Aneta Sapińska-Śliwa1
Ewa Grzelińska2
Andrzej Gonet3
Mo\
liwości wykorzystania wody termalnej z Uniejowa
w formułach kosmetycznych
Streszczenie
W ostatnich latach obserwuje się wzmo\
one zainteresowanie przemysłu
kosmetycznego wodami termalnymi. Wody są obecnie badane celem przygotowania
odpowiednich formuł kosmetycznych. Receptury produktów kosmetycznych są przedmiotem
zgłoszeń patentowych, nie tylko wielkich koncernów jak L Or�al (La Roche Posay, Vichy) i
Pierre Fabre (AvŁne), ale i małych firm kosmetycznych. W Polsce znane jest ju\

zastosowanie nie tylko iwonickiej wody termalnej w produktach kosmetycznych.
Badania wody termalnej w Uniejowie potwierdziły jej zalety i mo\
liwość
wykorzystania w celach balneologicznych i w rekreacji. W artykule przedstawiono zalety
wykorzystania wody termalnej do produkcji kosmetyków, przedstawiono doświadczenia w jej
zastosowaniu w kosmetologii i balneologii. Zaprezentowano tak\
e potencjalne mo\
liwości
zastosowania wody termalnej z Uniejowa do produkcji kosmetyków.
1. Korzyści z zastosowania wody termalnej w produktach kosmetycznych
Wody termalne (i/lub mineralne) dostarczają organizmowi minerałów
i mikroelementów, które są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania komórek i tkanek.
Są one składnikami m.in. enzymów, witamin, hemoglobiny, mioglobiny, białek
strukturalnych, występują w łańcuchach przemian dostarczających energię. Skład jakościowy
minerałów i mikroelementów występujący w wodach mineralnych i termalnych odpowiada
składowi jakościowemu płynów ustrojowych. Jony istotne dla prawidłowego funkcjonowania
skóry opisano w tabeli 1.
Czysta woda termalna mo\
e być stosowana nie tylko do kąpieli, inhalacji czy
okładów, ale tak\
e jako składnik preparatów przeznaczonych do pielęgnacji skóry. Zawarte
w wodzie składniki mineralne i mikroelementy odkładają się w warstwie rogowej naskórka,
1
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,
[e-mail]
2
Konsultant Naukowy, Główny Technolog, Laboratorium Kosmetyków Naturalnych  Farmona ul. Jugowicka
10C, 30-443 Kraków, [e-mail]
3
Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków,
[e-mail]
1
a częściowo przenikają do głębszych jej warstw. Obserwuje się działanie uwra\
liwiające
skórę na oddziaływanie promieniowania ultrafioletowego, a w przypadku wód o wysokiej
mineralizacji równie\
działanie keratolityczne w obrębie warstwy rogowej naskórka. Efekt
ten jest wykorzystywany w leczeniu łuszczycy (Kostołowski 1981; Pinton i in. 1995; Halevy,
Sukenik 1998; Leaute-Labreze i in. 2001; Langer i in. 2002; śebrowska i in. 2003). Wody
termalne łagodzą podra\
nienia skóry wywołane przez leczenie fotodynamiczne (Goldman
i in. 2007), środki chemiczne stosowane w zwalczaniu zmarszczek i trądziku np. kwas
retinowy, kwasy owocowe (Alirezai i in. 2000; Harrison 2004), detergenty (Poelman i in.
1993). Wydaje się, \
e wody o ni\
szej mineralizacji mają lepsze właściwości łagodzące ni\
te
o wy\
szej mineralizacji (Bacle i in. 1999; Goldman i in. 2007). Wody termalne są stosowane
jako środek wspomagający leczenie atopowego zapalenia skóry (Kuflik 2004). Ich działanie
wynika z zawartości mikro- i makroelementów (Elkhyat i in. 2004), które pobudzają
metabolizm komórek, wspomagają układ immunologiczny (Wollenberg, Bieber 1992)
i działają antyrodnikowo (Pinton i in. 1995).
