DSC02397 (12)

81

cym nad rozsypanymi po izbie głowami górował⁷⁸ (PZ XXXIII, 178).

Anastazja stała przy stole z głową spuszczoną, a spod belki sufitu Pan Jezus obliczem

miłosiernym na wszystko, co się na dole działo, spoglądał (PZ XXXIII, 185).

O miłości nieprzyjaciół wiele pisano w II połowie XIX wieku. Najistotniejszy chyba głos, który należy tu odnotować, to głos Lwa Tołstoja, autorytetu moralnego słuchanego z uwagą w całej Europie⁷⁹. Wiadomo, że Orzeszkowa znała i podziwiała jego dzieła⁸⁰. Problemowi radykalnego wybaczenia wrogom z pobudek stricte religijnych poświęcił również wiele miejsca Bolesław Prus, by wspomnieć choćby Z żywotów świętych⁸'. Orzeszkowa sięgająca po tę tematykę nie była zatem w jakiś szczególny sposób oryginalna. Wyjątkowość tej kreacji polega natomiast na czymś innym. Orzeszkowa wiedziała, jak się wydaje, i w formie beletrystycznej wyraziła to, co w formie dyskursywnej u schyłku XX wieku, po lekcji totalitaryzmów, wyraził Josif Brodski. W eseju Strategia obrony stwierdził on, że obecne w Kazaniu na Górze przykazanie Jezusa dotyczące miłości nieprzyjaciół (Mi 5,39-42) składa się z trzech nierozerwalnych, integralnie związanych ze sobą części: dobrze czynić tym, którzy prześladują, oddać nie tylko płaszcz, lecz i suknię i przejść z „uzurpatorem” dwa razy więcej, niż jest to wymagane. Tylko taka determinacja w wypełnieniu całego „trójjedynego” nakazu, taki ultrakonsekwent-

⁷⁶ Warto porównać to ujęde z innym, nieco wcześniejszym, jak się wydaje, w dużej mierze pod wpływem De imitatione powstałym Australczykiem Orzeszkowej. Pełnia rozumienia sensu życia i odnalezienie motywacji do poświęcenia się dla innych objawia się bohaterowi w momencie iluminacji. Doznaje jej w trakcie liturgii w kościele, pod krzyżem, w osobistym odniesieniu do cierpiącego i triumfującego Jezusa Chrystusa. Pozytywistom we wczesnych dziełach marzyła się, za Comtem, „religia uniwersalna'', dystansująca się od „przyporządkowywania” Boga konkretnemu wyznaniu. Dzieła takie, jak Australczyk, Anastazja, Emancypantki ukazują, że dojrzała twórczość pozytywistów coraz wyraźniej pełnie boskości widziała w Jezusie, a w chrześcijaństwie stróża tego depozytu.

^7S R. Romaniuk, Dramat religijny Tołstoja, Warszawa 2004, s. 32 nn, 110 nn. Autor na s, 32 informuje. że Tołstoj spotykał się z moskiewskim rabinem Salomonem Minorem, z którym przekładał na rosyjski księgi Starego Testamentu. „W trakcie Tołstoj skupia się na różnicach między dekalogiem a przykazaniami wyrażonymi w Kazaniu na Górze z Ewangelii według św. Mateusza. Dla wszystkich przykazań Kazania rabin potrafi! wskazać odpowiedniki w pismach Starego Testamentu. Tylko jedno zdanie Chrystusa i wynikające z niego przykazanie (...) całkowicie różniło się od nakazów judaizmu. Było to zdanie o niesprzeciwianiu się złu i o nadstawianiu policzka, które rabin uznał za piękne, lecz niemożliwe do wypełnienia, a już z pewnością niewypełniane przez chrześcijan". Zob. też P. Brock, A bnef History of Pacyfism from Jesus to Tolstoy, Toronto 1992; Z. Trzaskowski, Logika miłości miłosiernej m .Dziennikach" Lwa Tołstoja, |w:] Wyobraźnia miłosierdzia, pod red. P. Borto, Z. Trzaskowskiego i in., Kraków 2007, s. 243-271.

^BD B. Białokozowicz, Eliza Orzeszkowa i Lew Tołstoj. Wokół rzekomych przedmów Tołstoja do „Chama"

: „Metra Ezofówicza", |w:] tegoż, Z polskiej karty Lwa Tołstoja. Nowe i zapomniane o Tołstoju i jego percepcji w Polsce. Olsztyn 2003, s. 45-66.

³ B. Bobrowska, Legenda o świętym Julianie Szpitalniku - Z żywotów świętych. (Flaubert i Prus jako żywuuiptsarze). (w:J tejże. Małe narracje Prusa, Warszawa 2003, s. 197-226; S. Fita, „Pozytywista ewangeliczny". Problematyka religijna w twórczości Bolesława Prusa, „Roczniki Humanistyczne” 35( 1987), z. 1; F. Araszkiewicz, problemat kultury religijnej w twórczości Bolesława Prusa, Lublin 1947; J. Tomkowski, dz. cyt.