MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Agnieszka Mikina
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
346[03].O1.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
mgr Iwona Grudzień
dr Jolanta Lesiewicz
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr inż. Bożena Zając
Korekta:
mgr Joanna Iwanowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[03].O1.03
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów zawartego w modułowym programie
nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Twórcze podejście do rozwiązywania problemów 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 11
4.1.3. Ćwiczenia 12
4.1.4. Sprawdzian postępów 14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych 15
4.2.1. Materiał nauczania 15
4.2.2. Pytania sprawdzające 20
4.2.3. Ćwiczenia 20
4.2.4. Sprawdzian postępów 23
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej 24
4.3.1. Materiał nauczania 24
4.3.2. Pytania sprawdzające 26
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 27
5. Sprawdzian osiągnięć 28
6. Literatura 32
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Modułowy program nauczania dla zawodu opiekunka środowiskowa składa się z zestawu
modułów kształcenia w zawodzie i odpowiadających im jednostek modułowych. Dla każdej
jednostki modułowej opracowany został pakiet edukacyjny. Pakiet edukacyjny zawiera
Poradnik dla ucznia. Korzystając z Poradnika dla ucznia ukształtujesz umiejętności, które
zapisano w jednostce modułowej.
W poradniku dla ucznia zamieszczono następujące części:
- wymagania wstępne,
- cele kształcenia,
- materiał nauczania,
- sprawdzian osiągnięć,
- literaturę.
Wymagania wstępne określają umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
rozpoczęciem pracy z poradnikiem. Zapoznaj się z wymaganiami i oceń, czy je spełniasz.
Dotyczą one umiejętności, które ukształtowałeś podczas dotychczasowej nauki. Spełnienie
wymagań wstępnych pozwoli Ci na skoncentrowanie się na kształtowaniu nowych
umiejętności przewidzianych w jednostce modułowej.
Cele kształcenia określają umiejętności, jakie powinieneś ukształtować w wyniku
procesu kształcenia w jednostce modułowej. Przed rozpoczęciem zajęć zapoznaj się z celami
kształcenia, aby dowiedzieć się, czego się nauczysz.
Materiał nauczania w jednostce modułowej podzielony jest na tematy. W każdym
temacie zamieszczono informacje, które są niezbędne do osiągnięcia zaplanowanych
w jednostce modułowej celów: fakty, pojęcia, prawa, symbole, definicje, a także wskazówki,
z jakich z
ródeł informacji możesz skorzystać, aby dowiedzieć się na dany temat więcej.
W materiale nauczania zamieszczono również:
- pytania sprawdzające, na które powinieneś odpowiedzieć przed przystąpieniem do
realizacji ćwiczeń, aby sprawdzić, czy jesteś przygotowany do ich wykonania,
- ćwiczenia, które zawierają polecenie, sposób wykonania oraz zalecane wyposażenie
stanowiska pracy. Wykonując poszczególne ćwiczenia, ukształtujesz umiejętności
niezbędne do zaliczenia jednostki modułowej,
- sprawdzian postępów, który pozwoli Ci określić zakres poznanej wiedzy i stopień
ukształtowania umiejętności. Jeżeli Twoje odpowiedzi będą pozytywne, to będziesz mógł
przejść do następnego tematu, jeżeli nie, to sprawdzian postępów pozwoli Ci wskazać,
jakie wiadomości powinieneś powtórzyć lub, to jakie ćwiczenia wykonać ponownie by
ukształtować potrzebne umiejętności.
Sprawdzian osiągnięć, który znajduje się na końcu jednostki modułowej umożliwi Ci
sprawdzenie, czy jesteś dobrze przygotowany do jej zaliczenia. Jest on przygotowany
w formie przykładowego testu, zawiera instrukcję dla ucznia oraz zestaw zadań testowych.
Wszystkie zadania zamieszczone w teście obejmują treści objęte programem nauczania oraz
sprawdzają, czy osiągnąłeś założone w jednostce modułowej cele.
Ostatnim elementem Poradnika dla ucznia jest wykaz literatury, skorzystanie z której
umożliwi Ci pogłębienie wiedzy z zakresu programu jednostki modułowej.
Jednostka modułowa: Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów jest elementem
modułu Podstawy funkcjonowania człowieka w środowisku społecznym. Moduł ten składa
się z 6 jednostek:
1. Charakteryzowanie psychofizycznych i społecznych aspektów rozwoju człowieka.
2. Doskonalenie umiejętności komunikowania się.
3. Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
4. Doskonalenie umiejętności radzenia sobie ze stresem.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
5. Stosowanie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz udzielanie pierwszej pomocy.
6. Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnej.
Jednostka modułowa Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów zawiera
podstawowe informacje na temat technik rozwiązywania problemów oraz podstawowych
problemów społecznych i pozwala na ukształtowanie umiejętności niezbędnych do
wykonywania zawodu opiekunki środowiskowej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- przezwyciężać bariery komunikacyjne,
- stosować techniki ułatwiające komunikowanie się,
- przeprowadzić konstruktywną dyskusję,
- formułować i wyrażać opinie,
- uczestniczyć w pracach zespołu, przyjmując różne role,
- przejawiać postawę wrażliwości na problemy drugiego człowieka,
- wyjaśnić znaczenie informacji w poszukiwaniu sposobów rozwiązywania problemów,
- poszukiwać i korzystać z informacji pochodzących z różnych z
ródeł.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- wyjaśnić podmiotowy charakter problemu,
- określić rodzaje sytuacji problemowych,
- przedstawić fazy rozwiązywania problemów,
- dokonać analizy sytuacji problemowej,
- zaplanować strategie rozwiązywania problemów,
- rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania problemów,
- określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów,
- wskazać związek pomiędzy inteligencją a umiejętnością rozwiązywania problemów,
- zidentyfikować problemy socjalne rodzące zagrożenia społeczne,
- zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej,
- określić cele i zasady polityki społecznej,
- wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej,
- scharakteryzować strukturę pomocy społecznej,
- określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej,
- scharakteryzować wzorzec opiekuna społecznego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Twórcze podejście do rozwiązywania problemów
4.1.1. Materiał nauczania
 Problem (wg J. Kozieleckiego) jest rodzajem zadania (sytuacji), którego podmiot nie
może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy. Rozwiązanie jego jest możliwe
dzięki czynności myślenia produktywnego, które prowadzi do wzbogacenia wiedzy
przedmiotu.
CEL + PRZESZKODA = PROBLEM
Cechy charakterystyczne problemu jako zjawiska psychologicznego:
1. Problem jest wywołany lub wywołuje stan napięcia, inaczej jest to stan zakłócenia
homeostazy podmiotu, jednostka ma motywację do pozbycia się tego napięcia.
2. Odczuwanie problemu jest subiektywnym stanem danego człowieka.
3. Rozwiązanie problemu wymaga zdobycia nowej wiedzy lub ustalenia nowych sposobów
postępowania.
4. Problemy są zadaniami, które mogą być rozwiązane wieloma sposobami.
Wyróżnia się problemy:
- orientacyjne (poznawcze), powstałe w trakcie gromadzenia informacji,
- decyzyjne, powstałe w trakcie podejmowania decyzji,
- wykonawcze, powstałe w trakcie wykonywania zadań.
Problemy pojawiają się wtedy, gdy:
- nie ma przeszkód, ale cele są niejasne, np. mamy pieniądze, ale nie wiemy, jak je wydać,
- nie ma przeszkód, ale cele są sprzeczne, np. mamy pieniądze, ale nie wiemy, czy mamy je
przeznaczyć na kształcenie, zakupy czy pokrycie kosztów wycieczki,
- cel jest jasny, ale występują przeszkody materialne, niematerialne, indywidualne,
społeczne, organizacyjne, systemowe lub inne, np. chcemy odbyć wycieczkę dookoła
świata, ale brak nam pieniędzy,
- cel jest niejasny i występują przeszkody, np. chcemy coś zmienić, ale nie wiemy jak.
Aby rozwiązać problem, należy zmienić lub dookreślić cel lub usunąć przeszkody. Ludzie
częściej zmieniają cele niż usuwają przeszkody.