Tabela 1. Wpływ jonów wód termalnych na skórę (na podstawie Wollenberg, Bieber 1992;
Elkyat i in. 2004; Goldman i in. 2007; www.patentstrom.us)
Jony/związki Funkcja
reguluje gospodarkę wodno-elektrolitową, jest więc istotny dla prawidłowego
nawil\
ania skóry, sód ułatwia transportowanie innych składników metabolicznych
sodowy
(pompa sodowa) a dodatkowo wzmacnia odporność i poprawia ukrwienie skóry
i chlorkowy
(chlorek sodu odkłada się w warstwie rogowej naskórka, tworząc tzw. płaszcz
solny, który działając osmotycznie ułatwia wchłanianie innych pierwiastków)
składnik wielu enzymów biorących udział w reakcjach biochemicznych
magnezowy
dostarczających energii i zwalczających stres oksydacyjny
współdziała w procesach antyoksydacyjnych, pobudza układ odpornościowy,
odgrywa du\
ą rolę zarówno w gojeniu się tkanek jak i zwalczaniu stanu
cynkowy zapalnego (dzięki działaniu przeciwzapalnemu jest pomocny w leczeniu trądziku,
łuszczycy, stanów zapalnych skóry, jest istotny dla prawidłowego wzrostu
włosów i paznokci)
miedziowy składniki wielu enzymów, które biorą udział w przemianach dostarczających
i \
elazowy komórce energię i rozkładających wolne rodniki
biorą udział w komunikacji międzykomórkowej wpływając regulująco na
związki
przemiany metaboliczne, są składnikiem strukturalnym, uelastyczniają włókna
krzemu
kolagenowe, przyspieszają proces gojenia
związki składniki tzw. aminokwasów siarkowych, z których zbudowane są białka włosów
siarki i skóry
2
2. Doświadczenia w zastosowaniu wód termalnych w produktach kosmetycznych na
świecie
Najbardziej znane są wody termalne i mineralne o udokumentowanym działaniu,
wykorzystywane w formułach kosmetycznych takich jak La Roche Posay, AvŁne, Vichy,
a w Polsce woda z Iwonicza Zdroju i Buska-Zdroju. Analizę wybranych termalnych
i mineralnych wód stosowanych w kosmetologii przedstawiono poni\
ej.
Woda La Roche Posay
Woda, która jest wykorzystywana do produkcji kosmetyków La Roche Posay jest słabo
zmineralizowaną wodą swoistą o pH neutralnym i wysokiej czystości mikrobiologicznej. Na
uwagę zasługuje wysoka zawartość selenu  niezwykle aktywnego antyoksydantu. Dzięki
temu woda ta wykazuje działanie antyrodnikowe i przeciwstarzeniowe, daje uczucie
świe\
ości i miękkości (Bacle i in. 1999; www.laroche-posay.org). Ponadto woda ma działanie
przeciwzapalne (Wollenberg, Bieber 1992) i łagodzące (www.patentstorm.us), jest stosowana
w kosmetykach po opalaniu, mikrodermabrazji, terapii laserowej, peelingach chemicznych
(www.patentstorm.us). Ponadto stwierdzono jej wspomagające działanie w leczeniu
łuszczycy (Pinton i in. 1995), trądziku (cynk), trądziku ró\
owatego, zapalenia skóry,
poparzeń.
Woda termalna AvŁne
Region AvŁne-les-Bains zawiera liczne z
ródła termalne, z których najbardziej znane jest
Saint Odile, z którego pochodzi termalna woda do produkcji kosmetyków o nazwie AvŁne.
Jest to woda niskozmineralizowana charakteryzująca się stałym, szerokim składem
minerałów, optymalnym stosunkiem wapnia do magnezu, du\
ą ilością mikroelementów
i krzemu (tabela 2). Mo\
e być stosowana bezpośrednio na skórę, bez rozcieńczania
i dodatków chemicznych.
