tytuł: "ANATOMIA CZŁOWIEKA II"
autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska

TOM II


NAUKA O TRZEWiACH (splanchnologia)

WSTĘP

Trzewa (viscera) obejmują układy i narządy wyspecjalizowane w pełnieniu funkcji wegetatywnych, służących zarówno do utrzymania życia jednostki, jak i do zachowania gatunku. Do trzew należą: układ pokarmowy, czyli trawienny (systema digestorium);
układ oddechowy (systema respiratorium);
układ moczowo-płciowy (systema urogenitale);
układ wewnątrzwydzielniczy (systema endocrinunm).
Są to więc układy, które swą budową są przystosowane do pobierania z zewnątrz składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu oraz usuwania z ustroju niestrawionych resztek pokarmowych i szkodliwych produktów przemiany materii. Pobieranie substancji organicznych (węglowodorów, białek, tłuszczów) i nieorganicznych (wody, soli mineralnych) ze środowiska zewnętrznego oraz ich przetwarzanie w wyniku procesów chemicznych jest istotą przemiany materii. Przemiana materii jest jednocześnie przemianą energii, z energii chemicznej pokarmów jest wytwarzana energia fizjologiczna (cieplna, mechaniczna) niezbędna do wykonywania przez organizm swych czynności i związanej z nimi pracy. Pobrane związki pokarmowe służą więc do budowy wzrastającego organizmu i odbudowy zniszczonych komórek (białka) oraz do wytwarzania substancji czynnych w postaci enzymów czy hormonów. Tłuszcze i węglowodany dostarczają przede wszystkim energii. Również drogą pokarmową organizm otrzymuje witaminy potrzebne do prawidłowego funkcjonowania.Narządy, które odpowiadają za pobieranie pokarmu, przerabianie go i wydalanie składników nie zużytych tworzą układ trawienny zwany pokarmowym. Z układem pokarmowym związany jest ponadto narząd smaku i narząd mowy.Przemiany tkankowe, dostarczające organizmowi energię, wiążą się ściśle z oddychaniem. Oddychanie jest jednym z zasadniczych objawów życia, w wyniku którego tlen zawarty w powietrzu dostarczany jest do tkanek i bierze udział w procesach spalania. Powstający w wyniku tych przemian bezwodnik kwasu węglowego wydalany jest przez płuca. Narządy, które są odpowiedzialne za wymianę gazową, tworzą układ oddechowy. Oprócz podstawowej funkcji wymiany gazowej w układzie oddechowym mieści się narząd powonienia i narząd głosu.Szkodliwe związki chemiczne, które powstają w wyniku przemiany materii w tkankach, przedostają się do krwi, a następnie przez nerki są usuwane poza organizm. Tak więc narządy moczowe są odpowiedzialne za utrzymanie na stałym poziomie składu chemicznego wewnętrznego środowiska organizmu poprzez regulację składu osocza krwi. narządy płciowe służą do zachowania gatunku, ale w związku ze wspólnym pochodzeniem oraz zbliżoną topografią z układem moczowym łączone są w jeden układ moczowo-płciowy.Wszystkie procesy zachodzące w organizmie są wzajemnie od siebie uzależnione, a za ich harmonijną współpracę odpowiadają gruczoły o wewnętrznym wydzielaniu. Układ wewnątrzwydzielniczy, podobnie jak układ nerwowy, tylko nieco wolniej i nieprzerwanie, drogą krwi wysyła bodźce (hormony), które kierują przemianą materii oraz regulują i zespalają z sobą czynności poszczególnych narządów. Gruczoły dokrewne w swym działaniu mogą wzajemnie na siebie wpływaŹ hamująco lub pobudzająco.Trzewa pod względem ogólnej budowy można podzieliŹ na dwa typy. Do pierwszej grupy zaliczane są narządy mające kształt cew lub zbiorników: przełyk, żołądek, jelita, oskrzela, moczowód, pęcherz moczowy. ściany tych narządów zbudowane są z trzech zasadniczych warstw: światło narządu wyściela błona śluzowa, warstwę środkową buduje błona mięśniowa, a zewnętrzną tworzy błona surowicza lub błona zewnętrzna. W poszczególnych narządach błony te wykazują charakterystyczne dla nich cechy budowy i czynności.Do drugiej grupy narządów zaliczane są te, które wykazują budowę bardziej spoistą: wątroba, nerki, jądro, tarczyca. Spoistą tkankę narządu nazywamy miąższem. Drugim składnikiem jest zrąb, będący rusztowaniem dla miąższu.

