DSC00455 (17)

Str*t—I* PQwl*fcl tendencyjnej_ .

• • oceniają postępowanie bohaterów, służą jako po-jcontiwst negatywnym bohaterom wielkiego świata.

\ Jakafó\v omawiających zachowanie złotej młodzieży w Pa-'    . jęgt dość wymownym symbolem przesunięć społecz-

* ki w zarysie ludnego tła powieści Orzeszkowej.

Biirdzo zasadnicze zmiany nastąpiły natomiast w społecznym •statusie bohaterów pierwszoplanowych. Walka o nowy wzór \sobovvy człowieka skierowana będzie przeciw przedstawicielom kosmopolitycznego wzorca arystokratycznej postawy konsumpcyjnej, pielęgnującym ideał indywidualnej kultury wewnętrznej i dobrych manier jako fundament swej społecznej wyższości.

• Arak poprowadzą nowi bohaterowie Orzeszkowej, postacie, z których ukształtowaniem związane"' będą wszystkie nowatorskie ambicje autorki. One dopiero dostarczą najważniejszych przesłanek do rozważań o koncepcji bohatera w powieściach pisarki z tego okresu.

pSEędzy pozytywnym bohaterem tendencyjnej powieści Orzesz-kowej a światem panuje w zasadzie harmonia. W koncepcji pisarki nowy świat XIX wieku jest przyjazny człowiekowi, żąda od niego odwagi i pracy, ale też otwiera przed nim ogromne* perspektywy i możliwości „twórczości społecznej Opanowanie świata, wywalczenie sobie w nim miejsca jest zadaniem pory-^ wającym, stwarzającym szansę pełnego rozwoju osobowości. Bo-j\[P ha ter może cierpieć jako ofiara przeżytków dawnego świata | i jego skrzywionych pojęć, ale i wówczas zazwyczaj ponosi karę za brak odwagi i woli przeciwstawienia się swemu losowi 'Ji i odnalezienia słusznej drogi postępowania. (Dlatego w koncepcji bohatera wczesnych powieści Orzeszkowej nie występuje 1 ^ problem alienacji — przeciwnie, [integracja człowieka i nowego porządku społecznego \ jest zasadniczym punktem programu Orzeszkowej./Wyjątek stanowi Marta, powieść, która wskazuje, ] jak „przesąd” odsuwa pewną część ludzkości od możliwości ko- I rzystania z dobrodziejstw wieku XIXTj Wymowa samotnościyj bohaterki w okrutnym dla słabych wielkim mieście przekracza | intencje programowe pisarki, ale powieść jest też jedynym zja- I

wiskicm tego rodzaju w omawianym okresie twórczości Orzeszkowej.

(Bunt bohatera Orzeszkowej nie ma charakteru indywiduali-L stycznego, skierowany jest przeciwko staremu społeczeństwu, •

[ przeciw tradycyjnej roli społecznej narzucanej człowiekowi przez stary świat, a nie przeciw społeczeństwu w ogóle czy przeciw konieczności podporządkowania jednostki prawom zbiorowości! To tłumaczy również koncepcję miłości w pierwszych powieściach* Orzeszkowej. Nie jest ona drogą ratunku przed samotnością R w społeczeństwie, jedynym sposobem przezwyciężenia alienacji; S rodzina nie stanowi ucieczki przed obcym i wrogim światem — ' I przeciwnie,(miłość podporządkowana byćmusi „ustawom spo-H łecznym”, jest jedną z form określania się jednostki w stosunku | do zbiorowości, dom i rodzina zaś są fundamentem społeczeństwa^ W „pedagogicznej” problematyce wczesnej twórczości Orzeszkowej zasadniczą rolę odegrają formuły postępowego programu I wychowawczego mieszczaństwa — idea pełnego i swobodnego rozwoju osobowości z wysunięciem na czoło konieczności kształcenia umysłu, doniosłość społecznego sprawdzianu moralnej wartości jednostki, hasło aktywnego wykorzystania sił umysłowych i fizycznych człowieka w użytecznej społecznie, produktywnej pracy. Początkowo jednak Orzeszkowa nie odważy się przekreślić całkowicie starego wzoru człowieka ukształconego. Opozycja między „człowiekiem pracy” i „człowiekiem kultury” nie zarysuje się jaskrawo, pisarka będzie raczej dążyła do zsyn-tetyzowania tych dwóch wzorów osobowych w imię pełni duchowego rozwoju człowieka, bądź też wysunie mieszczański ideał kulturalnego kółka rodzinnego pracujących „małych ludzi”.

Cephy pewnego eklektyzmu nowego wzoru osobowego wy-stąpiły szczegóińie~~Jasno w postaciach jbóhaterów pozytyw-nych Orzeszkowej, którzy rekrutują się wyraźnie z dwóch kategorii społecznych — spośród reprezentujących nowe idee oświeconych ziemian i — rzadko dopuszczanych do dobrego towarzystwa w powieści krajowej gens du mótier — inżynierów, lekarzy, czasem adwokató^JSelf-made mon jako idealny wzór osobowy bohatera wieku XIX uległ jednak znamiennej mody-

28 — Żmigrodzka 433