MASA
U dzieci z zaburzonym rozwojem psychomotorycznym cz sto wyst puje nadwra liwo ć skóry o ró nym stopniu nasilenia,
co stanowi dodatkowe utrudnienie w ich prawidłowym rozwoju. W procesie usprawniania mo e to być przyczyn uzyski-
wania mniejszych efektów. Dlatego te w niniejszym artykule przedstawiono propozycj modyfikacji masa u. Ma on na ce-
lu ograniczenie nadwra liwo ci w obr bie skóry poprzez poprawienie sprawno ci mechanizmów odpowiedzialnych za zja-
wisko habituacji. Jest to forma masa u, która po prostym instrukta u mo e być systematycznie realizowana w warunkach
domowych przez rodziców dziecka.
Mo liwo ci wykorzystania masa u
u dzieci z zaburzonym
rozwojem psychomotorycznym
cz. I  Masa w nadwra liwo ci skóry
d dawna podejmowane są próby sażu w usprawnianiu dzieci budzi wie- trudności występujące podczas ubiera-
Owykorzystywania różnych form le kontrowersji. nia czy czesania. Dodatkowym utrudnie-
masażu w usprawnianiu dzieci z zabu- W tym artykule pragniemy skupić niem w wykryciu tego typu zaburzenia
rzeniami rozwoju psychomotoryczne- się jedynie na możliwości wykorzysta- jest jego różna lokalizacja, a utrzymywa-
go. Nie zawsze przynoszą one zadowa- nia elementów masażu w zmniejszaniu nie się takiego stanu w trakcie intensyw-
lające rezultaty, co stanowi podstawę nadwrażliwości skóry z dwóch podsta- nego rozwoju dziecka może mieć nieko-
do kwestionowania zasadności wprowa- wowych powodów. Pierwszy to taki, że rzystny wpływ.
dzania elementów masażu do progra- spastyczności często towarzyszy właśnie Stale utrzymująca się nadwrażliwość
mu usprawniania dzieci. Dlatego w ni- nadwrażliwość skóry i wtedy nie jeste- skóry może utrudniać koncentrację uwa-
niejszym artykule chcemy podzielić się śmy w stanie odkształcać mięśni, dopó- gi dziecka, najpierw na etapie poznaw-
naszym wieloletnim doświadczeniem ki jej nie zlikwidujemy. A drugi powód czym, a potem na etapie nauczania. Ze
w tym zakresie. to ograniczona objętość artykułu, któ- względu na dużą ilość receptorów doty-
Na początku postawmy sobie pytanie, ra nie pozwala na omówienie dwóch ku o nieprawidłowej percepcji, występu-
jakie problemy może pomóc rozwiązać problemów jednocześnie. Dlatego też jących w obrębie dłoni i palców, zaburze-
masaż u dzieci z zaburzonym rozwojem możliwości wykorzystania elementów niu może ulegać także rozwój małej mo-
psychomotorycznym? Pierwszym z nich masażu w normalizacji napięcia mię- toryki. W takim przypadku dziecko mo-
jest nadwrażliwość skóry, która nie za- śni spastycznych poświęcimy następ- że unikać dotykania i chwytania przed-
wsze jest na tyle silnie zaznaczona, by by- ny artykuł. miotów o mniej przyjemnej powierzch-
ła łatwa do rozpoznania. Czasami przyj- ni. Duża motoryka u dziecka, szczegól-
muje umiarkowany charakter i zwłasz- Nadwra liwo ć nie we wczesnym rozwoju, może również
cza dla rodziców dziecka, którzy prze- czucia powierzchownego ulegać zaburzeniu na skutek nadwrażli-
bywają z nim na co dzień, może być nie- Wskutek uszkodzeń układu nerwowego wości w zakresie czucia dotyku. Przykła-
zauważalna. często dochodzi do zaburzenia czucia do- dem tego jest chociażby unikanie leże-
Rozwój jest silnie uzależniony od tyku, a jednym z jego objawów jest nad- nia na brzuchu i raczkowania (gdyż skóra
sprawności percepcji skóry, a przy jej wrażliwość skóry o różnym stopniu na- na przedniej części tułowia jest bardziej
nadwrażliwości, ze względu na odczu- silenia i nie zawsze łatwa do wykrycia, wrażliwa od skóry na plecach) czy też nie-
walny dyskomfort, dziecko może unikać szczególnie w przypadku, gdy do zabu- przyjmowanie pozycji pionowej z powo-
szeregu czynności, np. leżenia na brzusz- rzenia czucia powierzchownego doszło du nadwrażliwości stóp. Takie przykłady
ku czy brania do rąk przedmiotów nie- w okresie okołoporodowym i w konse- można mnożyć.
