CCF20091122023

wyleczyć od 20 do 80 procent alkoholików. Prawdopodobnie efektywność terapii wzrośnie, jeśli w trakcie jej stosowania wskażemy im nowe drogi osiągania wzmocnień pozytywnych, jeśli kara będzie połączona z nagrodą.

Pod wpływem dość surowej krytyki współczesnej terapii awersyjnej, jej zwolennicy próbują ją udoskonalić, próbują zmniejszyć jej brutalność. Chciałbym w tym miejscu przytoczyć pewien zabawny fakt, z którym spotkałem się, a który rzuca światło na kierunek przemian tego rodzaju terapii. Przed laty przeczytałem w jednej z gazet amerykańskich dość niezwykłe ogłoszenie. Pewna firma reklamowała specjalne aparaty terapeutyczne, które służyły do oduczania niepożądanych wzorów zachowań. Aparaty te wytwarzają bodźce awersyjne, takie jak „szok elektryczny” (tak zwane wzmocnienie prądem). Ludzie, którzy nauczyli się niepożądanych reakcji (picie alkoholu, zboczenia seksualne czy wykroczenia przeciwko prawu), powinni nosić przy sobie taki aparat i kiedykolwiek pojawi się tendencja do wykonania tych niekorzystnych działań, powinni samodzielnie włączyć aparat, który wywoła odpowiedni bodziec awersyjny. Dzięki tej modyfikacji terapia odwykowa staje się w zasadzie samotera-pią. Człowiek sam decyduje, kiedy stosować wzmocnienia i jaka powinna być ich siła.

Czy samoterapia awersyjna jest bardziej skuteczna i bardziej humanitarna? Wbrew reklamie nie mogę odpowiedzieć na to pytanie twierdząco. Wprawdzie dzięki zastosowaniu takich aparatów terapeutycznych jednostka staje się bardziej aktywna w procesie oduczania, ale nie należy zapominać, że w dalszym ciągu terapia oparta jest na karze, która jest mało skuteczna i która jednocześnie wywołuje fatalne konsekwencje, takie jak zaburzenia emocjonalne. W każdym razie tego typu innowacje techniczne nie wzbudzają mojego zaufania.

4 Inżynieria be h a wi o rys rycz n a, którą naszkicowałem, jest systemem algorytmicznych metod i technik modyfikacji zachowania człowieka. Można by ją nazwać inżynierią pozytywną, ponieważ bodźce konsumpcyjne czy uznanie społeczne, przyjaźń czy podziw są głównymi środkami sterowania ludzkim zachowaniem. Wprawdzie niektórzy behawio-ryści uważają, że również metody oparte na wzmocnieniach negatywnych, takich jak terapia odwykowa, powinny być wykorzystywane w życiu praktycznym, ale poglądy takie tracą na popularności. W każdym razie luminarze behawioryzmu, tacy jak Skinner, całkowicie odrzucają techniki represyjne.

Inżynieria pozytywna nie zyskała ogólnego poklasku. Jej krytycy zwracają uwagę, że behawiorystyczni uczeni traktują człowieka zbyt mechanicznie - niby kulę bilardową, którą można dowolnie manipulować za pomocą bodźców zewnętrznych. Tymczasem człowiek jest czymś więcej niż maszyną; jest on układem aktywnym, świadomym i twórczym, który dąży do określonych celów. Jego zachowanie zależy nie tylko od świata zewnętrznego, ale również od świata wewnętiznego, który on sam skonstruował. Ponadto człowiek jest zdolny do samosterowania i samoregula-cji. Lekceważenie tych faktów, lekceważenie rzeczywistych celów i aspiracji jednostki może prowadzić na manowce.

Jeśli miałbym sformułować swoje credo, dotyczące kształtowania ludzi, to powiedziałbym — nie negując pewnych osiągnięć behawioryzmu — że humanistyczne oddziaływanie na człowieka polega na kierowaniu nim bez manipulacji, wychowaniu bez indoktrynacji i niesieniu pomocy bez ograniczania jego samodzielności oraz wolności wyboru. Jest to credo psychologa o orientacji poznawczej.