Lecznicze działanie wody znane jest od 1736 roku. W 1871 roku, podczas wielkiego
po\
aru w Chicago stosowano ją w leczeniu poparzeń, obecnie jest to środek leczniczy
stosowany w leczeniu łuszczycy i atopowego zapalenia skóry (Leaute-Labreze i in. 2001).
Badania kliniczne prowadzone przez ostatnie 20 lat potwierdziły jej skuteczność w leczeniu
łuszczycy, stanów zapalnych wywołanych przez laser, umiarkowanego atopowego zapalenia
skóry. Wykazano, \
e woda ta zmniejsza stany zapalne skóry, swędzenia, opuchliznę i
zaczerwienienia.
3
Woda termalna Vichy
Wodę Vichy zaliczyć mo\
na do grupy wód ciepłych (27oC), słonawych, sodowo-
węglanowych o mineralizacji ogólnej 4500 mg�"dm-3. Zawiera 17 soli mineralnych, 13
elementów śladowych. Skład najwa\
niejszych składników wody zawarto w tabeli 2. Woda
ma właściwości nawil\
ająco-łagodzące, redukuje podra\
nienia wywołane przez środki
keratolityczne np. kwas salicylowy i jego pochodne (www.patentstrom.us). Stwierdzono
równie\
aktywizujące działanie na system obronny komórki przed wolnymi rodnikami.
Dzięki tym właściwościom doskonale sprawdza się w kosmetykach zwalczających trądzik
i przeciwzmarszczkowych. W preparatach kosmetycznych stosowana jest po rozcieńczeniu
wodą destylowaną (www.patentstrom.us), aby uniknąć efektu dra\
niącego i uzyskać stabilne
emulsje.
Wody z okolic Iwonicza Zdroju
W ostatnich latach równie\
polski przemysł kosmetyczny zainteresował się wodami
termalnymi. Najbardziej znaną polską marką kosmetyczną wykorzystującą wodę termalną
z okolic Iwonicza Zdroju jest  Iwostin (www.iwostin.pl). W roku 2002 Laboratorium
 Iwostin stworzyło pierwszą gammę kosmetyków opartych o wodę termalną.
Woda z okolic Iwonicza Zdroju była od dawna wykorzystywana w ramach balneoterapii
i SPA do zabiegów wodnych: kąpieli, inhalacji oraz jako woda lecznicza-pitna. Pierwsza
wzmianka o leczniczym działaniu wód ze z
ródeł w Iwoniczu pochodzą z 1578 roku. W XVII
lecznicze właściwości wód znane ju\
były w całym kraju, 200 lat póz
niej wybudowano
pierwsze zakłady kąpielowe. Obecnie w Uzdrowisku leczy się schorzenia gastrologiczne,
laryngologiczne, neurologiczne, dróg oddechowych, narządów ruchu, skóry itd.
Woda mineralna z odwiertu Lubatówka 12 i Lubatówka 14 koło Iwonicza to słona woda
termalna o temperaturze 22oC, sodowo-chlorkowa-wodorowęglanowa. Woda ta o nazwie
 Iwoniczanka wykorzystywana jest przez Uzdrowisko  Iwonicz Zdrój . Skład
fizykochemiczny został przedstawiony w tabeli 2 (Materiały archiwalne Uzdrowiska
 Iwonicz Zdrój 2005).
Wyjątkowe działanie wody iwonickiej wynika z zawartości krzemionki organicznej,
która poprawia odporność i elastyczność naskórka oraz jonów wapnia, cynku i kwasu
metaborowego, które zapewniają działanie ściągające i przeciwzapalne. Ich działanie
uzupełnia selen, który neutralizuje wolne rodniki odpowiedzialne za rozwój stanu zapalnego i
4
proces starzenia. Woda iwonicka ma właściwości kojące, łagodzi wszelkiego rodzaju
podra\
nienia skóry, niweluje skutki działania twardej wody. Stosowana jest w kosmetykach
do pielęgnacji skóry wra\
liwej (po rozcieńczeniu wodą destylowaną).