przyjemnych w dotyku. kwencji dziecko wzrastało wraz z zabu-
Drugi problem, jaki najczęściej skła- rzonym lub niewłaściwie wykształconym Habituacja  przyzwyczajenie
nia nas do stosowania masażu w przy- czuciem skóry. W takim przypadku dziec- Jak postępować w takim przypadku? Na
padku zaburzeń rozwoju psychomoto- ko nie potrafi zasygnalizować występują- podstawie naszego wieloletniego do-
rycznego, to wzmożone napięcie mięśni, cej nadwrażliwości, gdyż nie ma punktu świadczenia praktycznego proponuje-
zwane spastycznością. W tym wypadku odniesienia do stanu prawidłowego, a ro- my wyjść na wstępie z następującego
nieumiejętne wykonywanie masażu mo- dzice, przebywając z nim na co dzień, założenia teoretycznego, które pozwoli
że doprowadzać wręcz do nasilenia spa- często nie zauważają objawów nadwraż- nam wypracować metodykę masażu w ce-
styczności. Dlatego też stosowanie ma- liwości, choć mimowolnie dostrzegają lu poprawienia czucia skóry i tym samym
REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007 31
MASA
ograniczenia występowania jej nadwraż- niczona, powodując tym samym, że re- reakcji na ten rodzaj bodz
ca (ryc. 1). Dru-
liwości. Punktem wyjścia jest zjawisko akcja postrzegania (orientacyjna) jest re- ga cecha mówi, że jeżeli przyzwyczaje-
habituacji, zwane też przyzwyczajeniem. akcją dominującą na bodz
ce oddziaływu- nie w pełni się rozwinęło (nastąpiła prze-
Jest to zmniejszenie częstotliwości i am- jące na skórę w sposób ciągły, np. no- rwa w reakcjach), to po przerwie w sty-
plitudy reakcji, które występują na skutek sząc ubranie czy pozostając w kontak- mulacji reakcje spontanicznie ponownie
powtarzanej stymulacji bez udziału ada- cie z podłożem. się pojawiają (ryc. 2). Natomiast trzecia
ptacji sensorycznej i zmęczenia. Jak zatem postępować, gdy mamy do cecha mówi, że jeżeli próby wywoływa-
W pewnym uproszczeniu można po- czynienia z nadwrażliwą skórą, a reak- nia habituacji, a następnie spontanicz-
wiedzieć, że habituacja zachodzi wtedy, cja postrzegania jest reakcją dominującą? nego przywracania reakcji powtarzają
gdy podrażnienie skóry jest wielokrotnie Najpierw powinniśmy poznać podstawo- się, to wynikiem tego jest szybsze rozwi-
powtarzane, a nie towarzyszą mu żadne we cechy habituacji. Pierwsza z nich mó- janie się procesu habituacji (ryc. 3). Za-
czynniki powodujące wzbudzenie. Wów- wi, że jeśli jakikolwiek bodziec wyzwa- chodzi wtedy zjawisko potencjacji przy-
czas reakcja orientacyjna na taki bodziec la specyficzną reakcję, to powtórne jego zwyczajenia.
