DSC00477 (15)

Strategio powieści tendencyjnej

to ludzie nauki lub pracy, ludzie „poważnych zatrudnień", kierowani troską o byt swój i rodziny"— ale także o sprawy szersze

i ogólniejsze_„matki czułe", „mężowie uczeni", „mężowie »

idei", ba, nawet „gminny wyrobnik", „pochylający się od świtu do nocy nad twardą glebą" (PZ, XLV, 6), czytelnicy nowego, mieszczańskiego świata, którym narrator opowiada historię dziwaczną i zabawną, choć jak się to później okaże, również budującą. Przynależność bowiem czytelników do świata pojęć demokratycznych (a trzeba pamiętać, że praktycznie biorąc, byli to nawet czytelnicy „Przeglądu Tygodniowego") nie musiała być sprawą tak bezsporną, by nie trzeba ich było różnymi środkami przekonywać, a przynajmniej umacniać w niechęci do reliktów feudalnych mitologii rodowych. Podkreślanie wspólnoty pojęć narratora i czytelników było więc przede wszystkim środkiem dydaktycznym, środkiem łagodnego „wmawiania" punktu widzenia narratora. Jednak taki zabieg narracyjny jak również ocena arystokratycznego snobizmu, uznawanego raczej za głupotę i dziwactwo niż za rzeczywiste zło społeczne, umożliwił przeniesienie powieściowego konfliktu na płaszczyznę satyry — najczęściej zjadliwej, niekiedy natomiast łagodzonej nawet akcentami humorystycznymi.

W żadnym natomiast z poprzednich utworów narrator nie » stylizował się na reprezentanta środowiska czytelniczego, opowiadającego „w swoim kółku”. Był karcącym lub argumentującym nauczycielem, choć przybierał niekiedy ironiczny pozór skromnego i zatrwożonego .autora, zabiegającego o przychylność lub pobłażanie czytelników powieściach „ziemiańskich" był histo-riozofem i socjologiem prezentującym nieznane czy niedostatecznie doceniane zjawiska rzeczywistości społecznej, wprowadzającym czytelników, traktowanych już jako badaczy współczesności, a nie jako goniących za wrażeniami pożeraczy romansów, w świat dotąd dla nich niezupełnie zrozumiały. Narrator, czytelnik i bohater to konstrukcje wzajemnie się uzupełniające w ramach tendencyjnej powieści Orzeszkowej.

Przemiany, jakim ulegał we wczesnych powieściach Orzesz^ kowej narrator utożsamiony z podmiotem autorskim, są najwyraźniej uchwytne przy skontrastowaniu dwóch zasadniczych odmian gatunkowych wczesnej twórczości Orzeszkowej romansu i powieści społecznej oraz dziejów tego ostatniego typu struktury powieściowej. Przede wszystkim trzeba zwrocie uwagę na różnicę stylu „lekkiego” i „poważnego” w powieściach omawianego okresu. Styl narracji romansu określa przeważnie żartobliwy dystans pisarki w stosunku do przedstawia-N nych dziejów serca bohaterów; ton ten milknie wtedy tylko, gdy romans wkracza w sferę „dramatu”. Najlepszym przykładem tej tendencji stylowej jest Ostatnia miłość oraz Wesoła teoria i smutna praktyka. Dystans ten jest w sporym stopniu rezultatem postawy ideologa. Szukając w dziejach serca śladów oddziaływania „niedostatków i przesądów społecznych”, pisarka często wątek erotyczny ujmuje w figlarny cydzysłów, podkreślający jego ilustracyjność, niemal zastępczość. „Dramat”, cierpienie człowieka jest rzeczywistością, miłość jest wielką sprawą ludzkiego zwłaszcza kobiecego losu w świecie pierwszych powieści Orzeszkowej, a jednak obraz „zejścia się mężczyzny z kobietą”, wzajemne szukanie się i nieporozumienia kochanków przedstawiane są w klimacie salonowego badinage'u, jako żartobliwie traktowane „igraszki Amora”. Opowiadanie o tych fragmentach losów postaci powieściowej prowadzone jest tonem „lekkiej” światowej gawędki, narratorka podkreśla żartobliwie dystans wobec bohaterów i tajemnic ich serca, przekomarza się z czytelnikiem, udając niepewność co do stanu uczuć kochanków i ich przyszłości. Silnie podkreśla się tu fikcyjność postaci powieściowych, „literackość” utworu uwydatniają cytaty literackie, banalne „powiedzonka” w różnych językach; sytuacje romansowe opatrywane są komentarzami eksponującymi ich kreacyjny charakter; aluzje do tradycji romansowej mają odświeżyć zużyte schematy, jak i nadać narracji „kulturalny” polot i poetyczny wdzięk. Funkcja tych zabiegów pisarskich nie jest jednakowa w obu wspomnianych tu przykładowo utworach. Ostatnią miłość cechuje w tym samym stopniu bunt co uległość wobec atmosfery romansu. W Wesołej teorii i smutnej praktyce, traktowanej przez samą pisarkę jako „drobnostka”, dystans wobec