Sól iwonicka i solanka otrzymane przez odparowanie wody są stosowane w leczeniu
chorób dermatologicznych, w tym łuszczycy (Kostołowski 1981; Langer 2002). Ostatnio
Uzdrowisko Iwonicz wprowadziło do sprzeda\
y kosmetyki mające w swym składzie sól
iwonicką.
Analizę wybranych wód termalnych stosowanych w kosmetologii zestawiono
w tabeli 2.
Tabela 2. Skład fizykochemiczny wybranych wód termalnych i mineralnych stosowanych
w formułach kosmetycznych we Francji, na Islandii i w Polsce (www.laroche-posay.org;
www.auvergne-centrefrance.com; www.patentstorm.us; www.bluelagoon.com; Materiały
archiwalne Uzdrowiska  Iwonicz Zdrój 2005)
La Roche
Składniki wody
Posay Vichy AvŁne Blue Lagoon Iwoniczanka
termalnej
Francja Francja Francja Islandia Polska
pH, - 7,0 7,0 7,5 7,5 7,4
Mineralizacja
595,0 5119,60 207,0 31 900 19470
ogólna, mg�"dm-3
Temperatura
240 (w zło\
u), 37 (do
wody na 13,0 27,0 25,6 22,0
zagospodarowania)
wypływie, oC
Aniony, mg�"dm-3
HCO3- 387,0 4776,3 218,4 - 4179,0
SO42- 56 193,0 12,4 38,6 0,65
Cl- 26 357,0 5,80 18500 8155,0
NO3- 1,6 <0,1 1,1 - -
NO2- - <0,005 <0,02 - -
PO43- - 0,30 <0,1 - -
F- - 8,8 0,12 0,14 -
Br- - - <0,1 - 32,0
J- - - - - 9,12
Kationy, mg�"dm-3
Ca2+ 150,0 150,60 40,8 1450 78,6
Mg2+ 4,4 12,30 22,7 1,41 59,0
K+ 2,0 99,60 1,0 1560 40,2
Na+ 8,3 1860 4,80 9280 6710,0
Fe2+ - 1,00 <0,01 - 0,92
Mn2+ - 0,172 <0,0005 - -
NH4+ - 0,05 - - -
Mikroelementy, mg�"dm-3
-
Se2+ 53 - - <0,005
Zn2+ 5 - - - 0,067
Cd2+ - - - - -
5
Cu2+ - - - - 0,010
Pb2+ - - - - -
Ni2+ - - - - 0,006
Li+ - 4,99 <0,1 - -
Ba2+ - 0,109 - - 20,0
Sr2+ 300 1,715 0,13 - 17,42
Cr3+ - - - - -
As3+ - 0,47 - - -
Al3+ - 0,13 - - -
Inne, mg�"dm-3
wolny CO2 51 - - - -
31,6 (SiO2) 47,00 - 137 (SiO2) 15,24
krzemiany
(SiO2) (H2SiO3)
kwas - 2,19 (B) - - 146,6
metaborowy (HBO3)
W czerwcu 2009 r. pojawiła się równie\
nowa seria balneokosmetyków  Malinowy
Zdrój opartych o wodę ze z
ródła  Malina z Solca-Zdroju, która zawiera związki siarki o
wysokim stę\
eniu. Temperatura wody na wypływie wynosi 13oC. Woda wykorzystywana
przy produkcji tych kosmetyków to silnie zmineralizowana woda chlorkowo-sodowa,
siarczkowa, bromkowa, jodkowa, borowa o zawartości aktywnych związków siarki ok. 900
mg�"dm-3 (www.balneokosmetyki.pl).
