DSC02433 (3)

wem i solą⁹⁵, handlarze starzyzną⁹⁶, drobne handlarki⁹⁷, sprzedawczynie śledzi⁹⁸. pierników⁹⁹ albo pomarańczy¹⁰⁰ - jak z obrazów Gierymskiego¹⁰¹, figuranci przy licytacjach ^I0\ posługacze¹⁰³, felczerzy¹⁰⁴, nosiwody¹⁰⁵, sprzedający karmelki kataryniarze¹⁰⁶, muzykanci¹⁰⁷, wreszcie osoby, które zajmowały się wszystkim po trochu, jak Jojna Niedoperz z Placówki, który był i krawcem, i parasolni-kiem. i zegarmistrzem, i rymarzem, a nawet bielił rondle¹⁰⁸. Zdarzają się i poważniejsze operacje: skup drewna¹⁰⁹, zboża¹¹⁰ czy wywóz kamienia ze szlacheckich gruntów¹¹¹.

Niekiedy duch przedsiębiorczości wchodzi w konflikt z prawem. Prus widzi podstawy tego zjawiska nie tylko w sferze moralności, ale także w sferze zja-

⁹⁵    B. Prus, Na pograniczu, s. 38.

⁹⁶    B. Prus, Na Smolikowszczyżnie, [w:] Pisma, t. 1, s. 56-58; tegoż. Pałac i rudera, [w:] Pisma, L 9, s. 31-32; tegoż, Kamizelka, [w:] Pisma, t. 5, s. 52-53.

⁹⁷    B. Prus, Kartki z podróży [Puławy], cz. 1, [w:] Pisma, t. 28, s. 19.

⁹⁸    B. Prus, Sen, [w:] Pisma, L 9, s. 268 i n.

⁹⁹    B. Prus, Sen Jakuba, s. 240.

¹⁰⁰    „Kurier Warszawski”, nr 65 z 6 marca 1887, [w:] Kroniki, t. 10, s. 57.

¹ Por. Aleksander Gierymski, oprać. J. Starzyński, Warszawa 1967, il. 29-32, tabl. Vin. Na temat innego obrazu Gierymskiego wykorzystującego motywy żydowskie słynnego Święta Trąbek pisał Prus entuzjastycznie w kronice z 15 lipca 1888 roku w „Kurierze Codziennym”, nr 194 z 15 lipca 1888, [w:] Kroniki, t. 11, s. 193-200.

¹⁰²    „Kurier Codzienny”, nr 306 z 5 listopada 1899, [w:] Kroniki, t. 16, s. 299; B. Prus, Lalka, Ł 1, s. 561 i n.

¹⁰³    B. Prus, Co się z wielkiej idei..., s. 207.

B. Prus, Nieszczęśliwi. Powieść moralna, [w:] Pisma, t. 22, s. 93 i n.

¹⁰⁵    B. Prus, Co się z wielkiej idei..., s. 214.

¹⁰⁶    B. Prus, Z Bielan, [w:] Pisma, t. 22, s. 286.

¹ ' B. Prus, Placówka, s. 132; tegoż, Wieś i miasto, [w:] Pisma, L 3, s. 268-269. Na marginesie warto zauważyć, że pisarz podzielał dość powszechnie panujący pogląd na temat wyjątkowej muzykalności Żydów (por. na przykład Szkic programu..., s. 89). Trzeba jednak dodać, że w twórczości Prusa motyw żydowskiego muzykanta potrakto-wany jest zdawkowo, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę wyjątkowe w literaturze polskiej znaczenie tego motywu od czasu Mickiewiczowego Jankiela - dla porównania: kolega Prusa po piórze, Klemens Junosza Szaniawski poświęcił muzykantom żydowskim całą nowelę; por. K. Junosza, Muzykanci, [w:] tegoż: Muzykanci. Łaciarz, Lwów 1926, s. 3--17.

¹⁰⁸    B. Prus, Placówka, s. 276.

¹⁰⁹    „Niwa”, t. 6, nr 8 z 15 października 1874, [w:] Kroniki, t. 1, cz. 2, s. 88.; B. Prus. Dzieci, [w:] Pisma, t. 21, s. 34.

¹¹⁰    B. Prus, Dzieci, s. 5.

^1,1 JCurier Warszawski”, nr 338 z 23 grudnia 1883, [w:] Kroniki, t. 6, s. 280. Ten ustęp jest o tyle charakterystyczny, że w jaskrawy sposób zderza polską niefrasobliwość z żydowską zapobiegliwością - kamienie uznane przez pewnego swej przewagi nad Źydkiem polskiego szlachcica za bezwartościowe, okazują się bowiem fosforytem; por. scenka z bursztynem w opowiadaniu Wieś i miasto, s. 235,245,254-256.

