DSC00462 (14)

Strat] legia powieści tendencyjnej

| poruszenie duszy ludzkiej nie jest tajemnicą. Zasada poznawał-

uj . „w'l.v świata człowieka w tym właśnie znalazła nosci psychicznego    _v

swój najpełniej^ wyraz.    i

Najhardziej „obiektywnym w poetyce pisarki sposobem \i uzewnętrznienia przeżyć postaci jest jej bezpośrednia wypo-W tym zresztą zakresie ewolucja pisarska Orzeszkowej test dość znaczna. W najwcześniejszych utworach ukształtowanie wypowiedzi postaci nie liczy się zbytnio ani z prawdopodobieństwem sytuacyjnym i psychologicznym, ani ze stylistycznymi wyznacznikami potocznego dialogu. Są to rozbudowane wyznania, najczęściej zaokrąglone elementami autocharakterystyki. niejednokrotnie przekraczającej zakres świadomości postaci, zawsze moralizującej. W powieściach z lat siedemdziesiątych technika dialogowego uzewnętrznienia brzeżyć bohaterów zaczyna się już komplikować i wzbugacaA cO" Idzie w parze zarówno ze zbliżeniem dialogu do norm, mowy'potocznej, jak z wycieniowaniem rysunku psychologicznego postaci. Bezpośrednie zwierzenie staje się bardziej zindywidualizowane stylowo, szereg elementów ubocznych przynosi informacje pośrednie, wzbogacające autentyczność obrazu przeżycia. Przełomowym utworem w tym zakresie jest Eli Makower (1874—1875).

Wydaje się istotnie, że cios, jaki zadał konwencjom romansowym wybór żydowskiego faktora na poważnie traktowanego bohatera powieściowego, zadecydować musiał nie tylko o normie stylistycznej utworu, ale i o zasadzie ukazywania człowieka. Z postacią tytułowego bohatera wiązały się bowiem skomplikowane zadania artystyczne, jak przeniesienie postaci żyjącej w tradycjach powieści krajowej jako figura komiczna lub przynajmniej „charakterystyczna” na płaszczyznę konfliktów moralnych traktowanych najzupełniej serio.

W rezultacie nobilitacja faktora na bohatera doprowadzić musiała do pewnego „podwyższenia tonu”, w jakim przeżywa swe sprawy i przemawia w utworze tradycyjna ofiara satyrycznej weny pisarzy szlacheckich, ale z drugiej strony sąsiedztwo z Elim musiało w sporym stopniu obniżyć koturny, na których występowali dotychczas pozytywni bohaterowie Orzeszkowej.

„0bniżyć” to nie znaczy „usunąć” — bohater Orzeszkowej jest w jakimś sensie do końca jej twórczości kreacją, w której zasada pewnej moralnej koturnowości nigdy nie zostanie przezwyciężona. Od bohaterów Elego Makowera wiedzie droga do „naturalniejszych” bohaterów późniejszej twórczości, bliższych realistycznym wyznacznikom kształtowania postaci.

Co więcej, właśnie w ElfjjrJ Makowerze zręczniej niż dotąd ustawione dialogi potrafiły przejąć funkcję dawnych natrętnych monologów czy wyznań. One też obok bardzo oszczędnie stosowanej narracji o/przeżyciach stanowią środek prezentacji życia £ j psychicznego bohaterów, stosunkowo najbliższy praktyce dojrzałej powieści realistycznej.! Że jednak całość techniki chąrak-p teryzowama”postaci w pierwszym okresie twórczości Orzeszko-/ wej bliska jest Kanonom powieści tendencyjnej, świadczy faky podporządkowania gestów i słów bohatera bardzo wąsko zaf kreślonej roli. Autorce nie chodzi o stworzenie pełnego obrazu psychiki bohateróW¹. Ścisła selekcja — niekiedy stwarzająca wray żenie sztuczności — wprowadzajio powieści tylko te wypowiedz^ czy ekwiwalenty przeżyć bohaterów, które bezpośrednio wiążą\ się ze sprawą stanowiącą centralny problem książki. Szczegół- I nie ostro tendencja ta rysuje się w powieściach najwcześniej*-⁷ szych (Ostatnia miłość, W klatce), gdzie nieporadność warsztatu pisarki wyjaskrawia ujemne strony, przejawiające się zwłaszcza w niezręcznych dyskusjach, formułujących kilkakrotnie-tę ⁷ samą tezę.

Nawet jednak u schyłku omawianego okresu, gdy sprawność pisarki wzrasta, gdy bohaterowie zaczynają sprawiać wrażenie pewnej wiarygodności dzięki większej komplikacji portretu i wzbogaceniu ilości wprowadzonych rysów, zasada „problemowej” selekcji zakresu ukazywanych przeżyć bohatera nie ulegnie zmianie, /Celowość każdego rysu dla charakterystyki głównychML/ cech psycniki bohatera i — szerzej — dla reprezentowanej prze- \ zeń cnoty czy przywary społecznej jest bowiem charakterystycz- U na dla powieści tendencyjnej.

Bohater tendencyjnej powieści Orzeszkowej nie stanowi inte-\ resującejTfcreacji artystycznej, ą jednak gra on w strukturze jej \