DSC02438 (2)

miną" 7 Lokatora poddasza (1875) albo Mordko 7 Antka (1880). W noweli Sen Jakuba (1875) o szynkami Szai dowiadujemy się niewiele więcej ponad to, te „żvł za pan brat tc szlachtą"¹⁷'. Niekiedy jednak Prus tworzy postać bardziej złożoną, a przynajmniej obszerniej scharakteryzowaną. Dwa najważniejsze, a przy tym przeciwstawne przedstawienia Żyda-karczmarza zawarł Prus w utworach 7 lat osiemdziesiątych: Anielce (1885)' * i Placówce (1886). Postać Szmula 7 Anielki jest opisana z niewątpliwą sympatią. Choć mcwolny od wad (fałszuje wódkę) i słabości (ukazana przez Prusa ; humorem hipochondna), to jednak jest on pozbawiony cech negatywnych, które świadczyłyby o dwulicowości żydowskie! natury, tak silnie ohecnej u stcmoTypouynn widzeniu Żyda-karczmarza. Szmul jest szczery, dobroduszny i sympatyczny Także jego pizywiązmir do rodzin\ dziedzica jest prawdziwe a nie udawane. Prus jednak nie zastąpił po prostu tvpu negatywnego typem nożyny witym, dążąc do srwcwraRtiia postaci bar-dztąi złozmmi i pogłęb muc, i. Temu calowi sluz> uwikłanie karaemarza w spor tocząc v sir między ciziedzanem a ettłonami - klientami v* jego karczmie. Pytam prze: uhłnpiw u*n. juk powinni postąpię ^zmul uKtawiccnie powtarza. ar .kazd} mus thau p whwm mana- namawia udzie urna jndinasrmcsnęj odpowiedz::, pm samym'. Krwanzajau prarny utuiramroKe .inanak w tKUc.it paaoKnsK injahp wimm tżjedjcoai. nfrormuacr gp> ozamutrzemauib dhippou i    u oh?

mm iaikcwtGia tmcmemscwTa . wazałk* nu z lauzurair.i Sznmfo na órntcie •nr ma. Tiwnnuzcsniu trzena tutnaH zaui&ażrać:. żar Semu rr.^^fitcr^znuii m x

■*    *    •    * -_jŁ **

mryg, me on suwa. s*e mwiem dr. mgr., rry ićideiać ztnei: ratS dfchr.pr.nr

Zunemie maczej postępuje karczmarz Jdsei z Placówki fesc en tezaurz-nym intrygantem. Który Tunruje w swojej Karczmie ciuopów, miesiezi iw iajac zawarcie okładu o serwitutu. Zdaje «e. że ma swoi udział, w sprzedaże majadoi dziedzica \^vtemcom . losei me cofa się przed nieuczciwym,, a nawet przestępczym zyskiem: zajmuje się paserstwem - v swej karczmie przechowuje rzeczy skradzione dziedzicowi przez chłopów, jest tez odpowiedzialny za kradzież koni ślimaka. Także Jeleński w przywołanej wyżej rozprawce Żydzi na wsi daje charakterystykę karczmy żydowskiej, która doskonale pasuje do opisu karczmy .foseta: „(u Żydaj zbierają się zwykle członkowie niecnych spółek złodziejskich. ^{1 2}

odbywają się narady, [...] odbywają się wycieczki nocne, [...] przechowują się skradzione przedmioty; [.„] słowem ogniskuje się wszystko to, co dla ludności spokojnej i pracującej stanowi plagę, a ludziom ze złymi skłonnościami ułatwia drogę do występku”¹⁷⁶. W postaci Josela Prus wykreował najbardziej odstręczającą wizję żydowskiego karczmarza w całym swym pisarstwie.