stopniowo maleje i w końcu może za- zastosowanie prowadzi do zmniejszenia Należy także pamiętać o tym, że przy
niknąć (ryc.1). W przypadku nadwrażli- reakcji, tzn. rozwija się przyzwyczajenie niewłaściwym oddziaływaniu na skó-
wości skóry możemy założyć, że spraw- (habituacja). Wielkość reakcji zmniejsza rę można doprowadzać do utrwalania
ność mechanizmów habituacji jest ogra- się wraz z liczbą powtórzeń, aż do zaniku (ryc. 4) lub wręcz pogłębiania jej nad-
wrażliwości. Jest to zasada mówiąca
o tym, że zastosowanie innego, bardzo in-
tensywnego bodz
ca, nazywanego  ekstra
bodz
cem , wyzwala odtworzenie (dysha-
bituację) reakcji zmniejszonej uprzednio
w wyniku habituacji (ryc. 5). Jest to ob-
jaw bardzo znany i traktowany jako pod-
stawowy dowód przeciw udziałowi zmę-
BODZIEC
czenia w procesie habituacji. I na koniec
stwierdzenie, że przy powtórnym zastoso-
Ryc. 1. Symboliczne przedstawienie zjawiska habituacji
waniu nagłego bodz
ca ( ekstra bodz
ca )
efekt habituacji zmniejsza się (jest to tzw.
przyzwyczajenie dyshabituacji).
Masa w nadwra liwo ci skóry
Dysponując powyższą wiedzą dotyczącą
habituacji i dyshabituacji, należy w przy-
padku nadwrażliwości skóry zadać pyta-
BODZIEC
nie: jaką strategię powinniśmy przyjąć,
Ryc. 2. Spontaniczne odnowienie reakcji postrzegania
aby zmniejszyć lub zlikwidować nad-
wrażliwość skóry w zakresie czucia doty-
ku? Powyższy rodzaj wrażenia jest wywo-
ływany przez zadziałanie czynnika me-
chanicznego powodującego odkształce-
nie jedynie naskórka i warstwy brodaw-
kowatej skóry właściwej wraz z włosami
leżącymi na jej powierzchni. Dlatego naj-
lepszym czynnikiem, jaki możemy w tym
BODZIEC
przypadku stosować, jest masaż w formie
Ryc. 3. Potencjacja przyzwyczajenia
głaskania. Może on przyjmować różne
formy i być stosowany z różną intensyw-
A B
nością. Jednakże w przypadku oddziały-
wania jedynie na receptory dotyku należy
stosować formę bardzo delikatną.
Śledząc literaturę dotyczącą przykła-
dów wykorzystania masażu w usprawnia-
niu dzieci z zaburzonym rozwojem psy-
chofizycznym, możemy natrafić przede
BODZIEC
BODZIEC
wszystkich na opisy stosowania technik
Ryc. 4. Rozwijanie si przyzwyczajenia w zale no ci od intensywno ci bod ca głaskania o stałym rytmie i wielokrot-
nych powtórzeniach. Takie formy mają
swoje uzasadnienie w wielu ostatnio uka-
zujących się pracach, mówiących o sty-
mulującym oddziaływaniu czynnika me-
chanicznego na rozwój dziecka. Jest to
oczywiście logiczne i w pełni zrozumia-
łe, gdyż dotyk to najbardziej pierwotna
forma komunikowania się istoty żywej
BODZIEC
z otoczeniem i z tego względu odgrywa
Ryc. 5. Przyzwyczajenie dyshabituacji
szczególną rolę w życiu małego dziecka.
32 REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007
SIA
A REAKCJI
SIA
A REAKCJI
SIA
A REAKCJI
SIA
A REAKCJI
SIA
A REAKCJI
SIA
A REAKCJI
MASA
W tym miejscu można zadać kolejne py- jąc wrażliwość dziecka i jego wydolność, cja wzbogacenia działań terapeutycznych
tanie: czy takie formy masażu wystarczą możemy zapoczątkować rozwój przyzwy- stosowanych w pracy z dziećmi z zabu-
do rozwiązania problemu nadwrażliwo- czajenia na podrażnienia skóry. rzonym rozwojem psychomotorycznym.
ści w zakresie dotyku? Czy przypadkiem, Jeśli metodyka głaskania w formie pę- Nasze dotychczasowe doświadczenia
wykonując prosty masaż polegający na dzelkowania lub futerkowania będzie sys- praktyczne oraz próby oceny efektyw-
wielokrotnym wykonywaniu głaskania, tematycznie powtarzana, to po pewnym ności tego typu działań, pomimo trudno-
nie doprowadzimy do utrwalenia istnie- czasie może doprowadzić do poprawie- ści metodologicznych, zachęcają nas do
jącej nadwrażliwości lub też do jej po- nia sprawności mechanizmów habitu- podejmowania dalszych badań w tym kie-
głębienia? acji i dyshabituacji, skracając czas nie- runku.