6
3. Mo\
liwości zagospodarowania wody termalnej z Uniejowa w formułach
kosmetycznych
Uniejów jest małym miastem, poło\
onym w centralnej Polsce, nad rzeką Wartą. Na
terenach wokół Uniejowa nie ma przemysłu zanieczyszczającego środowisko naturalne.
W większości są to tereny rolnicze. Zagospodarowanie dolnokredowych wód termalnych
z głębokości około 2000 metrów na cele ciepłownicze w Uniejowie rozpoczęto w roku 2001,
a następnie wykorzystywano do celów balneologicznych. W roku 2008 otwarto kompleks
rekreacyjny z basenami zasilanymi i ogrzewanymi za pomocą wody termalnej.
Wielokierunkowe zagospodarowanie wody termalnej dla innych celów ni\
tylko
rekreacyjne (w istniejących i projektowanych basenach) i balneologiczne (kąpiele w wannach,
inhalacje) korzystne jest tak z punktu widzenia ekonomicznego jak równie\
presti\
owych,
biorąc pod uwagę starania o nadanie statusu Uzdrowiska dla Uniejowa. Wykorzystanie
energii geotermalnej w celach ciepłowniczych, nie uwzględnia obecnie ogromnego potencjału
energetycznego zawartego w wodzie niskotemperaturowej (Sapińska-Śliwa 2009).
Proponuje się zagospodarowanie wody termalnej wraz z mikroelementami w niej
zawartymi do produkcji kosmetyków. Przy rozpatrywaniu mo\
liwości wykorzystania wody
termalnej z Uniejowa w formułach kosmetycznych brano pod uwagę skład wody, jej
właściwości fizykochemiczne i lecznicze (w tym brak składników szkodliwych dla zdrowia).
Przeanalizowano równie\
jej podobieństwo do wód mineralnych i termalnych stosowanych
w kosmetykach.
Woda termalna z Uniejowa to woda słonawa o mineralizacji ogólnej ni\
szej ni\

termalna woda z okolic Iwonicza Zdroju (odwiert Lubatówka, o mineralizacji 19,47 g�"dm-3),
a nieznacznie wy\
szej od wody Vichy (4,5 g�"dm-3). Skład jakościowy składników
mineralnych jest podobny do wody z okolic Iwonicza Zdroju i Vichy, jednak pod względem
proporcji ilościowych jest bli\
sza wodzie iwonickiej. Na uwagę zasługuje fakt, \
e stę\
enie
wapnia i krzemionki, minerałów bardzo istotnych w pielęgnacji skóry, jest wy\
sze ni\

w wodzie iwonickiej. Woda zawiera równie\
niewielkie ilości cynku i selenu bardzo istotnych
w pielęgnacji skóry i włosów.
Przeciwzapalne i kojące działanie wody z Uniejowa mo\
e wynikać z jej pH, obecności
jonów wapniowych, magnezowych i siarczanowych (tabela 3). Dominujący w wodzie
uniejowskiej chlorek sodu poprawia miejscowe ukrwienie tkanek, zwiększa liczbę ciał
odpornościowych, a wzmagając przemianę materii przyczynia się do szybszego usuwania
7
toksyn. Przy rozpatrywaniu mo\
liwości wykorzystania wody z Uniejowa w formułach
kosmetycznych istotna jest stwierdzona stałość składu i czystość mikrobiologiczna.
Wydaje się, \
e termalną wodę z Uniejowa mo\
na zastosować w preparatach do skóry
wra\
liwej, szamponach, \
elach pod prysznic i płynach do kąpieli, kremach i innych
preparatach do pielęgnacji skóry trądzikowej, nawil\
ających, łagodzących,
przeciwstarzeniowych. Mo\
na te\
podjąć próby w celu stwierdzenia skuteczności wody
uniejowskiej wprowadzonej do płukanek stomatologicznych w codziennej pielęgnacji jamy
ustnej, szczególnie przy skłonności do powstawania stanów zapalnych i nadwra\
liwości
szyjek zębowych.
