CCI00144

generalnymi jest uzasadniona współczesnym układem stosunków gospodarczych i zdeterminowanych przez nie innych stosunków społecznych. Stosunki te ulegają niezmiernie szybkim przemianom i stają się coraz bardziej skomplikowane. Klauzule generalne, które zwykle wyrażają najbardziej podstawowe zasady danego systemu prawnego, zapewniają normom prawnym dostateczny stopień elastyczności, co z jednej strony umożliwia stosowanie tych norm, które z natury rzeczy muszą operować pewnymi schematami, do realnych zjawisk społecznych, wykazujących wielkie bogactwo elementów indywidualnych konkretnego wypadku, z drugiej zaś zapobiega zbyt szybkiemu procesowi starzenia się norm prawnych, które mogą być bez formalnej zmiany nadal stosowane, mimo że dokonały się przemiany tych stosunków lub ich ocen³².

IV.    W doktrynie panuje zgoda co do tego, że zasady współżycia społecznego są regułami postępowania ludzkiego, nie będąc jednak regułami prawnymi; okoliczność, że bardzo często norma prawna głosi to samo, co zasada współżycia społecznego (np. obowiązek zwrotu pożyczonych pieniędzy), nie powoduje zatarcia niezależności tych dwóch grup reguł postępowania³³. Zasady współżycia społecznego nie są statuowane przez organy państwowe, lecz rodzą się w społeczeństwie; ugruntowywanie się ich następuje stopniowo, ale dopiero, gdy to nastąpi, można mówić realnie o zasadzie współżycia społecznego. Zasady te nic są dalej sankcjonowane przez państwo w tym znaczeniu, aby ich realizacja była zapewniona za pomocą przymusu państwowego. Jeżeli przepis prawny odsyła do zasad współżycia społecznego, to sankcja jest związana z przepisem, wyrażającym regułę postępowania zawartą w normie prawnej.

V.    Szczególne rozbieżności zdań w doktrynie wywołał stosunek zasad do innych — poza prawnymi — reguł postępowania, w szczególności do reguł moralnych. Nie wchodząc w bliższą analizę tego zagadnienia, które należy

³² „Treść zasad współżycia społecznego będzie ulegała przemianom wraz z rozwojem socjalistycznych stosunków społecznych i wraz z przemianami świadomości obywateli, jakie pociąga za sobą rozwój tych stosunków (...) Dzięki temu (...) przepisy kodeksu cechować będzie elastyczność, niezbędna ze względu na szybkie przeobrażenia naszej gospodarki narodowej. To ścisłe powiązanie przepisów kodeksu z. kształtującą się na coraz wyższym poziomie świadomością społeczną należy zaliczyć do założeń, dzięki którym kodeks cywilny będzie mógł odgrywać aktywną rolę jako jeden z czynników budownictwa socjalizmu w naszym kraju" J. Wasilkowski: Metoda opracowania.... s. 745.

³¹ Za błędne należy uznać początkowe tendencje orzecznictwa Sądu Najwyższego idące w kierunku częściowego przynajmniej zrównania zasad współżycia z normami prawnymi; przejawiało się to w „proklamowaniu" przez Sąd Najwyższy konkretnych zasad, w ustalaniu daty. do której one obowiązują, w stosowaniu do nich zasady ignorantia iuris nocet itp. Nie bez wpływu na to orzecznictwo był fakt. że doktryna nie zajmowała się dostatecznie problematyką zasad współżycia społecznego, ograniczając się raczej do rejestrowania poglądów Sądu Najwyższego. Z orzeczeń, które odstąpiły od krytykowanego tu stanowiska — por. orz. SN z 28.11.1967 r„ OSPiKA 1968. poz. 210 z glosą Z. Ziembińskiego, tamże.

77