Na podstawie własnych doświadczeń zbędny do ich wywoływania. Jest to moż-
terapeutycznych z dziećmi z zaburzonym liwe w wyniku uruchomienia plastycz- Część II opracowania w  RwP 2/07.
rozwojem psychomotorycznym oraz dys- ności układu nerwowego, polegającej na
ponując dobrym przygotowaniem mery- reorganizacji połączeń synaptycznych KRZYSZTOF KASSOLIK,
torycznym z zakresu masażu, wypraco- w ośrodkach nerwowych odpowiedzial- WALDEMAR ANDRZEJEWSKI
waliśmy jego zmodyfikowaną formę. Pod- nych za przyjmowanie i analizowanie Pa stwowa Medyczna
stawowym zadaniem w tego typu postę- bodz
ców dotykowych pochodzących ze Wy sza Szkoła Zawodowa w Opolu
powaniu jest przede wszystkim znalezie- skóry. Jest to oczywiście jedynie propozy- Kierunek Fizjoterapia
nie takiej formy odkształcania powierz-
chownego skóry, którą dziecko zaakcep-
tuje i polubi. Jest to bardzo ważne, gdyż
pozwoli nam rozbudowywać z czasem ja-
kość i intensywność podrażniania skóry.
Najczęściej stosuje się szeroki, płaski pę-
dzel z miękkim, długim włosiem lub mięk-
kie futerko (rys. 6). W celu zmniejszenia
wrażliwości, możemy skórę posypać tal-
kiem. Bardzo ważnym elementem takie-
go działania jest wykonywanie głaskania
z włosem, szczególnie w pierwszym okre-
Rys. 6. Przykład p dzla, który mo e być wykorzystany do terapii
sie terapii, co jest związane z tym, że wło-
sy wyrastają ze skóry nie pod kątem pro-
stym, lecz lekko pochylone.
Pamiętając o tym, że w skórze włos
jest otoczony włóknem nerwowym two-
rzącym receptor mieszka włosowego,
w przypadku wykonywania głaskania
pod włos będziemy podrażniać dodat-
kowy receptor dotyku  receptor miesz-
ka włosowego  i tym samym znacznie
zwiększymy intensywność naszego od-
działywania. Może to doprowadzać do
nasilenia nadwrażliwości i zniechęcenia
dziecka do dalszej terapii. Natomiast for-
ma głaskania z użyciem pędzla lub futer-
ka zgodnie z przebiegiem włosa powinna
być rozpoczynana od tych obszarów skó-
Rys. 7. Kierunki p dzelkowania na tułowiu
ry, które wykazują najmniejszą nadwraż-
liwość. Są to zazwyczaj obszary skóry le-
żące nad prostownikami i odwodzicie-
lami, gdzie skóra jest grubsza i posiada
mniejszą ilość receptorów dotyku. Taka
forma głaskania powtarzana wielokrot-
nie pozwala na wywołanie zjawiska ha-
bituacji (rys. 7-10).
Rys. 8. Kierunki p dzelkowania na nogach
Znając mechanizm działania habitu-
acji, mamy jednak świadomość, że to nie
wystarczy do trwałego zmniejszenia nad-
wrażliwości skóry. Dlatego też po wywo-
łaniu habituacji powinniśmy zmienić in-
tensywność bodz
ca oddziaływującego na
skórę, np. zmieniając kierunek głaska-
nia na przeciwny (pod włos), i tym sa-
mym wywołać dyshabituację, czyli reak-
cję orientacji, a następnie ponownie po-
wrócić do głaskania z włosem, by ponow-
nie wywołać habituację. Powtarzając ta- Rys. 9. Kierunki p dzelkowania na ko czynach Rys. 10. Kierunki p dzelkowania na stopach
górnych
kie czynności wielokrotnie, uwzględnia-
REHABILITACJA W PRAKTYCE 1/2007 33