Dla potwierdzenia mo\
liwości wykorzystania wody uniejowskiej w kosmetykach
konieczne jest opracowanie receptur, uzyskanie stabilnych preparatów w warunkach
laboratoryjnych oraz wykonanie badań dermatologicznych i aplikacyjnych dla potwierdzenia
bezpieczeństwa stosowania i zało\
onego działania kosmetycznego.
Tabela 3. Analiza fizykochemiczna wody termalnej pobranej z odwiertu Uniejów PIG/AGH-2 w dniu
30.12.1990 r.
Najwa\
niszeparametry Wartości,
fizyko-chemiczne mval�"
�"dm-3
�"
�"
pH, - 7,3
Ca2+ 7,44
Mg2+ 2,26
Fe2+ 0,0355
Mn2+ 0,00255
Na+ 108,00
K+ 0,527
Li+ 0,0251
Sr2+ 0,137
Cu2+ 0,000315
Zn2+ 0,00122
Ni2+ 0,000681
Pb2+ 0,000193
Razem kationy 119
HCO3- 5,41
Cl- 105,00
SO42- 2,02
F- 0,0432
Br- 0,0463
J- 0,063
Razem aniony 112
8
Przy rozpatrywaniu kosztów związanych z wyprodukowaniem i wprowadzeniem do
sprzeda\
y nowego wyrobu kosmetycznego nale\
y wziąć pod uwagę kilka czynników
kosztotwórczych, które zostały przedstawione w tabeli 4.
Tabela 4. Składniki kosztotwórcze wią\
ące się z wprowadzeniem do sprzeda\
y
kosmetyków na bazie wody termalnej z Uniejowa
Wyszczególnienie składników Uwagi
kosztotwórczych
Du\
y przedział cenowy, zale\
ny od zło\
oności
Opracowanie receptury receptury; istnieje mo\
liwość produkcji kosmetyku bez
zakupu receptury
Opracowanie:
- dokumentacji Warunków
Technicznych, Przy zakupie receptury koszt opracowania receptury
- Karty Wyrobu, obejmuje równie\
dokumentację;
- opisu procesu Karta Wyrobu zawiera skład procentowy i nazwy
technologicznego, producentów surowców
- oceny bezpieczeństwa
produktu
Przeprowadzone na grupie probantów w celu
Badania dermatologiczne
wykluczenia niepo\
ądanego działania kosmetyku
Badania mają potwierdzić, \
e opracowany produkt
kosmetyczny jest zgodny z obowiązującymi przepisami
Badania mikrobiologiczne
pod względem chemicznym i mikrobiologicznym, i jest
i fizykochemiczne
stabilny w deklarowanym przez producenta terminie
wa\
ności.
Badania aplikacyjne Badania mają potwierdzić deklarowane na etykiecie
w zale\
ności od rodzaju wyrobu działanie produktu
Surowce, opakowania
-
i robocizna
Opracowanie projektów
opakowań i materiałów -
reklamowych
Opracowania marketingowe:
Koszty uzale\
nione od zło\
oności oferty i nakładu
testery, ulotki
4. Wnioski
1. Zastosowanie wody termalnej i/lub mineralnej, ze względu na obecność
wielu cennych makro- i mikroskładników jest coraz częściej
wykorzystywane do wyrobu produktów kosmetycznych i leczniczych na
świecie.
2. Wykorzystanie wody termalnej i/lub mineralnej w polskich produktach
kosmetycznych stanowi nową przyszłościową gałąz
w kosmetologii.
9
3. Produkcję kosmetyków z wody termalnej w Uniejowie nale\
y poprzedzić
badaniami dermatologicznymi, mikrobiologicznymi i fizykochemicznymi
oraz badaniami aplikacyjnymi.
4. Wprowadzenie kosmetyków produkowanych na bazie wody termalnej
z Uniejowa połączone powinno być z rozwinięciem usług balneologicznych,
zastosowaniem nowych form zagospodarowania wody w balneoterapii.
