CCF20100314045

III. Paradygmatyczny dobór elementów leksykalnych    135

się powagą’ (np. poważny człowiek, poważny utwór) do znaczenia 'taki, który powinien być traktowany z powagą’ (poważna choroba, poważny mankament). W niektórych kontekstach zaczyna się jednak wyodrębniać wtórna, drugorzędna cecha znaczeniowa 'wielki, znaczny’; np. poważna katastrofa — to katastrofa nie tylko groźna w skutkach, a więc traktowana z całą powagą, ale i wielka rozmiarami. W nowszych, zależnych od mody użyciach wyrazu poważny zaczyna dominować właśnie ta cecha, skutkiem czego poważny zbliża się znaczeniowo coraz bardziej do przymiotników znaczny, wielki, liczny. W nowej, „ilościowej” treści poważny regularnie się łączy z wyrazami typu liczba, ilość, część, większość, grupa, np. „poważna liczba deputowanych” GłP 114/ 69, 2; „poważna ilość wysokokalorycznego węgla” GłP 236/61, 3; „poważne partie zboża” Chł.Dr. 94/61, 2; „poważna część nadwyżki” TR 284/61, 3; „poważna większość w parlamencie” Chł. Dr. 90/61, 2. Spośród nowych użyć poważnego najmniej rażące są te, w których tworzy on związki z rzeczownikami abstrakcyjnymi („poważny sukces” Eli. 78/61, 2; „poważne osłabienie drużyny” PS 108/61, 2), bo choć i tu przeważa odcień 'znaczny, wielki’, to jednak nie popada on w konflikt ze znaczeniem strukturalnym przymiotnika (np. „poważne wysiłki” PS 108/61, 3 — to 'wysiłki wielkie, z którymi należy się liczyć, które należy traktować z powagą’). Za rażące natomiast wykolejenie trzeba uznać użycie przymiotnika poważny w związkach z rzeczownikami konkretnymi, jako synonimu dużego, wielkiego w znaczeniu dosłownym, przestrzennym: „poważne fundamenty” (EW 109/61, 3); „poważne szczyty alpejskie” PS 105/61, 1; „poważne wzniesienia” TL 181/ 61, 6; „poważny teren budowlany” GłP 238/61, 6, zwłaszcza gdy przedmiot tak określany nie wymaga traktowania go z jakąś szczególną powagą, np. „poważny plik kuponów” KSz 136/61, 5. Często zresztą dochodzi do jeszcze wyraźniejszych kontrastów znaczeniowych, jeśli rzeczownik łączony z określeniem poważny w użyciu podstawowym oznacza np. szybki, gwałtowny ruch („poważnie prześcignąć sąsiadów” Ch.Dr. 87/61, 2; „Poważny skok formy” T 27/61, 2; „poważne poślizgi” GłW 34/61, 2) lub gdy jest słowem nacechowanym potocznie, familiarnie, slangowo („Mają szanse poważnie zamieszać wśród asów”. Szt.Mł. 212/61, 4; „W drugiej fazie turnieju poważnie wykruszyli się Niemcy”. Sp. 89/61, 3).

Dotychczasowe rozważania dotyczyły zmian, które zachodzą niejako „we wnętrzu” wyrazów modnych, w ich treści, zakresie znaczeniowym i nacechowaniu ekspresywnym. Spróbujmy teraz potraktować te same zjawiska z innego punktu widzenia: przyjrzeć się wyrazom modnym jako składnikom pewnej zhierarchizowanej struktury zwanej zasobem słownym. Szybka ekspansja wyrazów modnych aktywizuje więc np. słowa od nich pochodne lub związane z nimi więzią etymologiczną. Pod wpływem wtórnych użyć wyrazu szeroki zwiększa się też częstotliwość występowania czasowników rozszerzyć, poszerzyć; nabierają one odcieni para-lelnych do nowych znaczeń przymiotnika. Czytamy więc o „rozszerzeniu spółdzielczości” (TL 54/56 — 'spopularyzowaniu, rozpowszechnieniu’), o wiadomościach, które się „rozszerzają z każdym dniem” (GrR 146/61, 6 — 'wzbogacają się’), o „rozszerzeniu wysepek kultury czytelniczej” (Chł.Dr. 96/61, 1 — 'pomnożeniu') i o tym, że „organizatorzy musieli poszerzyć ilość (...) punktów ekspozycji”. KD 2 - 4/61, s. 18 — 'zwiększyć'. Mnożą się przykłady wtórnych zastosowań czasownika podwyższyć i rzeczownika wysokość („Silne sztormy (...) wybitnie wpłynęły na zmniejszenie wysokości połowów rybackich”. Szt.Mł. 280/61, 1; „Do podania należy załączyć (...) zaświadczenie o wysokości ciąży”. Przyj. 33/62, 12).

Wpływowi wyrazów modnych podlegają też słowa związane z nimi semantycznie, na przykład ich antonimy. W nietypowych kontekstach pojawiają się przymiotniki niski („Dostawy z PGR były niższe niż przed rokiem”. GP 280/61, 5) i wąski („Wąskie podejście do problemu” ŻWoln. 107/73, 4; wąskie (...) spojrzenie na możliwy (...) stan rzeczy” ŻWoln. 107/73, 4; „wąskie kierownictwo” TL 127/67). Rośnie częstość użyć wyrazów podnieść, obniżyć i spaść w związku z ekspansją wyrażeń o składniku wysoki; np. wysoka absencja — i „obniżyć absencję” DzL 109/73, 3; wysokie tempo — „obniżyć tempo” Eli. 110/61, 5; „podniesienie stylu pracy” I1KP 288/55; „podnieść nastroje” TR 215/61, 6; „za-