DSC00465 (17)

Strategia powił tendencyjnej

elkiej przemiany podkopują dotychczasowy układ społeczny. fmr ' Bohaterom zagraża klęska totalna. Znamienna jest równoległość ruiny moralnej i materialnej w większości utworów Orzeszkowej) O ile w najwcześniejszych powieściach dominują niekiedy dramaty moralne, rozgrywające się wśród ludzi o względ-^ nie ustabilizowanej pozycji socjalnej i ekonomicznej (Ostatnia J\ miłość, W klatęe. Cnotliwi), to w całości dorobku literackiego-* togo dziesięciolecia załamanie równowagi moralnej prowadzi db wielostronnej ruiny życia bohatera. Wyjątkiem jest jeszcze konsekwencja odwróconej perspektywy, panującej w Marcie, która ukazać ma między innymi, jak dalece wykoleja moralnie człowieka załamanie jego pozycji socjalnej, ale nie brak i w innych utworach omawianego okresu sporadycznych akcentów tego rodzaju.

% Charakter losów bohaterów i układ zdarzeń powieściowych wyznacza współgranie dwóch elementów pisarskiego światopo-* €\ glądu — determinizmu i ograniczającej jego konsekwencje mo-, ralistyki. Orzeszkowa nieczęsto w powieściach swych uchyla jfeKTdeterminizm wychowania. W najlepszym wypadku osłabia je-y go działanie przeciwstawny wpływ wychowawczy, o ile wystąpi dość wcześnie, o ile trafi na „dobry grunt”, o ile wesprą go dostatecznie doświadczenia życiowe „źle wychowanej jednostki”, zwłaszcza jakiś dramatyczny wstrząs, odsłaniający zgubność wybranej drogi życiowej. Odrodzenia moralne bohaterów nie bywają jednak tak powszechne, jakby się można było spodziewać u pisarki-moralistki. Dla wielu bohaterów Orzeszkowej jest już „za późno”, choć logika jej świata powieściowego wymaga, by wszyscy niemalzdali sobie sprawę ze swej klęski życiowfj i jej przyczyn. Równowagę między determinizmem a moralistyką utrzymuje w powieściach tendencyjnych paralelność wąt-₄ ków istot „ocalonych” i „zgubionycłi^.

. Częściej przełamywany bywa deierminjznx-sytuacji społecznej.

^Ł Nie może onmTef charakteru fata listy czn ego u pozytywistld, dążącej do zbudowania „ratunkowego mostu”. Zresztą OrZtafc* kowa rolę obiektywnej sytuacji społecznej pojmuje przede tNu -stkim jako zespół czynników warunkujących idee i pojęći^j^dB

kie, w zasadzie też interesują ją przede wszystkim zjawiska świadomości społecznej. Stąd idee i przekonania odgrywają rolą istotnych demiurgów jej powieściowego świata, stąd determi-nizm społeczny sprowadzany bywa w ostatecznych konsekwencjach do determinizmu typu wychowania jednostki. Dlatego też na płaszczyźnie układu zdarzeń powieściowych postawa filozofa deterministy ustępuje często pasji moralistki i wychowawczyni, pragnącej doprowadzić do zmiany owych idei i przekonań.

^TJrzeszkowa wierzy w sens oddziaływania moralnego, ale w miarę upływu lat coraz wyraźniej wątpi w jego doraźną, natychmiastową skuteczność w stosunku do ludzi ukształtowanych w kręgu pojęć starego świata. Postawa moralistki wzbogaca się o program reform —- możliwość oddziaływania na los pokolenia . właśnie dorastającego uzależniona zostaje także i od usunięcia V obiektywnych okoliczności, wpływających ujemnie na świadomość społeczną i losy jednostek^ Dlatego jedyna powieść, w której determinizm sytuacji społecznej przybiera charakter bez- | litosńego fatum — Marta.== mimo konsekwentnie pesymistycz- • nego przedstawienia losów bohaterki posiada charakter typowej tendencyjnej powieści pozytywistycznej, gdyż zawiera implicite (program reformy zarówno obiektywnych warunków, jak i opi-v_/ nii społecznych^ Rzadka u pisarki klarowność wycinkowo przedstawionej sytuacji społecznej przekreśla sensowność półśrodków, a także pedagogicznych pouczeń zwróconych do ofiary. Jedynie więc ściśle wyizolowany teren obserwacji pozwala na daleko idącą ostrość diagnozy i wywołaną tym możliwość wyeliminowania moralistyki. Powieści z połowy lat siedemdziesiątych przynoszą obok moralistyki często program reform określonego od- V cinka rzeczywistości współczesnej. Stąd znamienne dla powieści tych .lat współistnienie realizmu i tendencyjności w konstrukcji i ocenie perspektyw rozwojowych przedstawianego świąt a społecznego.

Przełamująca determinizm moralistyka, a nawet pewneiele-juy reformizmu możliwe są dzięki psychologicznej tezie .wolnej woli człowieka”, jakkolwiek autorka ukazuje dość

453