CIMG4158

określonej szczepionki powinna być możliwie zbliżona do immunogenności odpowiednika wirulentnego, co powinno się wyrażać w pobudzaniu swoistej i trwałej odpowiedzi immunologicznej u możliwie największej liczby szczepionych, a jej otrzymanie uzyskane za pomocą najmniejszej liczby dawek (koszty produkcji szczepionki, kontroli bezpieczeństwa i immunogenności, dystrybucji szczepionki, problemy socjalne itd.).

Reakcje odpornościowe w przypadku stosowania takich szczepionek, jak przeciwko poliomyelitis, odrze, nagminnemu zapaleniu ślinianek przyusznych, różyczce, kleszczowemu zapaleniu mózgu, można określić jako homologiczne, gdyż zarówno krążące szczepy wirulentne, jak i stosowane obecnie w szczepionkach nie wykazują istotnych różnic antygenowych, więc i odpowiedź, aczkolwiek może być zróżnicowana ilościowo, to jakościowo jest identyczna lub bardzo zbliżona u różnych osób szczepionych. Problemem immunologicznym staje się więc utrzymywanie takiej poszczepiennęj odporności. Dlatego może zachodzić konieczność wprowadzenia dodatkowych dawek uodparniających w okresach i dawkach determinowanych z jednej strony sytuacją epidemiologiczną, z drugiej - właściwościami patogennymi i immunogennymi wirusa,

0    czym będzie mowa w dalszych częściach, w których omówiono szczepionki

1    ich stosowanie.

Są jednak sytuacje mniej korzystne, jak w przypadku szczepionki przeciwko grypie. U tego wirusa zmiany zachodzące w budowie szczepów epidemicznych zmniejszają wartość immunogenną szczepionki i możliwości jej masowej produkcji. W innych przypadkach wprowadzenie szczepionek na obecnym etapie wiedzy jest niemożliwe ze względu na istnienie licznych serotypów (rinowirusy, wirusy ECHO, Coxsaclde). W zakażeniach wirusami etiologicznymi dla AIDS (p. również odpowiedni rozdz.) szczepionka musi uwzględniać wiele czynników, w tym fakt, że dla wirusa docelowymi komórkami są immunologicznie kompetentne oraz że wikłające wirusy zakażeń oportunistycznych (głównie Herpes-viridae) z wielu powodów nie doczekały się również skutecznej immu-noprofilaktyki ani chemioterapii form utajonych.

Dla ogromnej większości szczepionek aktualne jest od dawna założenie, że ich celem jest wytworzenie odporności poprzedzającej mogące nastąpić zakażenie (a więc przed ekspozycją). Wynika to głównie z faktu, że przeciwciała są podstawowym czynnikiem obronnym w większości pierwotnych zakażeń wirusowych, zdolnym do zamknięcia wirusowi drogi do docelowych dla niego komórek wrażliwych, oraz że wirus obecny w komórce (replikacja) jest mało (albo wcale) dostępny działaniu przeciwciał. Szczepionka przeciwko wściekliźnie jest natomiast przykładem skuteczności zarówno przed ekspozycją, jak i po ekspozycji, aczkolwiek sama skuteczność w przypadkach indywidualnych zależy od takich czynników, jak miejsce zakażenia, jego intensywność, okres, który upłynął od zakażenia (od ekspozycji).

Problemy bezpieczeństwa szczepionek wirusowych dotyczą wirusów użytych do ich produkcji i ewentualnych niepożądanych składników zakaźnych i niezakaźnych, które mogą się w niej znaleźć w następstwie pierwotnego skażenia lub w procesie produkcji. Należy bowiem pamiętać, że do początku lat osiemdziesiątych każda szczepionka była produkowana w systemach komórek pochodzenia zwierzęcego (w tym od człowieka). Dla bardzo wielu jest to nadal droga akceptowana i skuteczna (odra, różyczka,

poliomyelitis, żółta gorączka, wścieklizna). Spowodowało to już w przeszłości konieczność opracowania i stosowania rygorystycznych metod kontroli bezpieczeństwa szczepionek na etapach: komórki użytej do replikacji wirusa, procesu replikacji wirusa szczepionkowego, etapów pośrednich (np. inaktywacja, ekstrakcja, selekcja), produktu końcowego (właściwa szczepionka), zastosowania u ludzi i następstw oczekiwanych oraz niepożądanych tego zastosowania.

Należy podkreślić, że stosowane w Polsce szczepionki powinny uzyskać zgodę Państwowego Zakładu Higieny (PZH) zarówno na etapie wprowadzania określonych szczepień, jak i każdej serii danej szczepionki kierowanej do stosowania. Zasada ta powinna być rygorystycznie przestrzegana, aby zapewnić maksimum bezpieczeństwa szczepionki dla osób szczepionych i z otoczenia oraz niezbędną immunogenność zarówno indywidualną, jak i populacyjną. Jest to poprawnie realizowane w Polsce od wielu lat, natomiast, moim zdaniem, stale brak ustawowego określenia odpowiedzialności prawnej w przypadkach zagrożenia zdrowia i żyda u osób szczepionych i(lub) osób z otoczenia (kontaktów) w odniesieniu do szczepień obowiązkowych i zalecanych. Resort zdrowia powinien w trybie pilnym podjąć taką inicjatywę. Autor niniejszego podręcznika wielokrotnie wskazywał na taką potrzebę, leżącą w interesie osób szczepionych, zwłaszcza że są to głównie dzied.

SZCZEPIONKI: STAN OBECNY I PERSPEKTYWY

Programy szczepień ujęte są w tzw. kalendarz szczepień (okresowo weryfikowany). Są przedmiotem licznych zaleceń resortu zdrowia, ulotek i opracowań epidemiologicznych. Wynikają one jednak z problemów naukowych o podstawowym znaczeniu medycznym oraz z badań o znaczeniu utylitarnym i wymagających omówienia.

Obecny stan wiedzy w zakresie istniejących szczepionek wirusowych oraz związane z tym kierunki badawcze mieszczą się w ramach następujących kategorii:

1.    Szczepionki od wielu lat zaakceptowane i stosowane, zawierające zarówno wirusy replikujące, jak i in aktywowane lub ich immunologicznie czynne podjednostki. Ze szczepionkami tymi są związane aktualne i perspektywiczne problemy ich dalszego stosowania i unowocześnienia oraz otrzymania analogicznych preparatów z innych jednak szczepów wirusów.

2.    Szczepionki tworzone z wykorzystywaniem głównie postępów w zakresie genetyki i biologii molekularnej wirusów i komórek; pewną odmianą są ostatnie propozycje immunizacji rekombinantem roślinnym, otwierające możliwości uodpornienia, jednak z ograniczeniem do podawania doustnego (np. rekombinant bananowy). Entuzjaści sugerują uzyskanie wielowartośdowego immunogenu.

3.    Szczepionki syntetyczne, których skład oparty jest na znajomośd budowy chemicznej składników wirusa pobudzających odporność.

4.    Szczepionki oparte na teorii Jernego, wg której przeciwciała przedw-idiotypowe mogą być strukturalnym odbiciem antygenu i odgrywać jego rolę.

5.    Szczepionki DNA oparte na wprowadzeniu do organizmu, do odpowiedniej tkanki, plazmidu DNA zawierającego gen kodujący określony antygen.

181