CCF20081105000

508 Wersyfikacja

u Słowackiego i Norwida. U tych samych poetów występuje nawet dalej zachodzące rozluźnienie rygorów w wierszach, które później otrzymały nazwę wierszy wolnych. Ten rodzaj wiersza rozpowszechnia się jednak dopiero pod koniec ubiegłego stulecia pod wpływem poezji francuskiej, głównie symbolistów, i otrzymuje nazwę modernistycznego wiersza wolnego, zwanego też z francuska vers librę:

f Śni mi się | w zamku król | ewna za | klęta —---1—---|—---1 —--(—)

| biała i | złota    —---I —--

i święta,     —    —

co len 1 srebrzy | sty na ] wrzecio | no mo | ta --I--— | — |--1--—\ —

i śpiewa     —    I —

„O szczę | ście!    1 o jas 1 ne    szczę | ście...” ---— I — |--|--—    |    —

Z dale | kich kra | jów tam (...)     —    I--| — _L_

(J. Żuławski, Ijola)

Pierwsze dwa wersy stanowią rozbity na dwie części heksametr, w którym wyodrębniono jakby samodzielną całość jego adoniczny spadek. Z kolei mamy rzekomy amfibrach, ale następny wers wyprowadza z błędu, gdyż jest on pentametrem jambicznym z hiperkata-leksą, dlatego drugi amfibrach jest już odczytywany jako jamb z nad-daną w klauzuli nieakcentowaną sylabą. W szóstym wersie mamy czterostopowiec jambiczny z hiperkataleksą i z nieakcentowaną, luźną zgłoską po pierwszej stopie. Taką właśnie interpretację potwierdza trypodia jambiczna w następnym wersie.

W zacytowanym urywku Jjoli zwraca uwagę uzgodnienie układu intonacyjno-zdaniowego z rozczłonkowaniem na wersy oraz powtarzalność, co prawda nieregularna, liczby zestrojów akcentowych. Nic jest to bowiem odmiana nieregularnego sylabotonika, lecz wiersz zdaniowy.

Wskazane zabiegi nie są dowolną kombinacją różnych stóp, lecz stanowią konsekwencję daleko posuniętego uzależnienia rytmu wiersza od tematu. Albowiem o treści snu powiadamia się przy pomocy epickiego heksametru: Śni mi się | w zamku król \ ewna za \ klęta biała i | złota, co ma nadać opowieści powagę i pewien baśniowo-archaiczny nalot. Nadzwyczajność królewny: i święta zostaje podkreślona wyodrębnieniem tego stwierdzenia w osobny wers. Ale jej czynności i śpiew podano w innym, odmiennym toku: jambicznym, ponieważ starożytni Grecy rytm tych stóp uważali za pieśniowy. Zróżnicowanie rozmiarów wersów i zmienność rytmów decydują o wzroście znaczenia nieregularnej powtarzalności zestrojów akcentowych i roli intonacji. Rozczłonkowanie na wersy nie może przeto wynikać z arbitralnie przyjętego wzorca rytmicznego, lecz musi zostać podporządkowane układowi intonacyjno-zdaniowemu. W modernistycznym wierszu wolnym daje się więc zauważyć ewolucja od sylabotonizmu ku wierszowi zdaniowemu.

W wierszu nieregularnym występują jedynie przekształcenia jednego z przewidywalnych elementów wzorca rytmicznego, jak np. ilości sylab, stóp, zestrojów akcentowych, lub zmiana rodzaju stóp. Anty-schematyzm objawia się przeto wewnątrz systemu wersyfikacyjnego. Natomiast w modernistycznym wierszu wolnym pojawia się nowy element, przedtem nieznany: opozycja wobec systemu numerycznego, w tym wypadku wobec sylabotonizmu. Nieodzownym warunkiem rozpoznawalności jego rytmu jest istnienie w świadomości czytelnika mocno utrwalonych tych wzorców rytmicznych, które ulegają przemianom, gdyż o wiele dalej posunięte ich naruszenie niż w nieregularnym wierszu sylabotonicznym powoduje zmianę konstant rytmicznych, tj. przekształcenie systemu wersyfikacyjnego. Przemiany wzorców rytmicznych muszą być ponadto uzasadnione treściowo. Modernistyczny wiersz wolny można uznać za jeden z objawów buntu przeciw klasycznej kulturze śródziemnomorskiej w imię swobody ekspresywnej wypowiedzi poetyckiej, ze względu na jego związki z metryką antyczną, wyrażającą kanony harmonii poetyckiej.

Modernistyczny wiersz wolny stał się punktem wyjścia do dalszych poszukiwań zmierzających w kierunku odejścia od numerycznych systemów wersyfikacyjnych odczuwanych jako nieprzydatne wobec zmieniających się warunków cywilizacyjnych, oddziaływających na psychikę człowieka, na jego sposób odczuwania i myślenia, a także wobec przemian zachodzących w kulturze XX wieku. Jednym z objawów wymienionych dążności były usiłowania futurystów stworzenia nowego rodzaju wiersza polskiego. Jednak nie potrafili oni wypracować jednolitego typu, ponieważ wysiłki ich zmierzały w różnych kierunkach. Najmniej radykalne nie burzyły przyzwyczajeń czytelniczych do regularnego wiersza: