P6050006

ans obyczajowy, powieść tendencyjna a emancypacja kobiet ¹¹⁰¹¹¹ a powieści, jaką Orzeszkowa wybrała do przekazania treści, była tą, która ^F°ddotrzeć mogła do ówczesnych kobiet. Leżący u podstaw rozwoju powie-ⁿ^^lepl ans, w którego tytule pojawiało się zawsze imię bohaterki¹, skierowany ś^cl kobiet. Czytelniczki od ponad wieku przeżywały losy bohaterek roman-? sentymentalnych, płacząc nad ich losami, potępiając niecnych uwodzicieli * ciesząc się ze szczęśliwego, choć często zaskakującego rozwiązania problemów. Powszechnie uznawano, że ze wszystkich gatunków właśnie romans obyczajowy szczególnie przemawiał do kobiecej „finezji, delikatności, uczuciowości”.² Powieść niewieścia odgrywać miała więc ważną rolę jako forma pedagogiki domowej, urabiając tradycyjny model rodziny i osobowości kobiecej. Historia literatury - zauważa Maria Żmigrodzka - odnotowuje też związek rozwoju powieści ze wzrastającym udziałem kobiet w życiu literackim, a nawet z dominującą rolą kobiety w towarzystwie.³ We Francji wiązano rozwój powieści z historią feminizmu, gdyż powieść stała się terenem walki o wyzwolenie obyczajowe kobiet. Zjawisko to wyjaśniano rozwojem „odpowiadającej kobietom” nowożytnej koncepcji miłości, zainteresowaniem kobiet „życiem domowym” i obyczajami towarzyskimi. Krytycy, także polscy, powieść rozumianą jako romans obyczajowy uważali za gatunek dla kobiet, tj. czytany przez kobiety i uprawiany przez kobiety. Nic więc dziwnego, że i Orzeszkowa nawiązała do tego gatunku. Wprowadzenie niektórych elementów romansu było z jej strony rodzajem ustępstwa na rzecz gustów i przyzwyczajeń czytelników, o czym z ironią pisała w powieści:

Wybredni czytelnicy, a przede wszystkim czułe i wrażeń łaknące czytelniczki, czy przebaczycie mi tę opowieść moją, pozbawioną w zupełności tajemniczego węzła intrygi i zajmującego widoku dwóch serc przeszytych ognistymi strzałami?⁴

Ironizuje też na ten temat na początku powieści, ukazując miłość jako przeznaczenie i cel życia kobiety oraz dominujący temat w literaturze kobiecej. W Marcie stara się jednak wyzwolić ze starych schematów i zaproponować po-

1

' Por. np. tytuły sentymentalnych romansów Samuela Richardsona, Klarysa czyli historia młodej damy i Pamela, czyli cnota nagrodzona, a także romantycznych; zresztą Orzeszkowa też tak tytułuje swoje utwory, np. Beata, Maria, Pani Luiza; wiele cech romansu współcześnie występuje w wywodzącej się z romansu telenoweli, zwłaszcza krajów Ameryki Południowej czy Meksyku.

2

_M Żmigrodzka, Orzeszkowa. Młodość pozytywizmu, Warszawa 1965, s. 63. Por. też G. May, Le Dilemme du roman au XVIIJ-e siecle, Paris 1963, s. 204-245.

3

⁵ Ibidem.

4

E. Orzeszkowa, Marta, s. 96.