antropologia komunikacji; antropologia społeczna1

antropologia komunikacji [a. anthropołogy of communicalion], dziedzina antropologii kul turowej i społecznej, która zajmuje się bada-niem systemu komunikacyjnego w kulturze, a w tym systemu znaków, jak również kulturą jako systemem komunikacyjnym.

Komunikowanie się dokonuje się w pośredni albo bezpośredni sposób, a informacje można przekazywać mówiąc (etnografia mówienia) albo w sposób niewerbalny, który zresztą od lat jest szczególnym polem zainteresowań naukowych (—> kinezyka, —> proksemi-ka). Każdy członek społeczności ludzkiej, a za nim badacz, może odczytywać informacje przekazywane mu pośrednio ze środowiska kulturowego, tj. z układu wsi, zagrody, sprzętów w domu, stroju, pożywienia i innych dziedzin kultury i informacje te służą mu do wybrania właściwego w danym miejscu i czasie zachowania zgodnego z normami i konwencjami przyjętymi w danej grupie. Mamy tu do czynienia praktycznie z całym polem tradycyjnej etnografii. Nadawcą informacji jest społeczność (obecna lub przeszła), gdyż to jej członkowie zgodnie z jej normami budowali, w określonym miejscu i w określony sposób domy, użytkowali je etc.; dotyczy to również innych dziedzin kultury. Wytwory kultury traktowane są .jako nośniki informacji i muszą być ujmowane w.dcon? tekście, społecznym' hak, aby ta informacja mogła być odczytana.

Z nowym pojęciem z . zakresu metodyki antropologii kulturowej . (C.. Geer.tz, 1973), mianowicie zagęszczonego ;(thick)..-.opisu ^przeciwstawianego opisowi rozrzedzonemu, (tbin), a także zagęszczonej i rozrzedzonej _::etnografii (rozumianej tu. jako nauka opisowa,-sztuka opisu), wiąże się postulat analizy aktu komu? nikaeyjnego.. w jego bezpośrednim-kontekście i wymaganie zwiększenia ilości informacji o nim. W podręcznikach etnografii komunikacji przyjmuje się za psychologami, że w każdej wypowiedzi znajdujemy cztery warstwy treściowe ukryte w słownych i bezsłownych jej elementach:    zawartość rzeczową najczęściej

wyrażoną w słowach, wyraz stosunku emocjonalnego mówiącego do samego siebie, wyraz stosunku emocjonalnego do rozmówcy, wreszcie apel, wezwanie, wyraz życzenia i o czeki- ^! wania, najczęściej ukryty w elementach bezsłownych. Z tego wynika potrzeba bogatej informacji o kontekście każdej wypowiedzi dla potrzeb analizy.

Element komunikowania się, a co za tym idzie rozumienia (niekoniecznie w sensie We-berowskiego ,,Verstehem’) nabiera szczególnego znaczenia w wielu współczesnych kierunkach poczynając od klasycznego —> fuokcjonali-zmu, —> strukturalizmu i różnych odmian semiotyki, po —> etnonaukę, antropologię

kognitywną, etnometodoiogię, symbolizm, in-terakcjonizm symboliczny, tekstualizm etc. Dowodzi się (S. Langer), że termin: znaczenie, we wszystkich jego odmianach, jest dominującym terminem naszych czasów, a —>■ znak, symbol, oznaczanie, komunikowanie się należą do naszego obiegowego zasobu intelektualnego. Terminy te co najmniej od lat sześćdziesiątych XX w. są wprowadzane do nauk etnologicznych. Fakt ten został poprzedzony przyjęciem następujących twierdzeń: ]) kultura jest wewnętrznie powiązaną całością, a język badanej grupy jest jedynie właściwym narzędziem jej badania (B. Malinowski), 2) doświadczenie własnej kultury i refleksja nad nią stanowią o przygotowaniu badacza do badań nad innymi kulturami i społecznościami (funkcjonalizm, etnometodo-logia).

