9 (1162)

dań, trzecia — ich organizację. Pragnę zwrócić uwagę, że mimo różnic, razem wzięte tworzą ramy koncepcyjne badań archeologicznych, szczególnie jeżeli uświadomimy sobie, że kontekst środowiskowy w oczywisty sposób wpisuje się w pojęcie przestrzeni kulturowej.

Może budzić sprzeciw przypisanie do niniejszego rozdziału pojęcia stratygrafii. W istocie, jego zakres, a przede wszystkim implikacje metodyczne, upoważniają także do umieszczenia tego artykułu w rozdziale poświęconym badaniom. Ale proszę zwrócić uwagę, że stratygrafia jako obraz następstwa struktur jest przede wszystkim sposobem rozróżnienia miejsc osadniczych w obrębie stanowiska, a w drugiej niejako kolejności — zrelatywizowania czasu ich egzystencji. Ten właśnie aspekt — zdolność porządkowania w czasie różnych przestrzeni reliktowych — przesądził o decyzji.

W rozdziale tym podjęta została próba uporządkowania pojęć opisujących różne przejawy obecności człowieka w przestrzeni kulturowej i różne formy jej konkretyzacji. Zdefiniowane tu terminy: miejsce osadnicze, punkt osadniczy i ślad osadnictwa wyczerpują, jak się wydaje, niezbędny zasób odniesień. Pozostaje problem organizacji tych przejawów obecności ludzkiej w formie układów służących społeczności szerszej niż najbardziej lokalna. Badanie sieci osadniczych, ich organizacji, funkcji i komplementamości elementów, jest zadaniem prahistorii. Ale miejsce, jakie w obrębie zespołu osadniczego zajmuje badane siedlisko, powinno być przedmiotem hipotezy roboczej postawionej i sprawdzanej w trakcie prac terenowych. Oczywiście żądanie takie wymaga znajomości kontekstu osadniczego. Obecnie, kiedy niemal cały obszar Polski został zewidencjonowany w ramach AZP, kontekst ten, mimo bardzo krytycznej opinii, jaką wypada wydać o tej akcji, jest w jakiejś mierze dany. Artykuł poświęcony sieciom osadniczym został więc umieszczony w tym rozdziale po to, by objaśnić, jak należy odczytywać rolę miejsca osadniczego w obrębie sieci, do której zostało przypisane.

1.2. PRZESTRZEŃ KULTUROWA¹

Przestrzeń kulturowa to miejsce geometryczne wszystkich punktów przestrzeni fizycznej, w których człowiek jest w stanie umieścić wytwory swej kultury materialnej.

Pojęcie to tworzy najogólniejsze ramy dla innych pojęć wchodzących w zasób terminologiczny archeologii terenowej. Przedstawiona definicja implikuje zmienność przestrzeni kulturowej w czasie i wiąże ją ze stopniem rozwoju technologii. Materialny aspekt jest tu bardzo istotny. Zabezpiecza przed nieuchronną dowolnością interpretacyjną pojęcia, jeżeli miałoby ono obejmować także pozamaterialne czynniki kultury. Jest to właściwość odróżniająca w sposób szczególny przestrzeń kulturową od zespołu warunków środowiskowych pozwalających człowiekowi na jego egzystencję, od jego habitatu (od łac. habitare — mieszkać).

W obrębie przestrzeni kulturowej istnieje strefa o szczególnych właściwościach. Jest nią powierzchnia ziemi. W miarę oddalania się od niej przejawy ludzkiej działalności słabną. Dzieje się tak niezależnie od stopnia rozwoju technologii i jest zrozumiałe, ponieważ strefa ta i tylko ona grupuje wszystkie elementy składające się na środowisko człowieka jako gatunku biologicznego. Obszar znajdujący się poza nią jest wprawdzie dla niego wyzwaniem cywilizacyjnym, ogniskuje miejsca, które mogą zaspokoić jego potrzeby lub ciekawość, ale nie zmienia to faktu, że przestrzeń kulturowa zagęszcza się ku powierzchni ziemi, a szanse jej konkretyzacji wzrastają.

Człowiek wykorzystuje te szanse, tworząc materialne wartości swojej kultury. Dla osoby z odległej przyszłości, która postanowiła kulturę tę rozpoznać, objaśnić i uświadomić sobie i innym jej miejsce w procesie rozwoju człowieka jako gatunku myślącego, owa utylitarna wartość staje się wartością naukową, a więc przedmiotem dociekań, a każdy jej przejaw źródłem poznania. Odnalezienie, rozpoznanie i interpretacja tych źródeł to przedmiot heurystyki archeologicznej (od gr. heuresis — znalezienie). Pojęcie to zawiera w sobie dotychczasową wiedzę o przedmiocie badań, nowo odkryte pozostałości działań ludzkich² i zdolność stawiania hipotez opartych na wszystkich dostępnych źródłach poznania.

Przestrzeń kulturowa jest najszerzej pojętym obszarem celowości badań archeologicznych, a także kontekstem definiowania licznych pojęć opisujących struktury źródeł w miejscu ich zalegania i związki, jakie zachodzą między nimi a otoczeniem. Z punktu widzenia metodyki badań terenowych tworzy układ hierarchicznie nadrzędny wobec przestrzeni reliktowej i stanowiska archeologicznego. W pierwszym przypadku w jej obrębie zostają określone granice miejsca osadniczego, w drugim przestrzenny zasięg działań związanych z jego zbadaniem.

1.3. MIEJSCE OSADNICZE

Konkretyzacja przestrzeni kulturowej w postaci zbioru funkcjonalnie ze sobą powiązanych urządzeń, stworzonych i pozostających w spójnym miejscu oraz użytkowanych w spójnym czasie przez tę samą społeczność, jako miejsce jej bytowania, pracy lub chowania zmarłych.

Miejsce osadnicze może pełnić w kontekście potrzeb społecznych różne funkcje. Jeżeli są to funkcje mieszkalne lub mieszkalnowytwórcze, będziemy mówili o siedlisku. Siedliskiem jest miasto, wieś, osada, obozowisko, gród, także wów-

27

1

Artykuł ten oraz artykuły 1.3.-1.5. oparte są częściowo na wcześniejszej publikacji autora (Mazurowski, i98o).

2

W cytowanym za St. Kurnatowskim schemacie (rys. 1) oba te elementy procesu poznawczego oznaczone są jako żółte prostokąty. Strzałki wskazują ich pozycję w odniesieniu do innych składowych procesu.