9 (860)

łeczne działa profilaktycznie (zabezpiecza przed pojawieniem się streso-rów) lub modyfikuje spostrzeganie stresu. W pierwszym przypadku korzystanie ze wsparcia rodziny może np. skutkować brakiem narażenia na takie stresory, jak czekanie w kolejkach lub konieczność wykonywania nużących czynności. W drugim przypadku wsparcie społeczne może np. sprawić, że dane wydarzenie będzie spostrzegane jako mniej zagrażające, a przez to mniej stresujące. Chociaż oba mechanizmy są od dawna zidentyfikowane (House 1981), to nie doczekały się wyczerpującej weryfikacji empirycznej. Jednym z powodów są trudności metodologiczne w trafnym rozróżnieniu stresorów i spostrzeganego stresu.

Najbardziej popularna jest hipoteza buforowa weryfikowana przez wielu badaczy (Cieślak 2000; Cobb 1976; Frese 1999; Gore 1985; House 1981; Payne, Jones 1987; Toits 1985; Wheaton 1985). Głosi ona, że w sytuacji silnego stresu istniejące, spostrzegane i otrzymywane wsparcie społeczne \J działa jako bufor wobec zagrożenia patologią, gdyż obniża występujące napięcie stresowe i umożliwia przezwyciężenie trudności, włącza się w złożony mechanizm stresu i radzenia sobie osłabiając jego negatywne skutki. Schroder i Schmitt (1987) sugerują, że spostrzegane wsparcie społeczne może wpływać na procesy oceny w przebiegu stresu. Może zamieniać ocenę typu strata i zagrożenie na ocenę typu wyzwanie, lub zmniejszyć nasilenie negatywnych ocen pierwotnych. Moderujący lub buforowy wpływ procesów wsparcia społecznego może także polegać na tym, że dzięki wsparciu poznawczemu osoby w kryzysie zmieniają ocenę swoich kompetencji, uzyskują wgląd we własne możliwości, zwiększają poczucie zaradności i tym samym zmieniają oceną wtórną stresu na taką, która decyduje o skutecznym radzeniu sobie. Jest to jednak możliwe tylko wówczas, gdy w interakcji społecznego wsparcia osoby pomagające (profesjonalnie przygotowane) będą dbać o to, aby w toku interakcji pomocnej dążyć do podwyższenia poczucia własnej skuteczności zaradczej osób, którym pomagają. Jak wiadomo jest to jedna z najważniejszych umiejętności kształtowania relacji pomocnych. Solo-mon i in. (1987) piszą, że u o ofiar katastrof stwierdzano korzystną funkcję wsparcia społecznego tylko wówczas, gdy zakres i wielkość tego wsparcia były optymalne. Zbyt dużo wsparcia działa bowiem obciążająco i deprymująco. W toku weryfikowania różnych interakcyjnych efektów w odniesieniu do hipotezy buforowej stwierdzono, że ważny jest poziom stresu i aktualnie działająca sytuacja stresowa. W okresach czasowo odległych od wydarzeń działają już inne prawidłowości. Z najnowszych refleksji nad hipotezą buforową wynika, że wsparcie społeczne może pełnić bardzo wyspecjalizowaną

funkcję w tworzeniu i podwyższaniu samooceny i poczucia zaradności, wpływa więc w efekcie na wzmocnienie indywidualnych strategii radzenia sobie ze stresem, a nie jest tylko środkiem paliatywnym (Gore 1985).

Inni badacze poszukują odmiennych ścieżek przyczynowych związków pomiędzy wsparciem społecznym a stresem (Schwarzer, Leppin 1988). W tzw. modelu addytywnym twierdzi się, że stres obniża poczucie dobro-stanu, a wsparcie społeczne, jako zmienna niezależna działająca równocześnie, poprawia samopoczucie. Jeżeli obie zmienne mają tę samą siłę, nie pojawi się żadna forma zaburzenia, jeżeli natomiast wsparcie społeczne „przegra w konkurencji” z silnym stresem, może się pojawić uszkadzający efekt stresu w postaci dezorganizacji zachowania. Wynika z tego, że silnym stanom kryzysu trzeba przeciwstawić silne sieci wsparcia. Wsparcie społeczne może jednak „zahamować” negatywne skutki stresu.

Buforowe działanie wsparcia może mieć bardzo różnorodny charakter, co jest związane z tym, na jaki element dynamiki procesów stresu i radzenia sobie oddziałuje. Te mechanizmy nie są jeszcze wystarczająco rozpoznane. Można tu, podobnie jak w badaniach nad stresem i działaniem emocji, wyodrębnić ścieżkę procesów fizjologicznych, ścieżkę procesów psychologicznych z uwzględnieniem emocji i procesów poznawczych oceny stresu, oraz ścieżkę behawioralną. Na ten temat piszą też w swoim rozdziale Knoll i Schwarzer.

Korelacja pomiędzy stresem i wsparciem może być jednakże również pozytywna, i można wówczas założyć, że wsparcie społeczne zostało wywołane przez narastający stres. Im silniejszy stres przeżywamy, tym bardziej poszukujemy i oczekujemy wsparcia; tę zależność określa się jako model mobilizacji wsparcia. Aktywne poszukiwanie pomocy jest adekwatną do zdarzenia formą zmagania się z trudną sytuacją i może, jak już podkreślano, uaktywnić własne, podmiotowe zasoby. Niekiedy krytyczne wydarzenia same w sobie mogą spowodować obniżenie lub utratę istotnych źródeł wsparcia. Taki układ stres-wsparcie występuje np. w sytuacjach przemocy rodzinnej, gdy dziecko, ofiara nadużycia seksualnego w rodzinie, traci poczucie rodzinnego bezpieczeństwa. Podobne konsekwencje może też pociągnąć za sobą rozwód lub śmierć bliskiej osoby. W tych wypadkach mówi się o modelu deterioracji wsparcia. Piszą o tym obszerniej Kaniasty i Norris (w tym tomie).

Przedstawione modele działania wsparcia społecznego koncentrowały się na mechanizmach psychologicznych. Ostatnio coraz częściej próbuje się określić, jak wsparcie społeczne związane jest z układem immunolo-

27