DSC00463 (17)

Strategia powieści tendencyjnej

Strategia powieści tendencyjnej

ntwnnSw role bardzo doniosła. Poetvka ratunku za-l

powania. Obecność zwycięskiego bohatera pozytywnego, ukazu-ljJ jącego drogę skutecznej realizacji programu społecznego i mo-lv ralnego pisarki, jest podstawową cechą rozpoznawczą optymi-mW^ stycznej powieści tendencyjnej młodej Orzeszkowej. Czołowa stać powieści mieć też będzie poważny — i z czasem wzrastają- •. cy — udział w formułowaniu dydaktycznych uogólnień filozo- ' j licznych i programowych.

pisańef    uwagach nad powieścią Wiktorowi Hugo. In-

Ewolucja bohatera, jaka dokonała się w obrębie wczesnej twórczości, zmierzać będzie do coraz większego uwypuklenia jego funkcji reprezentatywnych. Zmieni się jednak charakter tej reprezentatywności Pierwsi bohaterowie pisarki to „uosobione i idee**, postacie symboliczneTTeształtóWane według zasady przy-?

żynier Ra wieki z Ostatniej miłości to wcieiiany-mit-postępu technicznego, pan Graba — to demon, uosobienie niebezpieczeństw, tkwiących w kulturze zmierzchającego świata szlacheckiego, Ważnym doświadczeniem w drodze pisarki do kreacji bohatera 3 ! typowego bvła postać Marty, zamierzona jako przeciętna przed- i

w Dyla tylko o tyle, o ile znajomość. jej biogram, środowiska,

Kreacja dydaktyczna a typ realistyczny

rżące to znamię szczególne, po którym pokolenie owo pozna ■ucha historii” (PZ, XLIII, 289) — mówi o sobie synowi.

V Tak więc zmieniło się również kryterium „prawdziwości” postaci. We wczesnych utworach jej gwarancją była dla autorki, zgodnie z założeniami Kilku uwag nad powieścią, możliwość \s 'odszukania w rzeczywistości „pierwotypu” postaci literackiej.

W „ziemiańskich” utworach z połowy lat siedemdziesiątych koncepcja bohatera zbliża się do stanowiska wyłożonego w artykule O. powieściach T. T. Jeża, gdzie „wynajdywanie typów”, „wytwarzanie ich za pomocą skupiania i prostowania linii, wy-•krzywionych i rozproszonych w naturze” (PKL, 144) uznane zostanie za warunek wagi i piękności dzieła literackiego.

Jest jednak zjawiskiem znamiennym, że to stracone pokolenie „ojców” pozwoliło pisarce naszkicować pierwsze w jej twórćzós-ci typy realistyczne, uogólniające jej wiedzę o sytuacji społecz-nej. „Synowie”, podejmujący już program działania w nowych warunkach — kupiec Stefan Sieeiński i wzorowy gospodarz »/ Mieczysław Orchowski są kreacjami dydaktycznymi. I oni jednak konstruowani są w sposób zmierzający do maksymalnie dopuszczalnego w poetyce powieści tendencyjnej uprawdopo—/ dobnienia ich postaci, do możliwie daleko idącego unikania patosu i heroizacji. Pierwszym sygnałem zwrotu do tak pojętej koncepcji bohatera pozytywnego są dziwactwa hrabiego Hor-skiego z Na dnie sumienia, środek dosyś zewnętrzny i zawodny. Brak „bohatera” w Pompalińskich również leży na linii tych usiłowań.

Koncepcja bohatera ostatnich powieści omawianego okresu jest rezultatem doświadczeń pisarskich Orzeszkowej. Niektóre schematy swoich „figur” społecznych opracowywała autorka Iw kilku wariantach/Tak na przykład podstarzała trzpiotka, gra- ^v jąca w wielu jej powieściach rolę „matki-elegantki’^ w. Panu mJrdbie jest jeszcze przeszarżowaną groteskową kukiełką,' lecz By El im Makowerze jako ciocia Ręczycowa należy do lepszych fjjastaei satyrycznych powieści pozytywistycznej. Krytycy, do-Krzegając powtarzalność pewnych typów wczesnych powieści pi-

\

449

a

K — Zmlgroda