Dostrzeganie problemu może być o wiele trudniejsze niż jego rozwiązanie. Dzieje się to
z następujących przyczyn:
- bagatelizowanie problemów i wiara, że same się rozwiążą  należy sobie uświadomić, że
problemy mają tendencję do nasilania się i rozprzestrzeniania, przekształcania się
w konflikty czy też  eksplodowania w najmniej oczekiwanym miejscu i czasie,
- niezauważanie problemów, aby ich nie rozwiązywać  dzięki takiej postawie unikamy
odpowiedzialności za ich istnienie,
- niedostrzeganie problemów z lęku, że zostaniemy ukarani  skoro masz problemy, to je
rozwiązuj,
- niezauważanie, że coś jest problemem, gdyż brak nam wrażliwości lub ciekawości
poznawczej,
- niedostrzeganie problemów z lęku przed oceną  skoro masz problem, to znaczy, że jesteś
gorszym pracownikiem, unikając problemu poprawiamy sobie samopoczucie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Aby dostrzec problem, można posłużyć się specjalnymi technikami, np.:
1. Symulowanie ciekawości:
- burza pytań,
- test zdań niedokończonych.
2. Wykorzystanie analogii:
- analogiczny problem,
- analogiczne rozwiązanie.
3. Wykorzystanie paradoksu:
- identyczny paradoks,
- tworzenie antynomii.
Myślenie służące rozwiązywaniu problemów jest procesem przebiegającym przez stałe
etapy (fazy). Fazy procesu rozwiązywania problemów:
I. Odczucie problemu. O tym, jakie sytuacje odczuwamy jako problemowe decyduje to,
czego szukamy, jakie są nasze motywacje i to, co już wiemy.
II. Definiowanie problemu polega na określeniu, na czym właściwie polega trudność. Wielu
specjalistów twierdzi, że przy rozwiązywaniu problemów najważniejsze jest jego
właściwe zdefiniowanie.
III. Poszukiwanie rozwiązań. Mając sformułowany problem szukamy informacji, których nam
brak do znalezienia rozwiązania. Gromadzimy pomysły innych osób, a także wytwarzamy
własne pomysły rozwiązań problemu.
IV. Wybór rozwiązania. Zazwyczaj do rozwiązania danego problemu znajdujemy kilka
rozwiązań, ale nie każde z nich nadaje się do realizacji. Wybór zależy od szeregu
uwarunkowań właściwych dla danego problemu i sytuacji. Poprzez wnikliwą analizę lub
próby praktyczne można doprowadzić do wyboru optymalnego rozwiązania.
V. Realizacja. Wprowadzenie w życie wybranego pomysłu rozwiązania problemu prowadzi
do usunięcia różnicy między obecnym a pożądanym stanem bądz
do zmniejszenia tej
różnicy (łagodzenie problemu).
VI. Ocena realizacji rozwiązania polega na ustaleniu różnicy pomiędzy rezultatem
osiągniętym w wyniku podjętych działań a stanem pożądanym  celem, który chcemy
osiągnąć. Ocena pozwala wyciągnąć wnioski, które ułatwiają pokonywanie podobnych
i nowych trudności. Podstawą oceny są przyjęte wskaz
niki.
Aby problem zdefiniować, opiekunka środowiskowa powinna zbadać naturę oraz zakres
potrzeb, zidentyfikować inne znaczące informacje oraz ustalić, jakie usługi oraz środki będą
potrzebne. Uwzględnia się tutaj czynniki:
- fizyczne,
- rozwojowe,
- emocjonalne,
- historyczne,
- organizacyjne,
- kulturowe.
Opiekunka środowiskowa powinna rozpocząć dyskusję na temat problemu według tego,
jak jest on definiowany przez samego podopiecznego. Uszczegółowienie problemu winno
uwzględniać następujące aspekty:
- rozbieżność poczynań,
- umiejscowienie w czasie,
- osoby związane z problemem,
- proces kształtowania się problemu,
- zróżnicowanie postrzegania problemu przez osoby znaczące.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
Do czynników utrudniających definiowanie problemu można zaliczyć:
- sztywność myślenia,
- stereotypy,
- nadmiar informacji zbędnych,
- brak nastawienia badawczego,
- brak wrażliwości na problemy.
W pracy opiekuńczej proponuje się wykorzystywanie do rozwiązywania problemów
techniki kontraktu i informacji zwrotnej według następującego schematu:
Pierwszy kontakt między podopiecznym a opiekunką środowiskową 
przedstawienie problemu i zawarcie wstępnego kontraktu w sprawie zebrania
danych potrzebnych do rozpoczęcia interwencji
Zebranie informacji potrzebnych do ustalenia kontraktu w sprawie interwencji
Wspólne wypracowanie kontraktu w sprawie interwencji, który: definiuje
problem, określa cele, ustala plan interwencji
Działania interwencyjne podopiecznego i opiekunki środowiskowej
Ciągła wzajemna informacja zwrotna oceniająca skutki ustaleń
i podejmowanych działań
Umiejętność rozwiązywania problemów jest uwarunkowana w pewnym zakresie
poziomem inteligencji jednostki, ale inteligencji szeroko rozumianej. Według teorii
Sternberga inteligencja jest funkcją równowagi pomiędzy myśleniem analitycznym,
twórczym i praktycznym. Ogólnie można przyjąć, że różne sytuacje wymagają różnych
rodzajów inteligencji.
Myślenie krytyczno-analityczne nastawione jest na analizowanie istniejących rozwiązań
ich krytyczną ocenę i poszukiwanie możliwości zastosowania tych informacji do rozwiązania
problemu.
Myślenie twórczo-syntetyczne nastawione jest na poszukiwanie niekonwencjonalnych
rozwiązań problemu, poprzez między innymi spojrzenie na problem z innej strony,
syntetyczne ujęcie problemu itp.
Myślenie praktyczno-kontekstualne jest nastawione na rozpoznanie sytuacji
i poszukiwanie możliwości dostosowania się do niej.
Możliwość rozwiązywania problemów uzależniona jest przede wszystkim od myślenia
produktywnego, twórczego. Myślenie twórcze można przedstawić jako 4-etapowy proces:
1. Preparacja.
2. Inkubacja.
3. Iluminacja.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
4. Weryfikacja.
Twórcze (kreatywne) myślenie w procesie rozwiązywania problemów można pobudzać,
wykorzystując techniki twórczego myślenia. Oto kilka przykładowych technik twórczego
myślenia.
- ZWI  Zalety, Wady i coś Interesującego  jest techniką ukierunkowującą uwagę podczas
myślenia. Należy kolejno skupiać się wyłącznie na zaletach, wadach, a na końcu podać
coś interesującego.
- RWC  Rozważ Wszystkie Czynniki  zastosowanie tej techniki ma na celu wzięcie pod
uwagę wszystkich uwarunkowań danej sytuacji. Skłania do sporządzenia jak najdłuższej
listy uwarunkowań problemu bez ich wstępnej oceny.
- SiN  Skutki i Następstwa  ma na celu świadome rozważenie konsekwencji określonej
decyzji czy postępowania ze względu na czas, skutki działania można podzielić na
bezpośrednie, krótkoterminowe, średnioterminowe i długoterminowe.
- IPW  Inny Punkt Widzenia  obmyślając jakieś działanie powinniśmy uwzględnić
wszystkich, których to dotyczy bezpośrednio lub pośrednio. Chodzi o ustalenie kto
odczuje bezpośrednio skutki naszej decyzji i co o niej myśli. Dlatego IPW stosuje się
dwuetapowo.
- I etap  sporządzenie listy osób, organizacji, instytucji, które odczują skutki
działania.
- II etap  wczuwanie się w sposób myślenia każdego z tych ludzi lub grup ludzi.
- CiD  Cel i Dążenie  technika ta skłania do ograniczenia się do spraw najistotniejszych
i stałego uświadamiania sobie celu myślenia. Należy zadawać sobie następujące pytania:
- Co chcemy osiągnąć w wyniku myślenia?
- Jaki jest dokładnie cel naszego myślenia?
- Na czym koncentrujemy się w tej chwili?
- Czy nie odbiegliśmy od zasadniczego tematu?
