DSC00476

Topos i niektóre miejsca wspólne badań literackich 147

wa zostaje wyodrębniona od złej reszty świata. Obydwa toposy występują w Sobótce Kochanowskiego. Panna XII kreuje zgeorgizowaną, czarnoleską Arkadię opiewając „wieśne czasy i pożytki*', gdy Panna I przedstawia wiek współczesny w porównaniu z dawnymi laty jako czas niedostatku i bezowocnego często, ciężkiego trudu. Ta zauważona przez badaczy staropolszczyzny niespójność w obrazie wsi⁴® wynika właśnie ze skrzyżowania struktur dwu toposów — szczęśliwe „tu** jest bowiem zarazem gorszym „teraz”.

Nie przypadkiem większość przywołanych tu przykładów pochodzi z literatury dawnej. Od czasów romantyzmu zjawisko staje się znacznie mniej wyraziste, a zakres jego występowania węższy. Dzieje się tak za sprawą zasadniczych zmian w koniunkturach. W literaturze dawnej rozkwitowi topiki sprzyjają silne, uświadomione i aprobowane związki z retoryką, przede wszystkim zaś zasada naśladowania ⁴⁷, która stanowi jedną z głównych dyrektyw twórczych tej fazy. W okresie przełomu romantycznego zmienia się zasadniczo pojęcie oryginalności, a w XX w. swoisty przymus nowatorstwa obejmuje już nie tylko nurty awangardowe, ale całą właściwie literaturę, co sprawia, że posługiwanie się topiką staje się czymś wstydliwym. Zmienia się zresztą w ogóle stosunek do tradycji i autorytetów, a w końcu pojawia się podejrzliwość wobec sa-mego języka ⁴⁸. Relikty dawnej topiki są kamuflowane za pomocą zmienionej organizacji elokucyjnej, a jeśli występują jawnie, to w ramach różnego rodzaju gier stylizacyjnych, które podważają ich pierwotne funkcje utwierdzające. Równocześnie zagęszczają się i narzucają uwadze badawczej serie samopowtórzeń, quasi-topika autorska — wdzięczny przedmiot interpretacji psychologizujących.

Z drugiej strony jednak powstają i utrwalają się nowe serie toposów obsługujących nowe wielkie tematy ideowe, przede wszystkim temat irredenty i rewolucji. Niektóre z nich pochodzą z tradycyjnego arsenału, są jednak i nie znane wcześniej, rodzące się z niespotykanego przedtem, silnie dodatniego wartościowania postawy buntu i zemsty. W poezji powstańczej i rewolucyjnej możemy je znaleźć we wszystkich obiegach, także u wielkich poetów. Wiąże się to ze wzmożoną funkcją impresywną i wynikającym z niej uproszczeniem struktury wartości. Świat dzieli się na swoich i innych, istnieje konieczność stworzenia wyrazistego obra-

Zob. Cz. H e r n a s, W kalinowym lesie, t. 1, Warszawa 1965, s. 23. ⁿ Zob. B. Otwinowska, Imitacja, [w zbiorze:] Problemy literatury staropolskiej, seria 2, Wrocław 1973.

«• Kultura topiczna zasadniczo opiera się na założeniu, że porządek słów stanowi ścisły odpowiednik porządku myśli. Lingwizm ze swoim upartym demaskowaniem językowego stereotypu i ze swoim dążeniem do stworzenia poezji nie-przekładalnej znajduje się na przeciwnym biegunie.