UKŁAD POKARMOWY

Ogólna budowa ściany przewodu pokarmowego

ściana dróg pokarmowych w przeważającej części składa się z trzech warstw:
błony śluzowej położonej wewnętrznie,
błony mięśniowej tworzącej warstwę środkową,
błony zewnętrznej.

Błona śluzowa (tunica mucosa)
Błona śluzowa (tunica mucosa) tworzy powierzchnię wewnętrzną przewodu pokarmowego. Jest ona pokryta delikatnym nabłonkiem, który w okolicy szpary ust i odbytu przechodzi bezpośrednio w naskórek. Błona śluzowa ma zabarwienie bladoróżowe lub czerwone, wydziela płyn najczęściej śluzowy i dlatego jest wilgotna, błyszcząca i śliska; składa się ona z następujących warstw: nabłonek (epithelium),
blaszka właściwa błony śluzowej (lamina propria mucosae), blaszka mięśniowa błony śluzowej (lamina muscularis mucosae), tkanka podśluzowa (tela submucosa).
W górnych odcinkach przewodu pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk) błonę śluzową pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski. odporny na urazy mechaniczne, w dalszych częściach występuje nabłonek jednowarstwowy przystosowany zarówno do wchłaniania, jak i do czynności wydzielniczych.Pod nabłonkiem znajduje się blaszka właściwa błony śluzowej, w której mieszczą się drobne gruczoły, naczynia krwionośne i nerwy. Trzecią warstwę stanowi blaszka mięśniowa błony śluzowej, zbudowana z cienkiej warstwy komórek mięśniowych gładkich, wywierająca zasadniczy wpływ na ukształtowanie powierzchni błony śluzowej.Funkcję zespolenia błony śluzowej ze środkową warstwą ścian przewodu pokarmowego (błoną mięśniową) spełnia tzw. tkanka podśluzowa, stanowiąc ruchome połączenie między błonami. W niej mieszczą się sploty nerwowe oraz rozgałęzienia większych naczyń krwionośnych i nerwów. Brak tkanki podśluzowej występuje wszędzie tam, gdzie błona śluzowa łączy się nieprzesuwalnie z podłożem.Rzeźba błony śluzowej przewodu pokarmowego nie jest jednolita na całym obszarze. Na przykład w przedsionku jamy ustnej, na podniebieniu i w gardle jest gładka, ale już w przełyku układa się w fałdy pudłużne, sprzyjające poszerzaniu się jego światła podczas przesuwania się kęsu pokarmowego. Błona śluzowa jelita cienkiego wytwarza fałdy okrężne oraz bardzo liczne wypustki mikroskopijnej wielkości, tzw. kosmki jelitowe. Ma to doniosłe znaczenie dla funkcji jelita cienkiego. Dzięki powyższym uwypukleniom powierzchnia chłonna błony śluzowej jest powiększona wielokrotnie.W błonie śluzowej znajdują się liczne gruczoły; występują one najczęściej w blaszce właściwej jako komórki kubkowe wydzielające śluz. Wydzielina ta pokrywa cienką warstwą powierzchnię wewnętrzną ścian dróg pokarmowych, zabezpieczając ją przed urazami mechanicznymi czy chemicznymi i ułatwia także przesuwanie się treści pokarmowej.Komórki gruczołowe często łączą się w większy zespół zwany gruczołem. Duże gruczoły. np. przyusznica, nie mieszczą się w ścianie przewodu i leżą w pewnej odległości od błony śluzowej, łącząc się z nią przewodem wyprowadzającym.Również w błonie śluzowej przewodu pokarmowego występuje nagromadzenie tkanki limfatycznej w postaci grudek chłonnych samotnych, skupionych oraz migdałków.