Zadając sobie te pytania musimy cały czas mieć wyobrażenie idealnego rezultatu, do
którego zmierzamy.
- PP  Podstawowe Priorytety  w celu skupienia się na sprawach najistotniejszych stosuje
się PP pytając:
- Co ma pierwszeństwo przed innymi?
- Co jest najważniejsze?
- Jakie są priorytety?
Rozwiązując różnego rodzaju problemy umysł człowieka korzysta z wzorców, nawyków,
schematów ogólnie wykorzystywanych i akceptowanych. Odejście od takich stereotypów jest
przeważnie rzeczą dosyć trudną. Należy przyjąć, że w procesie twórczego rozwiązywania
problemów ludzie napotykają różnego rodzaju bariery o charakterze psychospołecznym.
1. Bariery poznawcze:
- niezdolność przezwyciężenia raz przyjętego stanowiska,
- niezdolność zobaczenia problemu w nowym świetle,
- niezdolność do powstrzymania lub zmiany natychmiastowego osądu.
2. Bariery emocjonalne:
- przesądy,
- lęk przed niepowodzeniem, ośmieszeniem się, byciem innym,
- nadmierna motywacja powstająca pod naciskiem, np. krótkich terminów, nacisków
zewnętrznych,
- negatywizm,
- nieumiejętność postępowania zgodnie z czyimiś sugestiami.
3. Bariery kulturowe:
- konformizm i zależność, zgoda na przeciętność, staranie zachowania status quo,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
- dominacja władzy lub grupy  osobiste bezpieczeństwo i poddawanie się
przywódcom jest ważniejsze niż indywidualna inicjatywa,
- presja społeczna na osiąganie prestiżu i korzyści majątkowych wywołujące napięcia
- psychiczne.
Zgodnie z zasadami działania zorganizowanego, każde działanie, a więc również
związane z rozwiązywaniem problemów powinno obejmować następujące etapy:
- Etap I  Przygotowanie, czyli preparacja działań, na które składa się:
- ustalenie celów możliwie po wcześniejszym rozpoznaniu,
- ustalenie zasobów, jakimi możemy się posługiwać w naszym działaniu
(materialnych, ludzkich, finansowych),
- ułożenie planu działania, czyli ustalenie sposobu osiągnięcia celów.
- Etap II  Realizacja działań, czyli wdrożenie zaplanowanych działań.
- Etap III  Ocena skutków działania, czyli sprawdzenie stopnia osiągnięcia celów.
Narzędziem oceny może być między innymi powtórne rozpoznanie (diagnoza).
Zgodnie z zasadami prakseologii, czyli teorii sprawnego działania, powinno się ono
charakteryzować:
- skutecznością,
- korzystnością,
- ekonomicznością,
- racjonalnością.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest problem i jakie są jego cechy charakterystyczne?
2. Jakie są rodzaje problemów?
3. Dlaczego ludzie czasami nie dostrzegają problemów?
4. Jakie są fazy rozwiązywania problemów i na czym one polegają?
5. Co jest podstawą zdefiniowania problemów w pracy socjalnej?
6. Jakie techniki są wykorzystywane najczęściej do rozwiązywania problemów w pracy
socjalnej i na czym one polegają?
7. Jakie składniki inteligencji człowieka warunkują umiejętność rozwiązywania problemów?
8. Przez jakie etapy przebiega proces twórczego myślenia przy rozwiązywaniu problemów?
9. Na czym polegają przykładowe techniki twórczego rozwiązywania problemów?
10. Jakie bariery twórczego myślenia występują najczęściej?
11. Co oznacza pojęcie skutecznego działania i czym się ono charakteryzuje?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Posługując się systemem  Sześciu Pytań , zdefiniuj problem osoby i zaproponuj wstępne
jego rozwiązanie.
 Sześć pytań :
- Co (stanowi problem)?
- Kogo (to dotyka)?
- Gdzie (to się zdarza)?
- Kiedy (to się zdarza/zdarzyło)?
- Dlaczego (to się zdarza/zdarzyło)?
- Jak (temu zaradzić)?
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w 4-osobowej grupie,
2) w swojej grupie wybrać partnera do pracy w parach (osoba A i osoba B),
3) przyjąć rolę osoby A, przedstawiającej problem własny lub z zaprezentowanej przez
nauczyciela listy, lub osoby B, próbującej pomóc osobie A w rozwiązaniu problemu
zadając osobie A wskazane w treści ćwiczenia pytania,
4) zamienić się rolami (teraz osoba B ma problem, a osoba A zadaje pytania zgodnie
z procedurą 6 pytań),
5) na forum 4-osobowej grupy omówić doświadczenia związane z wykonywanym zadaniem
i porównać problemy oraz osiągnięte wyniki,
6) wziąć udział w dyskusji plenarnej (cała klasa) na temat przydatności procedury  Sześciu
pytań w definiowaniu i rozwiązywaniu problemów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- lista sytuacji trudnych.
Ćwiczenie 2
Na podstawie załączonego opisu sytuacji, zidentyfikuj problem i zaproponuj sposób
rozwiązania.
Opis sytuacji
Pani Ewa ma 70 lat, mieszka sama w dużym mieście. Zajmuje mieszkanie w starym
budownictwie na parterze. Jest wdową, jedyny syn mieszka w innym mieście i rzadko
odwiedza matkę. Pani Ewa czuje się osamotniona. Z powodu złego stanu zdrowia nie
opuszcza samodzielnie swojego mieszkania. Osobą utrzymującą kontakt z Panią Ewą jest
opiekunka, która przychodzi do niej trzy razy w tygodniu na 2 godziny. Większość czasu Pani
Ewa spędza w oknie przyglądając się życiu innych osób. Sąsiedzi uznają ją za osobę
wścibską, kontrolującą ich życie. Zdarzają się sytuacje, kiedy Pani Ewa zaczepia dzieci,
bawiące się pod jej oknami i wypytuje o szkołę, rodzinę itp. Pani Ewa chciałaby wychodzić
na spacery.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) znalez
ć swoje miejsce w jednym z trzech 6-osobowych zespołów,
2) dokładnie zapoznać się z opisem sytuacji,
3) przypomnieć sobie poznane etapy rozwiązywania problemów,
4) zdefiniować problem do rozwiązania,
5) zapoznać się z procedurą przydzielonej przez nauczyciela techniki rozwiązywania
problemów:
a) burza mózgów,
b) technika 635,
c) technika kuli śniegowej,
6) zastosować odpowiednią (przydzieloną przez nauczyciela) technikę poszukiwania
rozwiązania problemów i zgromadzić pomysły rozwiązania problemu,
7) dokonać wyboru najodpowiedniejszego sposobu rozwiązywania problemu, kierując się
prakseologicznymi zasadami rozwiązywania problemów,
8) zapisać i zaprezentować wybrane przez grupę rozwiązanie na forum klasy,
9) wziąć udział w podsumowującej dyskusji na forum klasy, dzieląc się doświadczeniami
w stosowaniu różnych technik rozwiązywania problemów. Podzielić się refleksjami na
temat przeszkód występujących w poszukiwaniu rozwiązań problemów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- opisy procedur wybranych technik rozwiązywania problemów,
- tablica, duże arkusze papieru, mazaki, arkusze papieru A4,
- zegarek z alarmem,
- 100 małych kartek format ź poprzecznie ciętego papieru A4, taśma klejąca.
Ćwiczenia 3
Jesteś opiekunką środowiskową i stosując technikę kontraktu i udzielania informacji
zwrotnej, doprowadz
do rozwiązania problemu przedstawionego w opisie sytuacji.
Opis sytuacji
Pani X ma 75 lat, doznała złamania kości udowej i obecnie wymaga pomocy drugiej osoby.
Pani X broni się przed utratą samodzielności, zawsze była osobą bardzo zasadniczą i aktywną.
