwo, społeczeństwo, kultura, Warszawa ,1969, s, 221).    .*

¹⁰ G. Boccaccio, Żywot Dantego,tłum. E. Bove. Warszawa i cm c oo

1

. Tendencję tę w literaturze zapoczątkował Dante podkreślając stale, że dzieła jego oznaczają nowy kierunek, że nie tylko jest pierwszy na tej drodze, lecz chce także być uznany za pierwszego (por. J. Burckhardt, Kultura odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1965, s. 78-83). Nabierają wówczas znaczenia wszelkie gatunki literackie, poświęcone sławieniu zmarłych lub współczesnych bohaterów. „Poezja funeralna — pisze S. Zabłocki ;— w średniowieczu, nie mająca właściwie teoretycznego uzasadnienia i tym samym skazana na wegetację wśród najróżnorodniejszych gatunków literackich, odzyskuje teraz znaczenie i sens bytu, zdobywając określone miejsce w porządku świata. Poezja ta tworzy jak gdyby trwałe wartości, a poeta • według swej woli przydziela ludziom najwyższy cel żywota — nieśmiertelność” (S; Zabłocki, Polsko-łacińskie epicedium renesansowe, Wrocław 1968, s. 43)..

2

Por. M. Brahmer, Wstęp [do:] J. Burckhardt, Kultura odrodzenia we Włoszech, Warszawa 1965. „Literatura włoska — pisze S. Cynarski — wyrażała przekonanie, że Italia jest spadkobierczynią kulturalnych i politycznych • osiągnięć starożytnego Rzymu. G. Boccaccio pisał o niższości kulturalnej barbarzyńskich Teu-