Błona mięśniowa (tunica muscularis)
W początkowych odcinkach przewodu pokarmowego, tj. w obrębie jamy ustnej, gardła i górnej części przełyku, a także w obrębie odbytu, warstwę środkową tworzy mięśniówka poprzecznie prążkowana. Jednak w przeważającej części przewodu pokarmowego występuje mięśniówka gładka, która charakteryzuje się wolniejszą reakcją na bodźce, czyli kurczy się wolniej, ale też nie tak szybko ulega zmęczeniu, jak mięśniówka poprzecznie prążkowana. Ma to ważne znaczenie dla procesów trawienia i wchłaniania, które odbywają się stosunkowo wolno, a tym samym wymagają powolnego przesuwania się treści pokarmowej w jelicie.Włókna mięśniowe układają się w dwie warstwy. Warstwa wewnętrzna ma przebieg okrężny, włókna zewnętrzne biegną podłużnie. Zadaniem błony mięśniowej jest przesuwanie treści jelita w kierunku końcowym. Naprzemienne skurcze okrężnej i podłużnej warstwy wywołują tzw. ruch perystaltyczny jelit, polegający na odcinkowym poszerzaniu i skracaniu oraz zwężaniu przekroju cewy jelitowej. W niektórych odcinkach przewodu pokarmowego (np. żołądek), mięśniówka, dzięki swemu napięciu (tzw. przedskurcz) utrzymuje papkę pokarmową równomiernie w obrębie trzonu wbrew prawu ciężkości.

Błona surowicza i błona zewnętrzna (tunica serosa et tunica externa)Błona surowicza pokrywa przewód pokarmowy wewnątrz jamy brzusznej. Wytwarza ona blaszkę trzewną otrzewnej danego odcinka przewodu pokarmowego, która przechodzi w blaszkę ścienną i razem ograniczają jamę otrzewnej.Natomiast części układu pokarmowego, które nie leżą w jamie brzusznej lub są pozbawione otrzewnej, obejmuje błona zewnętrzna zbudowana z tkanki łącznej. Błona ta pokrywa narządy i łączy je z otoczeniem.Jeżeli narząd pozbawiony jest błony mięśniowej lub błony zewnętrznej (surowiczej), np. podniebienie, wówczas błona śluzowa łączy się bezpośrednio z okostną kości lub innym otoczeniem.

Podział układu pokarmowego
Z uwagi na zróżnicowanie budowy i funkcji wszystkie składowe części układu pokarmowego można podzieliŹ w ogólnym zarysie na trzy grupy: Przewód pokarmowy, do którego należy:
jama ustna (cavitas oris),
gardło (pharynx),
przełyk (esophagus).
Narządy te tworzą górną drogę pokarmową i służą do pobierania, rozdrabniania i przemieszczania pokarmu.Narządy środkowej drogi pokarmowej związane są z trawieniem mechanicznym i chemicznym oraz wchłanianiem: żołądek (ventriculus),
jelito cienkie (intestinum tenue),
dwunastnica (duodenum),
jelito czcze (jejunum),
jelito kręte (ileum).
W ostatniej części przewodu pokarmowego odbywa się zagęszczenie treści pokarmowej oraz procesy fermentacyjne: jelito grube (intestinum crassum),
jelito ślepe - kątnica (cecum),
okrężnica (colon),
odbytnica (rectum).
Gruczoły trawienne położone na zewnątrz ścian przewodu pokarmowego to: ślinianki (glandulae salivares),
wątroba (hepar),
trzustka (pancreas),
Otrzewna (peritoneum), która jako błona surowicza pokrywa żołądek, przeważającą cz꜏ jelita cienkiego i części jelita grubego oraz wątrobę

Jama ustna (cavitas oris)
Jama ustna dzieli się na przedsionek i jamę ustną właściwą. Rozpoczyna się wejściem do przedsionka, zwanym szparą ust (rima oris), ku tyłowi zaś przedłuża się w cieśń gardzieli (isthmus faucium), która pośredniczy w łączeniu jamy ustnej właściwej z gardłem.

Przedsionek jamy ustnej (vestibulum oris)
Przedsionek jamy ustnej jest szczeliną o podkowiastym kształcie Od przodu ograniczają go wargi - górna i dolna, po bokach policzki, zaś od strony jamy ustnej właściwej dwa łuki wyrostków zębodołowych wraz z zębami. Przy pełnym uzębieniu i zamkniętej szparze ust przedsionek komunikuje się z jamą ustną właściwą jedynie przez tzw. przestrzeń zazębową, położoną za ostatnim zębem trzonowym.