Nie ma bliskich osób, które mogłyby zapewnić jej opiekę, wymaga pomocy w czynnościach
życia codziennego. Sąsiedzi radzą jej, aby poszła do domu pomocy społecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnera do wykonania ćwiczenia,
2) wejść w rolę Pani X lub opiekunki środowiskowej,
3) przeanalizować schemat zawierania kontraktu,
4) postępować zgodnie ze schematem zawierania kontraktu i udzielania informacji zwrotnej,
5) wspólnie z koleżanką/kolegą, odgrywającą rolę Pani X, zawrzeć kontrakt w sprawie
rozwiązania problemu, uwzględniając informacje zwrotne,
6) zapisać warunki kontraktu wynegocjowane wspólnie z osoba odgrywającą rolę Pani X,
7) zaprezentować wyniki swojej pracy na forum klasy,
8) wziąć udział w dyskusji podsumowującej przebieg ćwiczenia i mającej na celu ocenę
sposobu prowadzenia negocjacji i reagowania na informację zwrotną.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusze papieru, pisaki.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wyjaśnić podmiotowy charakter problemu?
2) określić rodzaje sytuacji problemowych?
3) przedstawić fazy rozwiązywania problemów?
4) dokonać analizy sytuacji problemowej?
5) zaplanować strategie rozwiązywania problemów?
6) rozpoznać psychospołeczne bariery twórczego rozwiązywania
problemów?
7) określić prakseologiczne zasady rozwiązywania problemów?
8) wskazać związek pomiędzy inteligencją a umiejętnością
rozwiązywania problemów?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.2. Rozwiązywanie problemów społecznych
4.2.1. Materiał nauczania
Nie ma jednej definicji polityki społecznej. Różne są podejścia do jej definiowania, co
zależy w dużym stopniu od orientacji metodologicznej i teoretycznej autorów definicji oraz
od dotychczasowych doświadczeń. Zgodnie z definicją encyklopedyczną  polityka społeczna,
polityka socjalna, to celowa działalność państwa i innych instytucji publicznych w dziedzinie
kształtowania optymalnych warunków życia i pracy ludności oraz stosunków
międzyludzkich, także nauka o celowym oddziaływaniu na układ stosunków społecznych
i przekształcaniu warunków życia ludności . J. Auleytner definiuje politykę społeczną jako
 działania państwa, samorządów i organizacji pozarządowych, której celem jest poprawa
położenia materialnego, asekuracja przed ryzykami życiowymi i wyrównywanie szans
życiowych grup społecznych ekonomicznie i socjalnie najsłabszych . Można przyjąć zatem,
że polityka społeczna to działalność państwa, samorządów, organizacji pozarządowych,
zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych
struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości
społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie.
W toku rozwoju polityka społeczna wypracowała pewien katalog celów i wartości
społecznie oczekiwanych oraz działań podporządkowanych ich osiąganiu. Do wartości tych
należą:
1. Bezpieczeństwo socjalne  obejmuje zapewnienie dochodów i usług w sytuacjach
wystąpienia ryzyka socjalnego: choroby, wypadku, starości, bezrobocia, itp.
2. Inwestycje w człowieka  tworzenie równych szans rozwoju ludzi, kształcenie młodego
pokolenia. Inwestycje w człowieka stanowią nie tylko wartość z katalogu praw człowieka,
czyli prawa do rozwoju i zdobywania kwalifikacji. Są czynnikiem rozwoju
ekonomicznego.
3. Pokój społeczny  będący podstawą stabilizacji życiowej ludzi, współpracy w osiąganiu
celów dotyczących większych i mniejszych zbiorowości, tolerancji dla różnic
kulturowych i religijnych między ludz
mi. Wartość spokoju społecznego rośnie wraz
z osiąganiem dobrobytu i stabilizacji społecznej.
4. Życie rodzinne  warunkujące ilościowy i jakościowy rozwój demograficzny
społeczeństwa.
Celem polityki społecznej jest:
- Ukształtowanie odpowiednich, tj. na miarę możliwości gospodarczych, warunków pracy
i bytu ludności. Każde państwo powinno dbać o tworzenie ogólnych podstaw
zapewniających społeczeństwu zaspokojenie swoich potrzeb poprzez pracę zarobkową,
a osobom już niepracującym zarobkowo  możliwość utrzymania się z rent i emerytur lub
innych świadczeń społecznych.
- Ukształtowanie prorozwojowych struktur społecznych, co oznacza między innymi
dążenie poszczególnych podmiotów do kształtowania struktury rodziny zapewniającej
zastępowalność pokoleń, odpowiedniej struktury wykształcenia ludności i struktury
zawodowej niezbędnej do realizacji bieżących i strategicznych zadań rozwojowych.
- Ukształtowanie sprawiedliwych stosunków międzyludzkich opartych na zasadzie
sprawiedliwości społecznej i równości szans na starcie życia zawodowego. Państwo
tworzy odpowiednie prawa zapewniające wszystkim obywatelom równe możliwości.
Warunkiem realizacji tych celów jest aktywność ludności w tworzeniu warunków do
zaspokajania własnych potrzeb. Bez tego nie można zaspokajać ogółu potrzeb społecznych
i indywidualnych, nawet najbogatsze państwo nie może wyręczać obywateli, bo nie ma na to
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
niezbędnych środków. Stosowana jest więc tzw. zasada pomocniczości (subsydiarności), a nie
wyręczanie w kształtowaniu warunków bytu ludności.
Podstawowe pojęcia kwestii społecznych
W języku potocznym słowo  kwestia znaczy tyle, co  problem . W nauce polityki
społecznej terminem  problem społeczny określa się wszelkiego rodzaju dolegliwości,
zakłócenia, niedogodności występujące w życiu zbiorowym, natomiast  kwestie społeczne
oznaczają te, które:
- odznaczają się szczególną dotkliwością dla potencjału osobowego społeczeństwa,
- są następstwem niedostosowania sposobu, w jaki funkcjonuje społeczeństwo do
podstawowych potrzeb indywidualnych i zbiorowych,
- nie są możliwe do rozwiązania siłami pojedynczych grup ludzi.
Kwestie społeczne charakteryzują się więc:
- występowaniem na masową skalę skrajnie trudnych sytuacji w życiu jednostek i rodzin,
- utrwalającym się upośledzeniem poszczególnych środowisk i kategorii ludności,
- piętrzącymi się konfliktami zakłócającymi funkcjonowanie społeczeństwa.
Kwestia społeczna jest przez różnych autorów różnie definiowana. Rozumiana jest jako:
- problem błędnych decyzji i błędnego rozwoju ładu społecznego względem postawionego
przed społeczeństwem zadania realizacji dobra wspólnego, które określa przyczyny
i środki do jej przezwyciężania;
- uświadomiona sprzeczność rozwoju gospodarczego, wynikająca z ideowo pomyślanej
i w życiu politycznym realizowanej społecznej zasady wolności i równości;
- efekt niezgodności idei społecznych z zastaną rzeczywistością;
- problem o najwyższym stopniu dotkliwości, który generuje sytuacje krytyczne w życiu
jednostek i zbiorowości, powodujące zarazem trwałe zakłócenia w funkcjonowaniu
społeczeństwa;
- stan/proces społeczny blokujący w szerokiej skali zaspokojenie podstawowych potrzeb
ludzkich.
Kwestie społeczne charakteryzować mogą trzy stopnie dotkliwości:
UMIARKOWANY INTENSYWNY KRYTYCZNY
Niedostatek Bieda Nędza
Dyskomfort mieszkaniowy Brak samodzielnego Bezdomność
mieszkania
Bezrobocie czasowe Długotrwałe bezrobocia Chroniczne bezrobocie
Stygmatyzacja Marginalizacja Wykluczenie
Niepewność Uzależnienie od pomocy Bezradność
Kwestia społeczna jako pojęcie wiąże się z określeniami, takimi jak: asymetria,
dezorganizacja, dolegliwość, dysfunkcja, niewydolność, niezgodność, roszczenie,
sprzeczność, zagrożenie, zawodność. Odzwierciedlają one stan chaosu  nierównowagi
społecznej, przy czym stan ten nie ma charakteru przejściowego, lecz istnieje stale zmieniając
jedynie swoje cechy. U podłoża kwestii społecznych, ich powstawania i trwania leżą sposoby
regulowania zbiorowego życia, które godzą w możliwość zaspokajania podstawowych
potrzeb znacznej części społeczeństwa. y
ródła kwestii społecznych tkwią nie na zewnątrz,
lecz wewnątrz społeczeństwa w mechanizmach życia zbiorowego, które generują deprawację
i poniżenie szerokich rzesz ludności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Kwestię społeczną można zdefiniować jako wyraz asymetrycznych przekształceń
w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenie społeczne. Z definicji tej wynika, że:
- nie rozwój gospodarczy, lecz asymetryczne przekształcenia w działaniach gospodarczych
tworzyć mogą kwestie społeczne,
- te asymetryczne przekształcenia w rozwoju gospodarczym, które rodzą zagrożenia
społeczne, przyczyniają się jednocześnie do powstawania kwestii społecznych,
- nie każda asymetria w gospodarce wywołuje kwestię społeczną.
