DSC00466 (16)

Strategia powieści •#nd#ncyJn«»J

Strategia powieści •#nd#ncyJn«»J

stępuje o wolni dynie wolne 1 i

*

często. jak paraliżujący wpływ wywierają na wolę bohaterów warunki obiektywne. Toteż w większości powieści Orzeszkowej wy-„zdroworozsądkowy” (splot determinizmu i przekonania ,vm*i ntorslne^jo wyboru człowieka, któremu warunki je-sprzyjają lub przeszkadzają. W zasadzie na apelach do t dobrej woli człowieka opiera się najczęściej kbnstruk-| * Cja zdarzeń powieściowych, brama t istniejący w fabułę jest , i najczęściej dr^ama*^pm moralnego wyboj u. Niezależnie od wszelkich. nierzadkich jeszcze w najwcześniejszych utworach, po-wikkiń intrygi akcja najczęściej przedstawiona jest jako zespół konsekwentnie powiązanych przyczyn i skutków. Na podstawie pewnych przesłanek, pod wpływem określonych bodźców socjologicznych i psychologicznych, bohater dokonuje wyboru dro-%ri życiowej, podejmuje rozstrzygającą o jego dalszych losach decyzję.7 To jest właśnie owa „gąsienica, urabiająca przyszły żywot człowieka”, moment kulminacyjny i kluczowy ośrodek powieściowej konstrukcji. Bardzo często jednak i ,,motyl” prezentowany jest w sposób bynajmniej nie tak skrótowy, jak można by było sądzić na podstawie programowych wypowiedzi pisarki w Wesołej teorii i smutnej praktyce. Właśnie tytuł owej powieści mógłby służyć jako określenie konstrukcyjnej -"■zasady układu fabuły we wczesnych powieściach Orzeszkowej.

\ Bowiem skutki wynikające z owego wyboru moralnego jednostki ukazywane bywają przez pisarkę wcale szeroko.

Wesoła teoria i smutna praktyka jest krańcowym przykładem rygorystycznego zastosowania zasady „podróży ekstrapocztą”. Zdarzają się jednak w twórczości Orzeszkowej konstrukcje szersze, rozwlekłe nawet, prezentujące duże wycinki życia bohatera, w których nacisk pada na obraz rozwoju postaci, będącego skutkiem szeregu kumulujących się doświadczeń (tu zwłaszcza \ Pamiętnik Wacławy jako przykład romansu edukacyjnego). Po-~MBBŚci obrazujące centralną, dramatyczną kolizję w życiu bo-hijBpra zawierają znów nierzadko bardzp—rozbudowaną relację ojftzeszłości (Ostatnia_jaiłość_t Pan Graba) lub uzupełniane są przez „Nachgeschichtć’, nie stanowiącą tylko sumarycznej informacji o późniejszych wydarzeniach, lecz ujętą w mniej lub

bardziej dramatycznym zbliżeniu narracji uszczegółowionej (W klatce, Cnotliwi, Z życia realisty). Wreszcie w powieściach środowiskowych czy rodzinnych (Eli Makower, a cząściowo i Rodzina Brochwiczów) drobiazgowośfc obrazów obyczajowych, nastawienie na szczegółowe przedstawienie^ środowisk, rozbija zasadę doboru wyłącznie znaczących momentów dramatycznych. Wszystkie te zjawiska, są rezultatem dążenia do możliwie szerokiej interpretacji „dramatu” — eksponują jego przyczyny i dają dość dokładny pogląd na jego fatalne lub błogosławione skutki.

tj

OkAl

✓<

W konsekwencji układ fabuły w większości powieści omawia-^, nego okresu ma charakter dwudzielny. Pierwsza część narracji gromadzi zazwyczaj przesłanki zwycięstwa lub upadku bohatera, rysuje dzieje jego edukacji, wpływy, jakim ulegał, ukazuje koleje kształtowania się jego osobowości i roli społecznej, / wreszcie dramatyczną kolizję, w której dojść musi do sformuło-/ wania ostatecznej decyzji, opierającej się na wyborze określo-' nych wartości społecznych i moralnych, określonej roli społecznej. Część druga rysuje skutki — a więc przedstawia katastrofę, o ile bohater źle wybrał, nie wykorzystał szansy ratunku lub przeciwnie — osiągnięte przezeń ocalenie, równowagę moralną ,|__ zabezpieczony byt własny i bliskich i płynące stąd wielostronne ] korzyści społeczne.    _V J

Proporcjonalny układ obu części fabuły bywa różny; czasem część druga jęst rozbudaw^ną -Nachgeschichte, bądź też obie części przedzielone zazwyczaj pewną sporą nieraz przerwą czasową —*są równoważne. Wówczas jednak część obrazująca skutki moralnego wyboru zawiera nową kolizję, w której wystawio- ^v na zostaje na próbę praktyczna wartość decyzji bohatera (Na prowincji, Wesoła teoria i smutna praktyka, Pamiętnik W.acławy, Na dnie sumienia, Eli Makower, Maria).

Jakkolwiek biografia bohatera nie tworzy w zasadzie ram konstrukcyjnych utworów Orzeszkowej, ludzie jej powieśc^re- } zentowani są najczęściej w związku z całokształtem swydh do- * świadczeń życiowych. Może jedynie “ w najwcześniejl^Pn utworach, tam gdzie charakter postaci określa przede wszystkim rola romansowa lub pozycja rezonera, wypowiadającego

455