Kontrastujące ze sobą portrety Szmula i Josela warto skonfrontować z tradycyjnym sposobem przedstawiania postaci Żyda-karczmarza w literaturze polskiej. Realizowane są w niej zasadniczo dwa przeciwstawne paradygmat}'. Stosunkowo rzadszy jest pierwszy z nich, w którym karczmarz żydowski jest postacią pozytywną. Niekiedy nawet za jego przyzwoleniem karczma staje się miejscem konspirowama i obmyślania spraw ważnych dla Polski. Oczywistym pra-wznrem wszelkich tego rodzaju przedstawień jest karczma Jankiela z Pana Tadeusza. Tym tropem podąża na przykład Walery Łoziński w powieści Żakiet) (1R59). Karczma żydowska jest tu miejscem powstańcze;, agitacji, na która prryroyka oczy jej właściciel - garbaty Cham. Sam arendarz zaś me tylko ume GOKonm asbaźyL. ale i dobrze doradzić . Pozytywny obraz żyaow^skiego szs&> kurzu potykamy* także w powieści Jana Zaohanafagwicza V Prz&śfeżmm ^:Mu* . %% arendarz Afcnłuua Hartw oaadńt dordni sit naęą&iL mgdy me paataę sur hnbwą. Mieczysław faagjłoa nazywa pa wręcz - znos nieco na wygasi jsnnir wydaBDcao JaaAódbT* .

Wizyty w iści właściwie me podeymcBRą tznr.óejs jsarikariKwflka^gKL sieć :rqs-waia sę — puzyzaać sraefcac że nadto — pczydiyihe iicctł puas Żwńfr-amzinarzŁ. P^trz^kssóem — Szlema z wczesnej    Ckns?saa’.wq Nó

Mmqi (ifóft).- czóry pEzetfecawśgoy-jest me tjffikopko nimswaasr arnnwadzaacy nowocześnie rozwiązana cecfecotocczne, aie afewiek. wedle stew Opaisłdq_v x wysoko rozminiętym: zmyśle moralnym'' \ Bardzie zfeteną woje karczmy żydowskiej, w której autor dostrzega także jej pozytywny wkład .v życie w«łi. daje jeszcze Ignacy Maciejowski (Sewer)''*².

Znacznie częściej pojawia się jednak żydowski karczmarz jako figara niesympatyczna czy wręcz odpychająca. Doskonałym wcieleniem tego typu jest ³

153

1

'' B. Ptu*. Sen Jakuba, s. 241.

" Anielka wcześniej, w roku 1880, drukowana jest przez Prusa pod tytułem Chybia-na powieść. Różnice pomiędzy obiema edycjami omawia szczegółowo £. Pieścikowski, Nad twórczością Bolesława Prusa, Poznań 1080, s. 7-52.

2

* Gwagę na to zwróciła Magdalena Opatska analizując stereotyp Żyda-karczmarza w literaturze polskiej XIX wieku. Badaczka pisze: „From the sociological point of view, the figurę of Szmul in B. Prus Anielka (...) offers one of the most batanced and compłex portrayals of a Jewish tavem-keeper in alt of Polish literaturę’'. M. Opalski. The Jewish Tavem-Keepers. 50-60.

¹⁷⁴    B. Prus, Anielka, (w:) Pisma, t. 7, s. 38-51.

¹⁷⁵    Por. B. Prus, Placówka, s. 116-117.

3

^ń J. Jeleński, Żydzi na wsi, a. 10. Powiązanie karczmy z przestępczym procederem występuję także w noweli Prusa Na pograniczu, s. 40

W. Łoziński, Zaklęty dwór. Powieść w dwóch częściach. Wrocław 1959. s. 17-18.

^< Vf. fngjot, Postać Żyda w literaturze polskiej lat J822-1864, Wrocław 1999, s. ! 54 ¹⁷ .Jlighly developed morał sense”; M. Opalski, TheJewish Tavem-Keeper.... s. 5^. Charakterystyczne, że Teodor Jeske-Choiński w swym dążeniu do zinterpretowania twórczości Orzeszkowej jako nieprzychylnej Żydom (por. T. Jeske-Chomski, Żyd w powieści..., s. 43), nawet tak jednoznacznie pozytywną postać żydowskiego karczmarza określa ironicznie jako „sympatyczną”, opatrując ów przymiotnik cudzysłowem, Jeske-Choiński, Żyd w powieści..., s. 31.

^IW Zob. na przykład: Ignacy Maciejowski (Sewer), Przybłędy (1881), Nad brzegiem Rudawy (1881), [w:J tegoż: Dzieła wybrane, t. 2 (Nowele, cz. 1) Kraków 1955.