Zagrożenie społeczne oznacza możliwość degradacji ludzi, dlatego rozwiązanie kwestii
społecznych dotyczy człowieka i działań nie tylko ograniczających zagrożenie, lecz
i humanizujących sferę gospodarczej aktywności.
Konsekwencją istnienia asymetrii interesów, nierówności, sprzeczności, zagrożeń egzystencji
jest powstawanie roszczeń, pretensji adresowanych od  dołu do góry przez grupy interesów
w kierunku państwa. Państwo stało się podmiotem, którego zadaniem ma być niwelowanie
określonego ryzyka. Kwestie społeczne występują w różnych wymiarach:
- lokalnym,
- narodowym,
- globalnym.
W chwili obecnej jedną z najważniejszych kwestii społecznych w Polsce jest ubożenie
ludności, bezrobocie, brak mieszkań, ochrona zdrowia i edukacja.
Kwestia mieszkaniowa
Podstawowy problem współczesnego społeczeństwa można zawrzeć w pytaniu  czy
warunki mieszkaniowe mają być wyłącznie przedmiotem własnej troski, czy państwo może
pozostawać obojętne pod tym względem? Poczucie sprawiedliwości społecznej domaga się
tworzenia godziwych warunków dla tych rodzin, które nie są w stanie własnym wysiłkiem ich
sobie zapewnić.
Trzy podstawowe zasady polityki mieszkaniowej:
1. Korzystanie z samodzielnego mieszkania jest prawem każdej jednostki i rodziny.
2. Zagwarantowanie tego prawa jest powinnością państwa wobec obywateli.
3. Wspomaganie sfery mieszkaniowej pochodzi ze środków publicznych.
Prawa do mieszkania nie można rozumieć jako obowiązku ze strony władzy publicznej
(dostarczenia mieszkania wszystkim potrzebującym), a jedynie jako jej powinność
wkroczenia w sytuacjach wymagających pomocy w uzyskaniu i utrzymaniu mieszkania o
standardzie uznawanym w danych warunkach społecznych-gospodarczych za wystarczający.
W Polsce sytuację mieszkaniową charakteryzują:
- wysoki deficyt mieszkań, wyrażający się różnicą między liczbą gospodarstw domowych
a liczbą mieszkań,
- przeludnienie mieszkań,
- niezadowalający stan ich wyposażenia w instalacje sanitarne,
- narastające zaniedbanie w utrzymaniu zasobów mieszkaniowych oraz postępująca
dekapitalizacja.
Kwestia zdrowotna
Do identyfikowania i oceny zjawisk charakteryzujących kwestię zdrowotną służą
następujące mierniki:
1. Negatywne:
- Zapadalność (zachorowalność)  liczba nowych zachorowań na daną chorobę,
w stosunku do liczby osób narażonych na ryzyko zachorowania w określonym
czasie;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
- Chorobowość  liczba chorych na określona chorobę w stosunku do liczby ludności
na danym obszarze w określonym czasie;
- Śmiertelność  liczba zgonów z powodu danej choroby w stosunku do liczby
chorych na tę chorobę w analizowanym czasie i na danym obszarze;
- Umieralność  liczba zgonów w stosunku do liczby ludności danego obszaru
w określonym czasie (w tym umieralność niemowląt).
2. Pozytywne:
- Przeciętne dalsze trwanie życia  średnia liczba lat, jaka pozostawałaby do przeżycia
osobie znajdującej się w określonym wieku, gdyby warunki wymierania w
przyszłości były takie same, jak w uwzględnionym czasie.
Do głównych przyczyn dużego natężenia kwestii zdrowotnej w Polsce zalicza się:
- bezrobocie,
- problemy mieszkaniowe,
- palenie papierosów,
- zanieczyszczenie środowiska,
- wypadki drogowe.
Kwestia ekologiczna
Bezpośrednimi i pierwotnymi skutkami rozwoju gospodarczego i ludnościowego dla
środowiska są:
- zmiana jakości powietrza,
- zmiany ilościowe i jakościowe zasobów wodnych,
- ograniczenie areału lub zmiana jakości gleb uprawnych,
- zmiana ilości i jakości zasobów biotycznych.
Zanieczyszczenie powietrza powoduje szereg zagrożeń, między innymi efekt cieplarniany,
dziura ozonowa. W przypadku zasobów wodnych  powiększający się ich deficyt w różnych
częściach świata, kwaśne deszcze, zanieczyszczenie ściekami, pestycydami itp.
Zintensyfikowanie metod produkcji rolnej i użyz
nianie gleb słabych powodują degradację
gleb  wyjałowienie, zakwaszenie i alkalizację, nadmierny ubytek próchnicy, zasolenie,
erozję. Zjawiskiem o zasięgu globalnym jest pustynnienie. Coraz bardziej uciążliwe dla
środowiska są różnego rodzaju odpady, które wymagają składowania i utylizacji.
Wszystkie te zjawiska oraz rabunkowa gospodarka zasobami środowiska mają wiele
negatywnych konsekwencji dla świata roślin i zwierząt, np. zmniejszanie się obszarów
leśnych.
Jednym z najgroz
niejszych i najważniejszych zjawisk społecznych współczesnego świata
jest ubóstwo. W warunkach gospodarki rynkowej powoduje ono powstawanie zjawiska
ujmowanego lapidarnie, że  bogaci stają się coraz bogatsi, gdy tymczasem biedni, coraz
biedniejsi . Ubóstwo wywołuje ujemne skutki społeczne:
- zmniejsza się popyt na towary, a przez to chłonność rynku, co działa hamująco na rozwój
gospodarczy,
- uniemożliwia lub znacznie utrudnia korzystanie ludzi ubogich z istniejących szans
zdobycia wykształcenia i zachowania dobrego stanu zdrowia,
- przyczynia się do wzrostu przestępczości,
- sprzyja rozwojowi innych patologii społecznych, takich jak narkomania czy bezdomność.
Niedoskonałość systemów pomocy osobom i rodzinom ubogim może działać
demoralizująco, zmniejszając motywację do zdobywania kwalifikacji zawodowych
i poszukiwania pracy. Ubóstwo reprodukuje się samodzielnie, ubodzy rodzą i wychowują
dzieci skazane na pozostanie w sferze ubóstwa.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
Struktura pomocy społecznej
Pomoc społeczną organiują organy administracji rządowej i samorządowej,
współpracując w tym zakresie na zasadzie partnerstwa z organizacjami społecznymi
i pozarządowymi, kościołami i zwiazkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi
i prawnymi. Można więc wyróżnić trzy sektory tej pomocy:
- sektor I  publiczny,
- sektor II  prywatny,
- sektor III  non-profit.
Sektory i poziomy pomocy społecznej krzyżują się.
Sektor I publiczny
ADMINISTRACJA PUBLICZNA
RZ
DOWA SAMORZ
DOWA
Centralna Terenowa Wojewódzka Powiatowa Gminna
(wojewódzka)
Minister właściwy ds. wojewoda/ marszałek starosta/ wójt, burmistrz,
zabezpieczenia wydział polityki/ województwa/ powiatowe prezydent/
społecznego/ społecznej regionalny ośrodek centrum ośrodek pomocy
Departament polityki społecznej pomocy rodzinie społecznej
Pomocy i Integracji (gminy, miejski)
Społecznej
Rys. 1. Schemat sektora publicznego pomocy społecznej stan prawny na dzień 01.06.2006
Pomoc społeczna na poziomie centralnym jest reprezentowana przez Departament
Pomocy i Integracji Społecznej w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, zaś na
wojewódzkim  wojewódzki wydział polityki społecznej. Pomoc samorządowa na poziomie
wojewódzkim reprezentuje regionalny ośrodek polityki społecznej zlokalizowany w urzędzie
marszałkowskim, a funkcjonujący pod różnymi nazwami, np. departamentu pomocy
społecznej. Pomoc społeczna powiatowa reprezentowana jest przez powiatowe centrum
pomocy rodzinie, gminna  miejskie lub gminne ośrodki pomocy społecznej.
