DSC00998

CX WITKACY ZJAWISKIEM OBCYM DLA JEMU WSPÓŁCZESNY^

coś wzruszającego: wiara w znaczenie myśli, powag w traktowaniu własnej doktryny. Ale także — śmie® nego, ponieważ dyskusja prowadzić winna nie tyle 4 pokonania przeciwnika, ile raczej — do wzajemnego zrozumienia różnych stanowisk. A temu rozumieniu Witkacy pomagać nie chciał, czy nie umiał.

Z porównania teorii i praktyki Witkacego rozmaici krytycy wyciągali różne wnioski. Jedni, jak Słonimski czy Breiter^{1 2}, Witkacego w gruncie rzeczy lekceważyli, uważając za dziwaka czy nieudańca. Inni gotowi byli przyznać, że teoretyk z niego ciekawy, praktyk żaden — albo odwrotnie. Irzykowski doceniał i zalecał powieści Witkacego, które intrygowały psychologio-nym okrucieństwem i bezwzględnością demaskaeji. Boyowi, przeciwnie, podobały się sztuki, chociaż wyjaśnić ich dokładniej nie umiał². Sprawy teoretyczne mniej go ciekawiły. Zupełnie niespodziewanym chwalcą Witkacego był Nowaczyński³. Pod koniec lat dwudziestych utrwalił się sąd Irzykowskiego, który powiadał, że teoria i praktyka twórcza Witkacego jest niespójna, niezborna. Było to o tyle słuszne, że estetyka Witkacego (teoria Czystej Formy) nie jest szczególnie płodna badawczo — zwłaszcza, jeżeli rozpatrywać ją w oderwaniu od całokształtu poglądów pisarza. Tak więc Witkacy pozostał „oryginalnym zjawiskiem” (Że-

111 romski)⁴, wybitnym, ale szukającym siebie talentem (Rostworowski)⁷, człowiekiem wiecznie „predestynowanym do odegrania wielkiej roli w historii teatru polskiego” (Chwistek)⁴ — słowem, zapowiedzią bardziej niż spełnieniem. Czytając przedwojenne wypowiedzi o Witkacym, można odnieść wrażenie, że wszyscy niemal przeczuwali w nim wybitność, wielkość — ale nikt, nawet spośród wielbicieli, nie mógł jej jaśniej rozeznać. Jest to zrozumiałe: Witkacy był w ówczesnej literaturze zjawiskiem osobnym i obcym.

Ciekawe, że powieści Witkacego — najbardziej przecie przystępne — nie obudziły powszechniejszego zaciekawienia. Pesymizm i katastrofizm Witkiewiczowski raził — zwłaszcza po powstaniu niepodległej Polski, kiedy mało kto przewidywał straszliwe wstrząsy, jakie 11 przeżyć miała i Polska, i cywilizacja europejska w | ogólności. A jednak właśnie od tej strony miał Witkacy I zwyciężyć. Pierwszy Miłosz zobaczył jasno, że najważ-’ niejsze jest u Witkacego pytanie o miejsce jednostki w społeczeństwie przyszłości. Dał temu wyraz w czasie wojny: głośnym wierszem i obszerną rozprawą⁴. Po 1945 roku Witkacy stał się nagle czytelniejszy, zrozu-mialszy. Fascynowała teraz historiozofia, odstręczała koncepcja sztuki, skoro przeważyły tendencje realistyczne i wszelki estetyzm (a tym bardziej metafizyka sztuki) cieszył się najgorszą opinią. Jak napisał profe-

1

^s A. Słonimski, Gwałt na Melpomenie, t. 1, Warszawa 1959, s. 204—206; E. B r e i t e r, Teatry warszawskie, «Swiat> 1926, nr 23 i inne. Por. S. I. Witkiewicz, Polemika z krytykami, «Pamiętnik Teatralny* 1969, z. 3, s. 303—334.

2

T. Boy Żeleński, Flirt z Melpomeną, III, Warszawa 1822, s. 65—74; V, Warszawa 1925, s. 262—269; VII, Warszawa 1928, s. 105—111.

3

| a.n [A. Nowaczyński], St. I. Witkiewicza „Wariat i zakonnica” oraz „Nowe wyzwolenie”, «Gazeta Warszawska Poranna* 29 V 1926.

4

S. Żeromski, Snobizm i postąp, Warszawa 1923, s. 200. ’K. H. Rostworowski, Teoria bezsensu S. I. Witkiewicza, «Głos Narodu» 1921, nr 151, s. 2.

9    ' L. Chwistek, Teatr przyszłości. II. Problemat formy,

9 «Zwrotnica» 1922, nr 2, s. 33—35.

}    ' C. Miłosz, St. Ign. Witkiewicz [w:] Ocalenie, Kraków

1945, s. 131 oraz: Granice sztuki [w:] Stanisławo Ignacy Witkie-| toicz, Człowiek i twórca (por. Bibliografię).