9

udziale tworów przestrzennych ukazane być musi przemieszczanie się postaci w przestrzeni (np. podróż). Obecność tworów przestrzennych pozwala czytelnikowi nie tylko lepiej zrozumieć, ale i wyraźniej skonkretyzować zdarzenia²¹. Dla postaci stanowią one teren ich bycia, obiekty ich działania i poznania, jako otoczenie przedmiotowe - służą ich pośredniej charakterystyce, pełnią także wobec nich funkcje impresywne, tj. oddziaływają na ich stany wewnętrzne. Korelacje między rodzajami zdarzeniowo-ści lub typami postaci a odpowiednimi tworami przestrzennymi są często w literaturze skonwencjonalizowane (np. wyznania miłosne w scenerii krajobrazowej, pojawianie się duchów w starym zamku, skąpiec ukazany w swoim wnętrzu mieszkalnym).²²

Niezależnie od tego twory i układy przestrzenne stanowią składniki całościowej wizji świata przedstawionego o autonomicznej doniosłości. Jako takie staja się substratami jakości formalno-estetycznych (piękno, brzydota, harmonia itp.) i jakości emotywno-waloryzacyjnych (groza, groteskowość, radosność, śmieszność itp.); mogą być również alegorycznymi czy symbolicznymi nośnikami nieprzestrzennych konotacji (znaczeń sekundarnych).²³

Konotacje te mogą mieć charakter indywidualny, swoisty dla danego utworu, przeważnie jednak są one rozpowszechnione w danym kręgu kulturowym, czasem zresztą z wartościami przeciwstawnymi (np. regiony czy twory przestrzenne usytuowane wysoko - uprzywilejowana sytuacja społeczna, usytuowane nisko - upośledzenie społeczne; ciasne i ograniczone - intymność i przytulność bądź niewola i izolacja; otwarte - swoboda lub osamotnienie, bliskie - strefa uporządkowana i uświęcona, dalekie -chaotyczna i złowroga). Dopiero jednak wtedy gdy konotacje te są bezpośrednio nazwane lub przynajmniej, gdy kontekst je podpowiada, można

²¹    Zob. R. Barthes, L'effet du reel, „Communications" 1968, nr 11.

²²    Zob. M. Płachecki, Przestrzenny kontekst fabuły, w: Przestrzeń i literatura, red. M. Głowiński i A. Okopień-Slawińska, Wrocław 1978.

²³    Zob. m.in. H. Meyer, Kształtowanie przestrzeni i symbolika przestrzenna w sztuce narracyjnej, PL 1970, z. 3; J. Łotman, Sruktura chudożestwiennogo tieksta, Moskwa 1970; Ch. Sappok, Die Bedeutung des Raumesfiir die Struktur des Erzdhlwerks, MUnchen 1970; J. Weisgerber, L'espace romanesque, Lausanne 1978; G. Hoffman, Raum, Situation, erzahlte Wirklichkeit, Stuttgart 1978. B. Bałutowa, Spatial Complex, Warszawa 1979.

mówić o ich obecności w utworze literackim. Nie jest zaś tak, by samo wprowadzenie określonej kategorii przedmiotów automatycznie konotacje Ir za sobą pociągało.

Trzeba też przeprowadzić granice między tymi znaczeniami alegorycznymi czy symbolicznymi przedmiotu, które związane są z jego cechami przestrzennymi, a tymi, które związane z jego funkcjami społeczno-kultu-lalnymi, a tym bardziej z jego „zaludnieniem” (np. takie, które związane są z określonym kształtem architektonicznym kościoła, od takich, które /wiązane są z jego sakralnym charakterem, bądź z obecnością w nim wiernych). Ściśle biorąc - tylko pierwsze z nich mieszczą się w kręgu problemowym, który mianujemy „przestrzenią literacką”. Kto np. powiedziałby, że w Panu Tadeuszu i Placówce dwór Sopliców bądź też chata Ślimaka stanowią „sakralne centrum świata”, ten 1. w obu wypadkach bardzo szeroko i swobodnie rozumiałby świętość, 2. nie liczyłby się z tym, że w poemacie Mickiewicza „centrum polszczyzny” to metafora przestrzenna dla nieprzestrzennego znaczenia tego dworu, a w powieści Prusa chata bohatera wyraźnie umieszczona została nie w środku, lecz „na krańcu doliny” i na uboczu wsi, 3. nie brałby pod uwagę, że w obu wypadkach chodzi tu o wartości uwarunkowane funkcjami społeczno-kulturalnymi domu, a nie takim czy innym jego wyglądem.

Osobna uwaga należy się wspomnianym już przed chwilą metafo-rom i porównaniom, w których twory i zjawiska przestrzenne użyte zostały dla modelowania przedmiotów i stosunków nieprzestrzennych, np. sytuacji egzystencjalnych, postaw duchowych, stanów psychicznych czy stosunków społecznych. Kilka tytułów powieściowych: Niziny, Dwa bieguny, Wiry, Granica, wystarczy dla zasygnalizowania tej kwestii. Rozróżnienia poprzednio wprowadzone i tu mają swoje zastosowanie; tak więc tytuł Salon i ulica jest tylko pozornie przestrzennym, bo nie odwołuje się do przestrzennych cech salonu i ulicy, lecz do ich społecznego „wypełnienia”.

Dotychczas pozostawaliśmy w granicach jednego utworu. Przekraczane je - możemy zestawić twory przestrzenne z tradycją literacką, w sposób czysto porównawczy lub genetyczny - i na tej podstawie określić ich miejsce na osi stereotypowości - oryginalności. W wielu wypadkach przestrzeń przedstawiona powinna być skonfrontowana ze swoimi odpo-

227