Wargi (labia oris)
Wargi - górna i dolna łączą się ze sobą w kącikach ust (anguli oris). Rusztowaniem obu warg jest mięsień okrężny ust, należący do mięśni wyrazowych twarzy. Na powierzchni warg wyróżnia się trzy części: skórną,
przednią, czyli czerwień warg,
śluzową, zwróconą do światła przedsionka.
Błona śluzowa przechodzi z warg bezpośrednio na pozostałe ściany przedsionka - na policzki oraz wyrostki zębodołowe żuchwy i szczęk, tworząc dziąsła. Błona śluzowa w płaszczyźnie pośrodkowej przedsionka tworzy dwa fałdy: wędzidełko wargi górnej i wędzidełko wargi dolnej (frenulum labii superioris et inferioris).

Policzki (buccae)
Policzek sięga od kącika ust do otworu słuchowego zewnętrznego oraz od brzegu żuchwy po łuk jarzmowy. Policzek składa się z czterech warstw. Rozpoczynając od zewnątrz wyróżniamy: skórę (u mężczyzn silnie owłosioną), ciało tłuszczowe policzka, mięsień policzkowy pokryty powięzią policzkowo-gardłową oraz błonę śluzową. Zarówno w błonie śluzowej policzka, jak i warg są rozmieszczone liczne gruczoły śluzowe.Do przedsionka jamy ustnej na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego uchodzi przewód ślinianki przyusznej na wzniesieniu zwanym brodawką przyuszniczą (papilla parotidea). Błona śluzowa, która pokrywa wyrostki zębodołowe obu łuków zębowych, tworzy dziąsła (gingivae). Dziąsła zrastają się z okostną i otaczają także szyjkę zęba.

Zęby (dentes)
Zęby oddzielają przedsionek od jamy ustnej właściwej. Umocowane są w zębodołach i tworzą dwa łuki zębowe, górny i dolny (arcus dentalis superius et inferius). Zęby człowieka są dwupokoleniowe, co oznacza, że pierwsze zęby, tzw. zęby mleczne, zostają zastąpione przez drugie pokolenie zębów, zwanych zębami stałymi. W uzębieniu mlecznym wyróżnia się 20 zębów, po 10 w każdym łuku zębowym. W każdej połowie łuku znajdują się dwa siekacze, jeden kieł i dwa zęby trzonowe. Proces ich wyrastania trwa od około 6 miesiąca do 30 miesiąca życia.Około 6 roku życia rozpoczyna się wymiana zębów mlecznych na zęby stałe. Zakończenie tego procesu przypada najczęściej na 18 rok życia. Liczba zębów stałych wynosi łącznie 32, tj. po 16 w jednym łuku. W każdej połowie łuku znajdują się dwa siekacze (incisivi I1, I2), 1 kieł (caninus C, 2 przedtrzonowce (premolares P1, P2) 1 3 zęby trzonowe (molares M1, M2, M3).Ząb (dens) składa się z dwóch zasadniczych części, tj. korony (corona dentis) wystającej ponad wyrostek zębodołowy i dziąsła oraz korzenia (radix dentis) tkwiącego w zębodole i umocowanego do jego ścian za pośrednictwem aparatu więzadłowego (wklinowanie). Pomiędzy koroną i korzeniem występuje przewężenie zwane szyjką zęba (collum dentis), która jest otoczona zachodzącym na nią dziąsłem.Zasadniczym elementem budującym cały ząb jest bardzo twarda tkanka, będąca odmianą tkanki kostnej zwana zębiną (dentinum). Na wysokości korony zębinę pokrywa najtwardszy element zęba - szkliwo (enamelum).Korzeń i szyjka powleczone są cienką warstwą kostniwa (cementum). Wewnątrz zęba znajduje się jama, która w obrębie korony tworzy komorę (cavum dentis), a w głąb korzenia przedłuża się w kanał korzenia (canalis radicis dentis). Kanał ten na wierzchołku korzenia jest zakończony otworem szczytowym (foramen apicis dentis). Całą jamę zęba wypełnia miazga zębowa (pulpa dentis), która zawiera naczynia krwionośne i chłonne oraz nerwy wnikające do wnętrza zęba przez otwór szczytowy.Korony zębów są dostosowane swym kształtem do funkcji, jaką pełnią podczas przyjmowania pokarmów. Zęby sieczne, służące do odgryzania pokarmu, mają kształt korony zbliżony do dłuta, skierowanego krawędzią ku zębom przeciwległym. Powierzchnia zewnętrzna zwana wargową jest wypukła, powierzchnia wewnętrzna czyli językowa jest wklęsła. Są to zęby jednokorzeniowe. Kły w odróżnieniu od siekaczy zamiast krawędzi są zaopatrzone w wierzchołek żucia. Korzeń kła jest najdłuższy ze wszystkich korzeni zębowych, zwłaszcza w górnym łuku. Na koronie zarówno zębów siecznych, jak i kłów na powierzchni językowej znajduje się guzek zębowy.Zęby przedtrzonowe i trzonowe w miejscu krawędzi siecznej mają wyraźną powierzchnię żucia, na której w zębach przedtrzonowych występują po dwa, a w zębach trzonowych najmniej po trzy guzki żucia. Guzki układają się po stronie policzkowej i językowej, a rozłożone są tak w obu łukach, górnym i dolnym, że jedne guzki wchodzą w zagłębienia między drugie. Zęby przedtrzonowe dolne są zawsze jednokorzeniowe, górne zęby przedtrzonowe mają najczęściej korzeń dwudzielny. Zęby trzonowe posiadają w łuku dolnym dwa korzenie, a w górnym trzy korzenie.Wzajemne nieruchome zetknięcie się zębów obu łuków nazywamy zwarciem zębów, natomiast w czasie ruchu - zgryzem. W prawidłowym zwarciu zębów siekacze i kły górne zachodzą nieco do przodu na zęby dolne - zwarcie nożycowe. Powierzchnie żucia zębów jednoimiennych są nieco przesunięte względem siebie i dlatego każdy ząb styka się z dwoma zębami antagonistycznymi.