Organizacjom tym podlegają różne instytucje, tj.:
- domy pomocy społecznej,
- środowiskowe domy samopomocy,
- świetlice środowiskowe i terapeutyczne,
- ośrodki pomocy dzieciom i rodzinie,
- hostele,
- noclegownie,
- ośrodki adaptacyjne,
- kluby młodzieży niepełnosprawnej,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
- ośrodki usług opiekuńczo-terapeutycznych,
- punkty opieki,
- domy dziecka,
- rodzinne domy dziecka itp.
Sektor II prywatny
W Polsce dopiero się rodzi prywatny sektor (komercyjny) świadczący usługi opiekuńczo-
socjalne. Stopniowo powstają zakłady usług opiekuńczo-socjalnych zakładane przez osoby
fizyczne lub osoby prawne, np. prywatne domy opieki. Sektor prywatny może zostać
poszerzony o sprywatyzowane placówki pomocy społecznej.
Sektor III non-profit
ORGANIZACJE POZARZ
DOWE
FUNDACJE STOWARZYSZENIA ZWI
ZKI
KRAJOWE REGIONALNE POWIATOWE GMINNE
Rys. 2. Schemat sektora non-profit pomocy społecznej
Sektor ten jest reprezentowany przez organizacje pozarządowe, których celem jest
niesienie lub wspieranie pomocy społecznej. Należą do nich: fundacje, stowarzyszenia,
związki wyznaniowe i inne. Są one powoływane bądz
przez osoby fizyczne, prawne, bądz

instytucje państwowe. Większość z nich posiada status organizacji pożytku publicznego.
4.2.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co rozumiemy pod pojęciem polityka społeczna?
2. Jakie są główne cele polityki społecznej?
3. Co to są problemy i kwestie społeczne?
4. Jakie najważniejsze kwestie społeczne występują obecnie w Polsce?
5. Jakie sektory pomocy społecznej występują w strukturze pomocy społecznej w Polsce?
6. Na jakich szczeblach administracji one funkcjonują?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ustal, z jakimi problemami spotykają się najczęściej osoby niepełnosprawne i poszukaj
sposobów poprawy ich sytuacji. Wykorzystaj metodę dyskusji za pomocą metaplanu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) zastanowić się nad sytuacją osób niepełnosprawnych w Polsce,
3) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
JAK JEST?,
4) zastanowić się, jak powinna wyglądać sytuacja osób niepełnosprawnych,
5) sformułować i zapisać na kartkach w kształcie koła podstawowe odpowiedzi na pytanie
JAK BYĆ POWINNO?,
6) zastanowić się i ustalić DLACZEGO NIE JEST JAK BYĆ POWINNO? (Poszukać
przyczyn tego stanu rzeczy)  zapisać na kartkach w kształcie elipsy,
7) poszukać sposobów poprawy sytuacji osób niepełnosprawnych (WNIOSKI z dyskusji)
 zapisać na kartkach w kształcie prostokątów,
8) kartki przyczepić do tablicy do metaplanu w odpowiednich miejscach,
9) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy,
10) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia,
11) odpowiedzieć na pytanie:  Co ja sam mogę zrobić, by zmienić sytuację osób
niepełnosprawnych w Polsce (w mojej miejscowości, regionie)? .
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablica do metaplanu lub duży arkusz papieru, odpowiednio przygotowane kartki papieru
do dyskusji metodą metaplanu, mazaki, klej.
Ćwiczenie 2
Na podstawie przedstawionego opisu, określ problemy socjalne występujące w tej
rodzinie i wskaż zagrożenia społeczne.
Opis sytuacji
Państwo X mieszkają w mieście dotkniętym wysoka stopą bezrobocia. Pan X stracił pracę 10
lat temu i od tego czasu nie może znalez
ć stałej pracy. Pracuje dorywczo, często na czarno.
Zdarza się, że pracodawca za cały miesiąc pracy nie płaci lub płaci mu część wynagrodzenia.
Pani X jest sprzątaczką w szkole. Mają na utrzymaniu 3 dzieci w wieku szkolnym. Najstarszy
syn (16 lat) bardzo chciałby modnie się ubierać i mieć telefon komórkowy. y
le się uczy,
często chodzi na wagary z kolegami, którzy mają podobne problemy w domu. Pali papierosy
i kilka razy czuć było od niego alkohol. Z pozostałymi dziećmi nie ma problemu, bardzo
dobrze się uczą, młodsza córka jest bardzo sprawna fizycznie i chciałaby uprawiać jazdę
figurową na lodzie, starsza zaś ma zdolności językowe, chciałaby uczyć się prywatnie języka
angielskiego, by móc kiedyś  czatować tak jak bohaterka filmu, który kiedyś zobaczyła
u koleżanki.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w zespole,
2) zapoznać się z opisem sytuacji,
3) nazwać dostrzeżone problemy i zapisać je na kartce,
4) zastanowić się, jakie skutki społeczne mogą wynikać z tego problemu i zapisać na
odrębnej kartce,
5) umieścić kartki z opisanymi problemami  zagrożeniami (skutkami) w wyznaczonym na
tablicy miejscu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
6) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy,
7) wziąć udział w podsumowaniu ćwiczenia i dyskusji na temat skutków społecznych
wynikających z podobnych sytuacji życiowych wielu rodzin w Polsce i wyzwań stojących
przed polityka społeczną.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki, pisaki, tablica, taśma klejąca lub magnesy.
Ćwiczenie 3
Wez
udział w debacie na temat tezy  Główne przyczyny ubóstwa tkwią w rodzinie .
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinineś:
1) zapoznać się z zasadami prowadzenia debaty,
2) znalez
ć swoje miejsce w grupie popierającej tezę debaty lub w grupie przeciwnej,
3) jeżeli jesteś członkiem grupy popierającej tezę  przygotować argumenty na jej poparcie,
4) jeżeli jesteś członkiem grupy negującej tezę  przygotować argumenty potrzebne do jej
zanegowania,
5) z każdej grupy wybrać 3-4-osoby, które będą reprezentować grupę w debacie,
przewodniczącego debaty oraz osobę, która będzie pilnowała czasu wypowiedzi;
pozostałe osoby przyjmą rolę obserwatorów i wezmą udział w II części debaty,
6) jako przewodniczący poprowadzić debatę, wyznaczyć poszczególnych mówców,
7) jako pilnujący czasu  dopilnować, aby każdy mówca zmieścił się w wyznaczonym
czasie (3 do 5 minut w zależności od początkowych ustaleń),
8) jako przedstawiciel grupy broniącej lub negującej tezę, zabierać głos w debacie według
ustalonego porządku,
9) jako obserwator przysłuchać się debacie i wziąć udział w drugiej części debaty
(dyskusja plenarna) na temat zadań państwa w zakresie kształtowania właściwej polityki
społecznej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- arkusz papieru, przybory do pisania.
Ćwiczenie 4
Dokonaj analizy schematu struktury pomocy społecznej, wskaż i omów miejsce w tym
systemie wylosowanej instytucji.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wylosować kartkę z nazwą instytucji,
2) zapoznać się ze schematem struktury pomocy społecznej. Poszukać w dostępnych
materiałach informacji na temat działania wylosowanej instytucji,
3) usytuować instytucję w strukturach pomocy społecznej,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum klasy  przedstawić krótką informację
o działalności danej instytucji,
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki z nazwami instytucji, statuty, opisy działalności, tablica ze schematem struktury
pomocy społecznej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.2.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zidentyfikować problemy socjalne rodzące zagrożenia społeczne?
2) zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej?
3) określić cele i zasady polityki społecznej?
4) wyjaśnić podstawowe pojęcia kwestii społecznej?
