DSC00459 (18)

Str.ttrfU pcwlrict tendencyjnej

m&nsowego schematu. Nie rozstrzygnęła o tym nawet wnikliwa diagnoza schorzeń mentalności i uczuciowości światowej damy, przeprowadzona środkami nierównie subtelniejszymi niż schematyczne tyrady moralizatorskie Ostatniej miłości.

Nowela jest atakiem na świat pojęć arystokracji, nie zaś na tytułową bohaterkę — ich ofiarę. Stąd subtelność rysunku, który w miejsce obyczajowej karykatury „postaci ujemnej” ma zilustrować tezę bardziej skomplikowaną — wskazać, jak anachroniczna koncepcja życia doprowadza do żałosnej lub śmiesznej degeneracji każdego szlachetnego w intencjach odruchu bohaterki.

Autorka przeprowadził rozgraniczenie intencji wewnętrznych i społecznej praktyki oraz ukazuje nieustannie bohaterkę w tej dwoistej perspektywie. W rezultacie każda — zwłaszcza dodatnia — cecha charakteru pani Luizy przechodzi w swe zaprzeczenie, charakter staje się pełen nieoczekiwanych sprzeczności Kobieta inteligentna okazuje w wielu sytuacjach męczącą głupotę, „dobre serce” nie powstrzymuje jej przed odruchami bezwzględnego egoizmu.

r Portret ten zbudowany jest z szeregu licznych a drobnych ___ obserwacji stylu wypowiedzi bohaterki, jej upodobań, typu zachowania. Rola narratora ogranicz^się-jja^podsumojsania zebranych spostrzeżeń, charakterystyką apriorycznej nie spotyka się, chyba w formie społecznej opinii o postaci, weryfikowanej potem i w zasadzie korygowanej przez wyniki obiektywnej obserwacji

Technika portretu

Pani Luiza przynosi najudatniejsze w tym okresie studium portretowe, którego zalety związane są w dużym stopniu ze zwartością formy nowelistycznej. W większych kompozycjach powieściowych tego okresu wizerunków tak wyrazistych już 1 me napotykamy, niemniej wzbogacenie psychologicznego rysunku postaci będzie jedną z najważniejszych zdobyczy pisar-ikięj praktyki Orzeszkowej w ciągu pierwszego dziesięciolecia.

jłębiając oraz oczyszczając z aeDimaiiciaej nieporadności, nie

ulegała jednak zasadniczym zmianom. Jej główną podstawą było

przekonanie o konsekwencji charakteru ludzkiego i koherencji jego najważniejszych cech. Zachowanie i kierunek działania postaci miały wynikać z charakteru, a więc i mogły służyć jako , przesłanki do jego obiektywnego poznania. Dla Orzeszkowej i .charakter postaci nie~jest jej sprawą indywidualną — jest to 1 zjawisko społeczne, wypadkowa działania praw rzeczywistości, \ społecznej —- powtarzające się w najogólniejszych zarysach tam, gdzie powstaną odpowiednie warunki. Co więcej, jest to zjawisko poważnie decydujące o układzie sytuacji na pewnym odcinku rzeczywistości. ^Charakter bohatera jest powieściową indywidualizacją tezy o „społecznych przywarach”!

Dlatego też nie budząca wątpliwości eksplikacja charakteru, wyjaśnienie jego źródeł i obiektywnych konsekwencji, opatrzenie jednoznacznym komentarzem jest jedną-z najżywszych trosk pisarki. Stąd nie tylko zużytkowuje ona wszystkie techniczne środki charakterystyki postaci, przyjęte w tradycji powieści realistycznej, ale zazwyczaj posługuje się kilkoma naraz chwytami dla oświetlenia jednego rysu charakteru — i to bynajmniej nie w celu zrelatywizowania obserwacji zewnętrznej, ale przeciwnie — dla nagromadzenia jak największej ilości wiarygodnych obserwacji.

i* Autorka nie stosuje szczególnie skomplikowanych technik, nie stara się też opóźniać krystalizacji opinii czytelnika o postaci czy też prowadzić go fałszywymi tropami — w żadnym wypadku nie może też być mowy o dwuznaczności. Pozornym tylko wyjątkiem jest powieść W klatce, gdzie autorka przez parę rozdziałów chce intrygować czytelnika zagadką osobowości bohaterki, dziedziczącej sporo cech po romantycznej „kobiecie--sfinksie”. Ale „kameleonowa” zmienność charakteru Klotyldy jest właśnie kluczem do zagadki, tą podstawową cechą, która eksponowana jest od początku w sposób wyraźny a różnorodny. jP W zasadzie charakter w powieściach Orzeszkowej odsłaniany—^ jfcst od razu, bardzo często za pomocą biografii charakteryzującej _Atam zwłaszcza, gdzie chodzi o starsze pokolenie. Ogromną rolę odgrywa też relacjonowana przez autorkę lub formułowana przez rezonerów opinia' otoczenia, przyjmowana lub — zwłaszcza!