CCF20091013019

go punktu widzenia”. Stabilny, spójny charakter jest cechą niezachwianych poglądów i postawy niemal hipnotycznej. Rękopisy były zbyt wolną i niejednolitą lekturą, aby mogły zapewnić stały punkt widzenia lub nawyk jednostajnego przesuwania się po pojedynczych płaszczyznach myśli oraz informacji. Jak zobaczymy, kultura rękopisu jest intensywnie shi-chowo-dotykowa w porównaniu z kulturą druku; a to znaczy, że nawyk obiektywnej obserwacji jest całkowicie obcy kulturom rękopisu — czy to w starożytnym Egipcie, Grecji, Chinach, czy w średniowieczu. W miejsce chłodnej, wizualnej bezstronności świat rękopisu wprowadza empatię i udział wszystkich zmysłów. Jednak niepiśmienne kultury doświadczają takiej przytłaczającej tyranii ucha w porównaniu z okiem, że jakakolwiek współgra zmysłów jest nieznana w warunkach skrajnej dominacji słuchu, podobnie jak zrównoważone współdziałanie tych zmysłów stało się niezwykle trudne wówczas, kiedy druk skrajnie zintensyfikował wizualny składnik zachodniej rzeczywistości.

Współczesny fizyk rozumie orientalną teorię pola.

Carother uważa, iż dokonana przez Riesmana klasyfikacja ludzi jako „sterowanych tradycją” odpowiada „dość blisko tym obszarom zajmowanym przez społeczeństwa, które są niepiśmienne, lub gdzie większość populacji pozostaje »nieskala-na« piśmiennością” (s. 315). Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, że „skalanie” przez piśmienność nic przebiega nagle, nie jest też całkowite w żadnym czasie ani w żadnym miejscu. Świadomość tego powinna nam towarzyszyć zwłaszcza podczas analizowania wieku szesnastego i czasów późniejszych. Jednak dzisiaj, kiedy elektryczność stwarza warunki wyjątkowo silnej współzależności w skali globalnej, znowu szybko powracamy do słuchowego świata jednoczesnych wydarzeń i wszechobejmującej świadomości. Mimo to nawyki piśmien-ności utrzymują się w naszej wymowie, w sposobach odczu-

wania oraz w porządkowaniu przez nas przestrzeni i czasu w codziennym życiu. Balansując na granicy katastrofy, nastawienie na piśmienność i wizualność mogłoby jeszcze długo nie ulegać elektryczności i zunifikowanej świadomości. I odwrotnie. Niemcy i Japończycy, mimo iż posiadali niezwykle zaawansowaną techniką piśmienności i analizy, utrzymali nadal to, co najistotniejsze dla kultury słuchu: plemienną jedność i wszechogarniające poczucie wspólnoty. Pojawienie sią radia i ogólnie — elektryczności było nie tylko dla nich, lecz dla wszystkich plemiennych kultur, najsilniejszym przeżyciem. Kultury od dawna piśmienne w sposób naturalny wykazują większy opór wobec opartej na słuchu współczesnej kultury pola elektrycznego.

Odnosząc się do ludzi ukierunkowanych na tradycją, Ries-man pisze:

Ponieważ omawiany obecnie typ społecznego porządku odznacza się względną trwałością, konformizm jednostki odzwierciedla jej uczestnictwo w charakterystycznych społecznych grupach: w klasie wieku, w klanie lub w kaście; uczy się ona pojmować i cenić wzory ustalone przed wiekami i ulegające nieznacznym tylko zmianom z upływem pokoleń. Najistotniejsze układy życiowe są zwykle ujęte w reguły drobiazgowych i sztywnych form, przyswajanych przez młodych w latach intensywnej socjalizacji, która kończy się obrzędem inicjacji i wejściem do grona dorosłych. Ponadto kultura jako uzupełnienie swoich zadań ekonomicznych lub jako ich część wnosi rytuał, zwyczaj i religię, aby każdemu zapewnić zajęcie i wytyczne działania... nieznaczną tylko część ich energii kieruje się ku poszukiwaniu nowych rozwiązań¹.

Riesman podkreśla, że aby spełnić sztywne wymagania złożonego rytuału religijnego i etykiety, „indywidualność charakteru nie musi być wysoko rozwinięta”. Mówi jak człowiek o wysokim poziomic piśmienności, dla którego „rozwój” oznacza posiadanie własnego punktu widzenia. „Wysoki rozwój”, tak jak pojmuje go człowiek pierwotny, może nie mieścić się

175

1

D. Riesman, Samotny tłum, przeł. Jan Strzelecki. PWN, Warszawa 1971, $.14-15.