5) scharakteryzować strukturę pomocy społecznej?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i możesz przejść do
następnej części. Jeżeli, w którymś przypadku odpowiedziałeś  nie , to wróć do odpowiedniej
partii materiału nauczania lub wykonaj jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.3. Psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej
4.3.1. Materiał nauczania
Aspekt społeczny pracy opiekuńczej
Narastanie problemów opieki jest wynikiem wielu procesów przemian demograficznych,
ekonomicznych, politycznych, jak też przemian w rodzinach. Wszystkie te procesy prowadzą
do zwiększenia liczby osób, które nie mogą sobie poradzić w rozwiązywaniu trudności życia
codziennego. Przemiany życia społecznego w Polsce w wyraz
ny sposób ograniczyły
możliwości opiekuńcze tradycyjnych grup społecznych: rodzin, sąsiadów, którzy do
niedawna stanowili naturalne systemy opieki i wsparcia.
Rodziny:
- ograniczyły swoją dzietność,
- wyraz
nie wzrosła liczba 1 2-osobowych gospodarstw domowych,
- nastąpiła zmiana stylu życia młodego pokolenia,
- w rodzinach często muszą pracować wszyscy dorośli, aby się utrzymać.
Sąsiedzi:
- nastąpił rozpad więzi sąsiedzkiej, powodujący, że nie można liczyć na opiekę i wsparcie
sąsiadów.
Skutki przemian:
- konieczność szczegółowego rozpoznawania problemów społecznych,
- konieczność wsparcia instytucjonalnego działań opiekuńczych,
- konieczność przygotowania różnych grup zawodowych do wymagań rzeczywistości
społecznej.
Środowisko
Zaspokojenie potrzeb czy to w rodzinie, czy placówce usytuowane jest w szerszym
kontekście społecznym, tzn. w środowisku społeczno-kulturowym. Sprawowanie opieki
w dłuższym okresie prowadzi do wytworzenia się u podopiecznych sposobów ujawniania,
zaspokajania potrzeb, które są zgodne z normami, wzorami panującymi w danym środowisku
społecznym.
Środowisko jest z
ródłem zewnętrznych bodz
ców rozwojowych, wywołujących określone
zmiany w psychice i osobowości człowieka, umożliwiających harmonię z otoczeniem. Należy
pamiętać, że:
1. Środowisko jest strukturą zewnętrzna wobec jednostki.
2. Środowisko jest zawsze czyimś środowiskiem, a więc jest postrzegane i odbierane
indywidualnie przez człowieka.
3. Częstotliwość bodz
ców środowiskowych i ich siła muszą być postrzegane wraz
z układem odniesienia.
4. W środowisku występują wpływy wychowawcze zewnętrzne  zamierzone
i niezamierzone, dzięki którym człowiek rozwija się i kształtuje swoją osobowość
(np. system wychowania rodzinnego, wychowanie szkolne).
5. Środowisko jest strukturą dynamiczną, o zmiennej sile oddziaływania i dużym
zróżnicowaniu.
6. Pedagogika społeczna uznaje symetryczność oddziaływań wychowawczych,
przejawiających się w uznawaniu wpływu środowiska na jednostkę i jednostki na
środowisko. Podstawowe wskazanie pedagogiki społecznej sprowadza się do nakazu
przetwarzania środowiska własnymi siłami w imię ideałów. Podkreśla się tutaj twórczy
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
charakter działań służących organizowaniu środowiska w celu realizacji aspiracji
rozwojowych jednostki i grupy.
Rodzaje środowisk wg rodzaju bodz
ców:
- naturalne,
- społeczne,
- kulturowe.
Rodzaje środowisk wg sposobów powstawania:
- naturalne (powstające spontanicznie), np. rodzina, grupa rówieśnicza,
- intencjonalne (celowo tworzone), np. szkoła, placówka opiekuńcza.
Rodzaje środowisk wg cech terytorialnych:
- środowisko wiejskie,
- środowisko miejskie.
Jednostka musi radzić sobie z równoważeniem wpływu różnych czynników
środowiskowych. Niezbędne jest jej równoważenie w trzech podstawowych rodzajach
wymiany (transakcji):
JEDNOSTKA TRANSAKCJE ŚRODOWISKO
POTRZEBY --------------------------- ZASOBY
ASPIRACJE --------------------------- OKOLICZNOŚCI
ZDOLNOŚCI --------------------------- OCZEKIWANIA
Jeżeli człowiek nie jest mobilizowany do wykorzystywania własnych umiejętności
i zdolności, przestają się one rozwijać, a nawet zanikają. Z drugiej strony wymagania
środowiskowe mogą być w odniesieniu do możliwości nierealne.
Zdarzają się sytuacje, kiedy osoby nie potrafią same poradzić sobie ze stresem wynikającym
z braku równowagi pomiędzy nim a środowiskiem (rodziną, grupą, itp.) z różnych przyczyn.
Jedną z przyczyn może być długotrwała choroba, niepełnosprawność prowadzące do
ograniczenia możliwości życiowych, a tym samym udziału w życiu społecznym.
Uruchamiane są wówczas mechanizmy prowadzące do marginalizacji i wykluczenia.
Podstawową zasadą organizowania pomocy w szczególności dla osób starych, chorych,
niepełnosprawnych jest pozostawianie ich jak najdłużej w naturalnym środowisku. Spełnienie
tego warunku wymaga w wielu przypadkach uruchomienia wielu form pomocy. Jedną z nich
jest zapewnienie właściwej opieki.
Opieka to zindywidualizowana działalność, obejmująca te wszystkie sytuacje życiowe,
w których ludzie nie są w stanie sami poradzić sobie w obliczu nieszczęścia, choroby i innych
zdarzeń losowych.
Cechy opieki:
- zaspokajanie ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego,
- ciągłość opieki,
- bezinteresowność opieki,
- stosunek opiekuńczy,
- odpowiedzialność opiekuna za podopiecznego (kompensacja podmiotowa,
przedmiotowa).
Funkcje opieki:
- homeostatyczna  polegająca na równoważeniu procesów wymiany (transakcji)
pomiędzy jednostką a środowiskiem;
- egzystencjonalna  zapewniająca zachowanie zdrowia, a nawet życia;
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
- regulacyjna  polegająca na rozbudzaniu i regulowaniu potrzeb oraz granic, norm
i sposobów ich zaspokajania;
- usamodzielniająca  doprowadzająca do względnie pełnej samodzielności i niezależności życiowej;
- osobotwórcza  spełniająca się poprzez stymulacyjne mechanizmy opieki (aktywizujące,
motywujące, pobudzające do działania);
- socjalizacyjna  uspołecznienie i ukulturalnianie potrzeb i ich zaspokajanie.
Wychowawczy sens opieki
Opieka zyskuje walory wychowawcze, jeżeli kieruje się podstawowymi normami
wychowania i wywołuje u podopiecznych korzystne zmiany. Opiekun jako wychowawca
musi świadomie sprawować opiekę. Jest to możliwe wówczas, gdy:
- ma świadomość podstawowych wartości wychowania i możliwość ich realizacji w działaniu,
- może przekształcać sytuacje opiekuńcze w opiekuńczo-wychowawcze i stosuje w tym
celu metody wychowania,
- charakteryzuje go pozytywna postawa wychowawcza.
Postawa opiekuna powinna przejawiać się ponadto w:
- odpowiedzialności, sumienności i rzetelności w wykonywaniu obowiązków zawodowych,
- odpowiedzialności za poziom własnej wiedzy i umiejętności zawodowych (motywacja pracy nad sobą),
- empatii wobec klienta,
- odpowiedzialności za skutki własnych decyzji i zachowań w kontakcie z klientem,
- komunikatywności,
- szacunku i tolerancji dla indywidualności i odrębności podopiecznego,
- zachowaniach etycznych wobec innych osób.
Opiekun powinien spełniać także inne wymagania psychofizyczne właściwe dla zawodu:
- dobry stan zdrowia psychofizycznego,
- zainteresowania społeczne i pedagogiczne,
- odporność na stres w sytuacjach trudnych,
- zrównoważenie emocjonalne,
- zdolność do samodzielnego podejmowania decyzji,
- zdolności organizacyjne.