142

wisk społeczno-ekonomicznych¹¹², i stwierdza: „Czyn przestępny, podjęty w Celach zysku, jest także pracą, tylko - pracą szkodliwą”¹¹³. Przykłady tak pojętej pracy pojawiają się zarówno na łamach Kronik, jak i w Prasowej fikcji, gdzie można spotkać przemytników¹¹⁴, złodziei¹¹⁵, fałszerzy pieniędzy^{1 J6}, handlarzy trucizn¹¹ . Wymienione zajęcia są liczne i różnorodne, nie znaczy to jednak, by Pras wyczerpał cały katalog pojawiających się na kartach polskiej literatury XIX wieku żydowskich zatrudnień. Brak choćby tak ważnej postaci jak żydowski księgarz, znany na przykład z twórczości Syrokomli¹¹⁸ i Kraszewskiego¹¹⁹. Z kolei inna charakterystyczna postać żydowska - faktor, którego w opowiadaniu Historia Herszka i obrazku Faktor*²⁰ Kraszewski uczynił nawet postacią tytułową, pojawia się często także w twórczości Prusa. W świetle jego opisów zakres działalności żydowskiego faktora wydaje się niemal nieograniczony. Wynajdywał on dla dworu pachciarza , szynkarza¹²², poręczyciela kredytu bankowego¹²³, pomagał w zakupie garderoby dla państwa¹²⁴, znalezieniu stancji dla panicza¹ , starał się nawet o „panienki” dla tego ostatniego¹²⁶. Przede wszystkim jednak pośredniczył we wszelkim handlu, choćby transakcja dokonywała się między najbliższymi sąsiadami¹²⁷. Jak pisze Prus: „Szlachcic rodzonemu

¹¹² Prus pisze: „od wieków twierdzono, że: jakiś człowiek dlatego spełniał przestępstwa, ponieważ z natury jest złym. I dopiero w naszych czasach postawiono inną teorię, a mianowicie: »Większość przestępstw popełniają ludzie wcale nie źli, tylko postawieni w pewnych niezwykłych warunkach, na przykład w nędzy«”; B. Prus, Z powodu 12,000,000.... cz. 6.

^m Ibid., cz. 3.

¹¹⁴ B. Prus, Na pograniczu, [w:] Pisma, t. 6, s. 48 i n.

^1,5 „Kurier Warszawski”, nr 11 z 11 stycznia 1886, [w:] Kroniki, t. 9, s. 24.

¹¹⁶ „Kurier Warszawski”, nr 264 z 23 listopada 1878, [w:] Kroniki, t. 3, s. 245.

^1.7    „Kurier Warszawski”, nr 97 z 6 kwietnia, 1884, [w:] Kroniki, t. 7, s. 91.

^1.8    W. Syrokomla, Księgarz uliczny, [w:] Żydzi w Polsce. Antologia literacka, oprać. H. Markiewicz, Kraków 1997, s. 237-241.

¹⁹ A. Żyga, Problem żydowski w twórczości J.l. Kraszewskiego, [w:] Rocznik Komisji Historycznoliterackiej, t. 2, Kraków 1964, s. 166.

120    t-    ..

Loc. cit.

¹²¹    „Kolce”, nr 17 z 25 kwietnia 1874, [w:] Kroniki, t. 1, cz. 1, s. 70.

¹²²    B. Pras, Antek, [w:] Pisma, t. 4, s. 73.

¹²³    B. Prus, Bywa i tak na świecie, [w:] Pisma, t. 22, s. 189; „Kurier Warszawski”, nr 282 z 28 października 1883, [w:] Kroniki, t. 6, s. 219.

⁴ B. Prus, Kamizelka, [w:] Pisma, t. 5, s. 53.

¹²⁵    „Kurier Warszawski”, nr 282 z 28 października 1883. (w:J Kromki. t. 6, s. 219.

¹²⁶    „Kurier Codzienny”, nr 43 z 12 lutego 1893, (w:] Kroniki, t. 13, s. 253.

Sugestywną wizję wszechobccności żydowskiego faktora daje Orzeszkowa: „Zdawało się [...], że nie był to jeden Elko, ale że w osobie jego mieściło się stu, dwustu Elków. Był on zawsze, wszędzie i na każdym miejscu”. Samo wyliczenie zatrudnień tytułowego bohatera jako faktora zajmuje dalsze pół strony; E. Orzeszkowa, Eh \takowrr, 11, [w:] tejże. Pisma zebrane. pod red. J. Krzyżanowskiego, t. 43, Warszawa 1950. s. 54.