C. Lćvi-Strauss pierwszy przyjął, że kultura jest systemem komunikowania się, które dokonuje się na trzech płaszczyznach:, wymiany kobiet, wymiany dóbr, wymiany informacji. Już od drugiej dekady XX w. etnologowie uważali wymianę za fundament kultury i społeczeństwa (M. Mauss, B. Malinowski). Dopiero jednak rewolucja strukturalna spowodowała zwrócenie uwagi na towarzyszący wymianie i nadający jej sens element komunikowania się. W ten sposób akt wymiany.stał'się

aktem komunikacji. I być może to właśnie jest najcenniejsze z bogatego wkładu strukturalizmu do historii nauk etnologicznych.

Strukturaliści, w przeciwieństwie do funkcjo-nalistów, kładli nacisk nie tylko na to, co ludzie czynią, ale i na to co mówią; starając się sprowadzić jedno i drugie do wspólnego mianownika — znaczącej wypowiedzi, tekstu kulturowego, który stanowił dla etnologów podstawę do odkrycia ukrytych idei, znaczeń układających się w relacje wykazujące tendencje do wspólwystępowania, układające się w logicznie powiązane struktury.

Podejście do kultury jako systemu znaków, a następnie systemu komunikacyjnego spowodowało, że cel antropologii zaczęto określać m.in. jako odczytywanie kodów, tłumaczenie kultury (translation, E.E. Bvans-Prit-chard), poszukiwanie głębokich mechanizmów i struktur komunikowania się. W związku z tym nawet w analizach zachowań niewerbalnych położono nacisk na analogię między kulturą a językiem, co zaowocowało w skrajnej postaci językową teorią kultury. Wiązało się to z rozwojem językoznawstwa strukturalnego i. teorii gramatyki generatywnej N. Chomsky’ego i przeniesieniem tych modeli języka na pole kultury. Ta skrajna forma została stopniowo zarzucona dzięki rozwojowi językoznawstwa

pragmatycznego, socjolingwistyki i prób stworzenia kulturowej teorii języka.

Rozwój a.k. wiąże się szczególnie z pracami takich badaczy, jak M. Douglas, E.E. Evans--Pritchard, C. Geertz, E.R. Leach, R. Needham, V.W. Turner.

->- etnolingwistyka, strukturalizm, znak

Lit.: M. Douglas: Natural symbols, London 1970. — C. Geertz: The interpreUilion of cuiture, New York 1973. — J-J. Gumperz, D. Hymes (cds.)r The etncgrapby of communication, „Amcr, Anthrop.”, Special Pubiication, 66: 1964, 6 (2). — R.A. Hinde (cd.): Non-verbai comoiuni-cation, Cambridge 1972. — E. Leach: Cuiture and coraimi-nicaiioi): The logie by which symbols are connected,’ Cambridge 1976. — M. Sayillc-Troike: The cthnography of communication, Oxford 1982.

Z. SOKOLiiWICZ

antropologia społeczna [a. social anthropołogy; f. anthropologie sociale; n. Sozialanthropo-logie; r. coimaubiraa ainponojiorHn], jedna z nauk społecznych określana tradycyjnie jako ogólna nauka o człowieku i kulturze. W ten sposób rozumieli a.ś. klasycy, tej dyscypliny kładąc nacisk na fakt, iż swoistymi atrybutami człowieka jest to, że jest on istotą społeczną i jako taka wytwarzającą kulturę. W związku z tym społeczeństwo i kultura wyznaczają obszar zainteresowań a.s. Mówi się też zwykle, że.a.s. to socjologia społeczeństw innych, najczęściej względnie prostych społeczeństw przed-industrialnych lub—jak chciał A.R. Radcliffe--Brown — „porównawcza socjologia”. .Ten sposób ujęcia dominuje w antropologii funkcjonalnej i postfunkcjonalncj. Inne kierunki antropologiczne nadał widzą w niej ogólną naukę o kulturze.

