CCF20120517001

75

dziej skomplikowane przekazy dochodzą do niego najszybciej przy pomocy słowa; ono bowiem jest istotnie skuteczne, natomiast to, co dostrzegamy okiem, jest nam w zasadzie obce i wcale niezdolne do tak głębokiego oddziaływania. \ Otóż Szekspir w pełni przemawia do naszego wewnętrznego zmysłu; ten zaś ożywia równocześnie świat wyobraźni i w ten sposób osiągnięte zostaje pełne działanie, z którego nie umiemy zdać sobie sprawy; tutaj bowiem właśnie leży podstawa owego złudzenia, że wszystko dzieje się na naszych oczach^ Jeśli przyjrzymy się jednak dokładnie sztukom Szekspira, okaże się, że zawierają one

0    wiele mniej dających się uchwycić zmysłami faktów niż słowa duchowego. To co się w nich dzieje, można sobie z łatwością wyobrazić, a nawet z większą łatwością wyobrazić niż zobaczyć. Duch w Hamlecie, czarownice w Makbecie, niektóre okrucieństwa nabierają znaczenia dopiero dzięki wyobraźni, na nią też mają oddziałać różnorodne drobne epizody. Przy czytaniu wszystkie te rzeczy przesuwają się przed nami lekko i bez zgrzytów, w przedstawieniu scenicznym zaś ciężą i przeszkadzają, a nawet wydają się nieprzyjemne.

Szekspir działa przez żywe słowo i działanie to objawia się najpełniej przy głośnym czytaniu; uwagi słuchacza nie rozprasza ani właściwy, ani niewłaściwy sposób wystawienia. łNie ma wyższej ani czystszej rozkoszy niż słuchanie z zamkniętymi oczyma sztuki Szekspira nie deklamowanej, lecz recytowanej³⁷ naturalnym głosemJŚledzimy prostą nić, na którą poeta nawleka zdarzenia. Według podanych rysów poszczególnych charakterów tworzymy sobie wprawdzie obrazy pewnych postaci, ale właściwie chodzi o to, abyśmy się z kolejnych ich wypowiedzi i rozmów dowiedzieli, co się dzieje w ich wnętrzu; w tym względzie zaś sprawa wygląda tak, jak gdyby wszyscy biorący udział w sztuce umówili się, aby nam w żadnym punkcie nie pozostawić niejasności czy wątpliwości. W tym celu spiskują bohaterowie i żołnierze, panowie i niewolnicy, królowie

1    posłańcy, ba, nawet figury podrzędne działają tutaj często aktywniej niż główne postacie. Wychodzi na jaw wszystko, co przy jakimś wielkim wydarzeniu tajemnie szeleści w powietrzu, co w momentach strasznych wydarzeń kryje się w sercach ludzkich; otwarcie i bez wahania wyciąga się tu na światło dzienne, co czyjaś dusza trwożnie zamyka i chowa; nie wiedząc nawet, jakim sposobem, dowiadujemy się prawdy o życiu.

Szekspir staje się towarzyszem ducha świata; przenika świat tak, jak ów duch; dla obu nie ma spraw zakrytych. Ale podczas gdy rzeczą ducha świata jest zachowanie tajemnicy przed dokonaniem czynu, a często nawet po jego dokonaniu, to zamiarem poety jest wyjawienie tajemnicy i uczynienie nas jej wspólnikami, zanim rzecz się dokona, a już najpóźniej w chwili, gdy się spełnia. Jak na dłoni widać serce zbrodniczego mocarza i poczciwego prostaczka, człowieka porwanego wirem namiętności czy spokojnie rozważającego, często widać je wbrew wszelkiemu prawdopodobieństwu; każdy jest rozmowny i wylewny. Dość, że tajemnica musi wyjść na jaw, choćby miały ją wyjawić kamienie. Nawet przedmioty nieożywione tłumnie biorą w tym udział; mówią także istoty podrzędne, żywioły, zjawiska na niebie, ziemi i morzu, grzmoty i błyskawice,

³⁷ Różnice między deklamacją a recytacją wyjaśnia Goethe w Przepisach dla aktoróiu (por. s. 94 i n.).