4.3.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Z czym związane jest narastanie problemów dotyczących opieki?
2. Jakie występują rodzaje środowisk według różnych kryteriów?
3. Jakie występują podstawowe rodzaje wymiany (transakcji) pomiędzy jednostką a środowiskiem?
4. Co oznacza pojęcie  opieka ?
5. Jakie są podstawowe cechy opieki?
6. Jakie są funkcje opieki?
7. Jak można rozumieć wychowawczą rolę opiekuna?
8. Jakie inne aspekty są ważne w pracy opiekuna?
Jeżeli potrafisz odpowiedzieć na powyższe pytania, to możesz przystąpić do wykonania
ćwiczeń. Jeżeli, któreś pytanie sprawia Ci trudność, to zapoznaj się raz jeszcze z odpowiednią
partią materiału nauczania.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj projekt powinności opiekunki środowiskowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) dobrać partnerów do pracy w grupie,
2) odpowiedzieć na pytanie, co powinna umieć opiekunka środowiskowa i jaka powinna
być, aby wykonywać prawidłowo swoje obowiązki,
3) przedyskutować w grupie każdą z umiejętności i każdą z cech psychofizycznych,
4) odpowiedz
zapisać na pojedynczych kartkach,
5) pogrupować kartki określające cechy psychofizyczne i różne rodzaje umiejętności
 przykleić do dużego arkusza papieru,
6) efekty pracy grupy zaprezentować na forum klasy,
7) na podstawie plakatów opracowanych przez poszczególne grupy wspólnie z koleżankami
i kolegami, sprecyzować zadania opiekunki środowiskowej.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- kartki pisaki, duże arkusze papieru, mazaki, tablica flip chart.
4.3.4 Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) określić psychospołeczne uwarunkowania pracy opiekuńczej?
2) scharakteryzować wzorzec opiekuna społecznego?
Jeżeli zaznaczyłeś  tak , to znaczy, że osiągnąłeś zaplanowane cele i zakończyłeś
kształcenie w jednostce modułowej Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów.
Możesz teraz przystąpić do sprawdzianu osiągnięć. Jeżeli, w którymś przypadku
odpowiedziałeś  nie , to wróć do odpowiedniej partii materiału nauczania lub wykonaj
jeszcze raz odpowiednie ćwiczenie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
Sprawdzian I
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Udzielaj odpowiedzi wyłącznie na załączonej karcie odpowiedzi.
5. Wybraną przez siebie prawidłową odpowiedz
otocz kółkiem.
6. Jeżeli się pomylisz, to skreśl krzyżykiem błędną zakreśloną kółkiem odpowiedz
,
a następnie otocz kółkiem odpowiedz
prawidłową.
7. Na wykonanie sprawdzianu osiągnięć masz 35 minut.
8. Jeżeli masz pytania i wątpliwości, to podnieś rękę i zadaj pytanie nauczycielowi.
9. Pamiętaj, że Twoja praca musi być samodzielna.
10. Przed oddaniem karty odpowiedzi sprawdz
poprawność wybranych odpowiedzi.
11. Sprawdz
ponownie, czy Twoja karta odpowiedzi jest prawidłowo podpisana.
12. Powodzenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Zestaw zadań testowych
1. Sformułowanie, że problem jest zawsze czyjś świadczy o:
a) przedmiotowym charakterze problemu,
b) podmiotowym charakterze problemu,
c) warunkowym charakterze problemu,
d) bezwarunkowym charakterze problemu.
2. Pani X jest opiekunką osoby upośledzonej umysłowo. Pani X uważa, że podopieczna jest
wobec niej złośliwa, gdyż od pewnego czasu moczy się i mimo tłumaczenia nie zmienia
swojego zachowania. Opiekunka poskarżyła się bratu podopiecznej, ten zaś
poinformował ją, że jego siostra wiele lat wcześniej bardzo poważnie chorowała na nerki.
Z jakim problemem miała do czynienia opiekunka?
a) decyzyjnym,
b) wykonawczym,
c) orientacyjnym,
d) technicznym.
3. Generowanie pomysłów odbywa się w fazie rozwiązywania problemów:
a) odczucia problemu,
b) poszukiwania rozwiązań,
c) wyboru rozwiązań,
d) oceny realizacji.
4. Analizując sytuację problemową swojego podopiecznego, nie należy uwzględniać:
a) jego odczuć,
b) opinii jego rodziny,
c) własnych przesądów,
d) uwarunkowań kulturowych.
5. W pracy socjalnej do rozwiązywania problemów często wykorzystuje się:
a) technikę kontraktu i asertywnosci,
b) technikę kontraktu i informacji zwrotnej,
c) technikę kontraktu i aktywnego słuchania,
d) technikę aktywnego słuchania i informacji zwrotnej.
6. Niezdolność przezwyciężenia raz przyjętego stanowiska przy rozwiązywaniu problemów
należy do barier o charakterze:
a) emocjonalnym,
b) kulturowym,
c) poznawczym,
d) praktycznym.
7. Zgodnie z zasadami działania zorganizowanego ustalenie zasobów powinno odbywać się
na etapie:
a) przygotowania działań,
b) realizacji działań,
c) oceny działań,
d) weryfikacji działań.
8. Jakie sprawy dnia codziennego wiążą się z polityka społeczną?
a) praca, jedzenie, nauka,
b) praca, jedzenie, podróże,
c) praca, konflikty w pracy, podróże,
d) nauka, praca, podróże.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
9. Asymetria, dysfunkcja to pojęcia kwestii społecznych, których wspólną cecha jest:
a) uporządkowanie,
b) chaos,
c) równowaga,
d) jednolitość.
10. W strukturze pomocy społecznej MOPS znajduje się w sektorze:
a) publicznym  rządowym,
b) publicznym  samorządowym,
c) prywatnym,
d) non-profit.
11. W skład sektora non profit wchodzą:
a) fundacje, stowarzyszenia, związki wyznaniowe,
b) fundacje, spółki, ośrodki pomocy społecznej,
c) fundacje, spółki, związki wyznaniowe,
d) stowarzyszenia, ośrodki pomocy społecznej, związki wyznaniowe.
12. W pracy opiekuńczej należy uwzględniać następujące uwarunkowania środowiskowe:
a) zasoby, okoliczności, aspiracje,
b) zasoby, potrzeby, aspiracje,
c) zasoby, okoliczności, oczekiwania,
d) zdolności, aspiracje, potrzeby.
13. Postawa opiekuna wobec podopiecznego nie powinna przejawiać się w:
a) odpowiedzialności za własne decyzje i działania,
b) empatii,
c) uporze w realizacji podejmowanych działań,
d) szacunku dla klienta.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ..................................................................................................
Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów
Nr zadania Odpowiedz
Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
6. LITERATURA
1. Auleytner J.: Polityka społeczna pomiędzy ideą a działaniem. Uniwersytet Warszawski,
Warszawa 1994
2. Brammer L.: Kontakty służące pomaganiu. SP, PTP, Warszawa 1984
3. Błedowski P.: Pomoc społeczna i opieka nad osobami starszymi. BPS, Warszawa 1996
4. Kozielecki J.: Myślenie w rozwiązywaniu problemów. PWN, Warszawa 1992
5. Kurzynowski A.: Polityka społeczna. SGH, Warszawa 2002
6. Kwaśniewski J.: Praca socjalna, pomoc społeczna. BPS, Warszawa 1995
7. Lisowski A.: Badania potrzeb społecznych BPS. Warszawa 1996
8. Meer K., Neijenhof J.: Elementarne umiejętności społeczne. CMDNŚSM, Warszawa
1993
9. Nocuń A., Szmagalski J.: Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie.
Inerart, Warszawa 1996
10. Ratyński W.: Problemy i dylematy polityki społecznej w Polsce. Difin, Warszawa 2003
11. Rembowski J.: Psychologiczne problemy starzenia się człowieka. PWN,
Warszawa  Poznań 1984
12. Sternberg R.J., Spear-Swerling L.: Jak nauczyć dzieci myślenia. GWP, Gdańsk 2003
13. Tarkowski Z.: Zarządzanie i organizacja pomocy społecznej. Wydawnictwo Fundacji
 DRATOR , Lublin 2000
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32