DSC00480 (17)

Strategia powlr4cl tendencyjnej

luki ani pola do domysłów i wahań odbiorcy. I tu jednak komentarz oceniający ma charakter sumaryczny, nie towarzyszy jak dawniej każdemu postępkowi i gestowi bohatera. Ocenę sugeruje raczej zakres wprowadzonych informacji, jak i stylistyczne ukształtowanie interpretacji odautorskiej. W ten sposób dvdaktvzm powieści szlacheckich — El ego Mdkowera i Rodziny Brochwiczów — przerzucony został całkowicie na barki głównych bohaterów powieści, oni obecnie formułują uogólnienia

0    charakterze programowym, gdyż w utworach tych zanika całkowicie funkcja odrębnego rezonera.

Doniosłość roli narratora we wczesnej twórczości Orzeszkowej wpłynęła na ukształtowanie form podawczych omawianych utworów. Są one wypadkową dwóch — sprzecznych nieco założeń — dramatyzacji czy na dobrą sprawę melodramatyzacji przebiegu fabularnego i dążenia do maksymalnego wyjaśniania i skomentowania przedstawionej rzeczywistości. Sporą rolę odgrywa tu również nieporadność techniczna młodej autorki. W rezultacie równorzędną niemal wagę posiadają dwie formy podawcze — opowiadanie odautorskie i dialog. Obszerność opowiadania odautorskiego tłumaczy spora rola narracji skrótowej — pisarka obszernie na ogół (poza pierwszymi opowiadaniami i Ostatnią miłością) informuje o przeszłości bohaterów i przed akcji, a prowadząc akcję od jednej melodramatycznej sceny do drugiej, w skrótowy sposób referuje opuszczone ogniwa przebiegu dramatycznego.

Interesująca jest strategia pisarki decydująca o Zakresie tych opuszczeń. Bardzo częsta w odautorskiej relacji skrótowej przedstawione są działania, a narracja uszczegółowiona prezentuje ich skutki moralne, reakcję bohaterów, wymianę poglądów. Rzeczą znamienną jest również wyraźne unikanie bliższej prezentacji przebiegu romansu. Drobiazgowe i subtelne analizowanie uczuć kochanków, przedstawienie wszystkich stadiów ich zbliżenia najwyraźniej nie interesuje pisarki, obrazuje ona tylko etapy kulminacyjne i dramatyczne wątku erotycznego. W Ostatniej miłości praktyka ta wyłożona została w sposób wyraźny

1    programowy, choć uzasadniana jest bezradnością autorskiego

pióra wobec wielkości uczucia: „Niech nikt chwili takiej nie dotyka piórem ni słowem, ni ścisłą rachubą krytycznego rozbioru; niech zapada zasłona i tajemnicą pokrywa obraz, z którego tryska zdrój niepojętego życia.” (PZ, 1,304.) Ale w Elim Makowerze i Rodzinie Brochwiczów praktyka ta przybrała takie s~)\j rozmiary, że prawie cała „historia serc”, a w Elim Makowerze L _ nawet decydujące momenty miłości Mieczysława i Michaliny pozostały ukryte za kulisami powieściowego świata. Dlatego powiedzieć można, że mimo poważnego niejednokrotnie rozbudowania wątków erotycznych utwory Orzeszkowej nie mówią o miłości, lecz o społecznych źródłach jej powikłań i o jej moralnym znaczeniu w życiu człowieka.    -    R , /b

(

ł

6>

W narracji uszczegółowionej wielką rolę odgrywają dialogi I wnoszące element „dramatu”. Jednak dialog w twórczości w Orzeszkowej rzadko ma charakter wyłącznie dramatyczny. Obciążony jest zawsze niemal funkcją dydaktyczną, dramatyzowane są często dyskusje, formułujące zasadniczą tezę utworu, starcia poglądów i stanowisk. Równocześnie potrzeba jednoznacznej oceny figur powieściowych skłania do uwydatnienia funkcji charakteryzującej dialoguj Zwraca również uwagę fakt, że zwłaszcza w pierwszych powieściach dialog składa się z wypowiedzi bardzo rozbudowanych, długich; są to w zasadzie przemówienia postaci, retorycznie ukształtowane, zaokrąglone w sposób niezbyt liczący się z prawdopodobieństwem psychologicznym sytuacji mówiącej postaci. W momencie największego nawet wzburzenia bohaterowie wypowiadają długie tyrady, logicznie zbudowane, poddane całkowicie kontroli intelektualnej,, poprawne stylistycznie, szeroko argumentujące.

Dialogi Orzeszkowej są zawsze wprowadzane przez wypo-f, wiedź narratora, mocno'osadzone w sytuacji narracyjnej, komentowane, zaopatrzone informacją o zachowaniu aktorów, słowem — zawsze „zawisłe”. Narrator nie puszcza wodzów bohaterom, zachowuje całkowitą kontrolę nad ich wypowiedziami. Konstrukcją zanikającą w powieściach omawianego okresu będzie natomiast monolog postaci, obecny w pierwszych utworach, całkowicie ginący w powieściach z połowy lat siedemdziesiątych.

31* 483