Sprzeda\
kosmetyków powiązana powinna być z przyszłą działalnością
uzdrowiskową oraz rozbudową kompleksu rekreacyjnego.
5. Rozbudowa oferty rekreacyjnej Uniejowa w przyszłości, opartej o wody
termalne wymaga nakładów marketingowych, wśród których nale\
y
uwzględnić tak\
e koszty związane z reklamą produktów kosmetycznych.
Literatura
Alirezai M., Vie K., Humbert P., Valensi P., Cambon L., Dupuy P. A low salt medical
water reduces irritancy of retinoic acid in facial acne. European Journal of Dermatology,
no. 10, 2000.
Bacle I., Meges C., Lauze C., MacLeod P., Dupuy P. Sensory analysis of four medical
SPA spring waters containing various mineral concentration. International Journal of
Dermatology, no. 38, 1999.
Elkhyat A., Courderot  Masuyer O., Mac-May S., Couray S. Assessment of spray
application of Saint Gervais water effect measurement comparison with bidistitilled
water. Skin Research of Technology, no. 10, 2004.
Goldman M.P., Merkel-Kieny Ch., Nocera T., Mery S. Comparative benefit of two
thermal spring waters after photodynamic therapy procedure. Journal of Cosmetic
Dermatology, no. 6, 2007.
Halevy S., Sukenik S. Different modalities of Spa therapy for skin disease at the Dead Sea
Area. Archives of Dermatology, no. 134, 1998.
Harrison L. Natural forces - Benefits of the spring water get clinical inspection.
Dermatology Time, no. 25, 2004.
Kostołowski J. Skuteczność soli iwonickiej Elin w niektórych schorzeniach
dermatologicznych. Badania kliniczne. Materiały archiwalne. Iwonicz Zdrój 1981.
Kuflik A. Healing water: Natural hot springs help AD sufferers. Dermatology Time, no.
1, 2004.
Langer A., Welz K., Ambroziak M., Kwiek. B. Does balneotherapy improve PUVA
treatment. Ann Dermatol Venereol., no. 129, 2002.
Leaute-Labreze Ch., Saillour F., Chene G., Cazenave C., Luxey-Bellocq M.L., Sanciaume
C., Toussaint J.F., Taieb A. Saline SPA water or combined Water and UVB for Psoriasis
vs. conventional UVB. Archives of Dermatology, no. 137, 2001.
10
Materiały archiwalne Uzdrowiska  Iwonicz Zdrój . Analiza fizykochemiczna wody
z odwiertu Lubatówka. Iwonicz Zdrój 2005 (materiały niepublikowane).
Pinton J., Friden H., Kettaneh - Wold N. Clinical and biological effect of balneotherapy
with selenium- rich water in patients with psoriasis vulgaris. British Journal of
Dermatology, no. 133, 1995.
Poelman M.C., Cosson C., Duval C. Sodium Lauryl Sulfate contact dermatosis:in vivo
assessment of the anti-irritant activity of a spring water. Dermatologie Pratique, 1993.
Sapińska-Śliwa A. Warunki techologiczno-ekonomiczne zagospodarowania wody
termalnej w Uniejowie. Rozprawa doktorska. WWNiG AGH, Kraków 2009.
Wollenberg A., Bieber R.A. In vitro effect of the thermal water La Roche Possay on the
stimulatory capacity of epidermal Langerhans cells. Eurpean Journal of Dermatology,
no. 2, 1992.
śebrowska A., Sysa-Jędrzejowska A., Mec A.,Galikowska K., śebrowski M. Ocena
działania wody geotermalnej ze złó\
Uniejowie na wchłanianie zmian skórnych
w przebiegu łuszczycy-badania wstępne. Kongres balneologiczny, Szczawno-Zdrój 2003.
www.auvergne-centrefrance.com
www.balneokosmetyki.pl
www.bluelagoon.com
www.iwostin.pl
www.laroche-posay.org
www.patentstorm.us
11