W polskim instytucjonalnym podziale nauk humanistycznych a.s. sytuuje się na pograniczu etnologii i socjologii. Jako nowa dziedzina badań naukowych powstała w łatach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIX w. równocześnie w wielu krajach, najszybciej jednak w krajach anglosaskich, uzyskała własny, odrębny status uniwersytecki. Dopiero po drugiej wojnie światowej zaczęły powstawać odrębne katedry antropologiczne, także i na uniwersytetach europejskich.

A.s., jak i wiele innych dyscyplin humanistycznych — żeby wymienić tylko językoznawstwo, psychologię i socjologię — jest dziedzictwem dziewiętnastowiecznego rozwoju myśli europejskiej. Powstała jako nauka porównawcza o różnych ludach i kulturach: egzotycznych i europejskich, pierwotnych i cywilizowanych, starożytnych, wymarłych i współczesnych. Jej źródła tkwią w filozofii społecznej oświecenia oraz w ostatecznym rozpoznaniu zróżnicowania kulturowego na świecie będącym

skutkiem wielkich odkryć geograficznych, Zwykle też mówi się, że a.s. powstała jako nauka historyczna, chociaż nie była nauką historyczną we współczesnym znaczeniu tego słowa. Historia niewątpliwie tworzyła specyficzny kontekst dociekań antropologicznych. Tworzy go zresztą nadal mimo przeobrażeń a.s., która z czasem stała się przede wszystkim dyscypliną socjologiczną. Nie jest to jednak historia narracyjna, lecz „historia naturalna”, która może być przeciwstawiona historii konkretnych wydarzeń i następujących po sobie sytuacji społeczny cli.

Sama antropologia powstała jako szeroko zakrojona nauka o człowieku obejmująca takie dyscypliny szczegółowe, jak antropologia fizyczna, archeologia, etnografia, folklorystyka, językoznawstwo, część filologii klasycznej, wreszcie a.s. sensu stricto. Dopiero z czasem nastąpił rozdział poszczególnych dyscyplin antropologicznych. Ostateczne wyodrębnienie się a.s., już jako dyscypliny socjologicznej, wiąże się z wystąpieniem B. Malinowskiego i A.R. Rad-cliffe-Browna oraz współczesnych im badaczy. Starsi od nich o jedno pokolenie F. Boas i J.G. .Frazer należeli do ostatnich badaczy uprawiających antropologie w klasycznym-stylu, tj. będących specjalistami w kilku odrębnych dzisiaj naukach antropologicznych. *

Ta specyficzna historia a.s, stworzyła pewien etos tej dyscypliny bardziej wyraźny niż w innych naukach, które wyrosły z antropologii. Obok więc, co oczywiste, własnej tradycji intelektu-ainej, szczególnie często pojawia się w a.s. refleksja nad ogólnymi warunkami istnienia i rozwoju kultury i społeczeństwa (zarówno warunkami naturalnymi, jak i historycznymi czy psychologicznymi). Charakterystyczna też jest . predylekcja do analizy porównawczej i równoczesne dążenie do uchwycenia szczegółów pojedynczych kultur, wynikające z wrażliwości na zróżnicowanie kulturowe ludzkości. Globalna wizja kultury nazywana jest antropologiczną, gdyż tak najczęściej, całościowo, jest ujmowany przedmiot badań antropologicznych.

Zróżnicowanie kierunków i orientacji uniemożliwia podanie jednej szczegółowej definicji przedmiotu i metod badawczych a.s. Ogólnie można powiedzieć, że a.s. jest nauką badającą wartości kulturowe, zwyczaje i instytucje społeczne w kontekście struktury społecznej we wzajemnym powiązaniu i oddziaływaniu. System stosunków społecznych jest centralną kategorią badań prowadzonych zwykle wśród współczesnych zbiorowości. Tradycyjnym i nada! dominującym przedmiotem badań antropologicznych jest społeczeństwo pierwotne (-» ludy niepiśmienne), w którym — jak się sądzi — '