Gruczoły jamy ustnej
Wśród licznych gruczołów jamy ustnej trzy pary są szczególnie duże: ślinianka przyuszna, podżuchwowa i podjęzykowa. ślinianka przyuszna (glandula parotis) jest największa, położona na mięśniu żwaczu, do przodu od małżowiny usznej, w dole zażuchwowym. ślinianka otoczona jest torebką utworzoną przez powięź żwaczową i przyuszniczą. Przewód wyprowdzający ślinianki, dośŹ duży, uchodzi do przedsionka jamy ustnej na wysokości drugiego zęba trzonowego górnego. ślinianka przyuszna jest gruczołem pęcherzykowym, czysto surowiczym. ślinianka podżuchwowa (glandula submandibularis), znacznie mniejsza od poprzedniej, leży w trójkącie podżuchwowym. Konsystencja jej jest bardziej twarda niż przyusznicy i stąd łatwiej wyczuwalna. Długi przewód wyprowadzający ma ujście na dnie jamy ustnej, na mięsku podjęzykowym (caruncula sublingualis). ślinianka podżuchwowa jest gruczołem cewkowo-pęcherzykowym, mieszanym, o pewnej dominacji wydzieliny surowiczej. ślinianka podjęzykowa (glandula sublingualis) jest najmniejszą spośród ślinianek, leży na dnie jamy ustnej, od góry pokrywa ją błona śluzowa. Jej przewód uchodzi do jamy ustnej wraz z przewodem ślinianki podżuchwowej na mięsku podjęzykowym ślinianka podjęzykowa jest gruczołem cewkowo-pęcherzykowym o charakterze mieszanym przy przewadze wydzielania śluzowego. ślina (saliva) jest płynem przejrzystym, zawiera głównie wodę i rozpuszczone w niej związki organiczne i nieorganiczne, w tym amylazę rozkładającą węglowodany. ślina przepaja kęsy pokarmowe i ułatwia przesuwanie pokarmu z jamy ustnej do gardła.

Jama ustna właściwa (cavitas oris proprium)
Jama ustna właściwa ograniczona jest od góry podniebieniem, od dołu przeponą jamy ustnej, wytworzoną przez mięsień żuchwowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. Wyrostki zębodołowe szczęki i żuchwy wraz z tkwiącymi w nich zębami ograniczają ją od przodu i boków Ku tyłowi jama ustna właściwa przedłuża się w gardziel łączącą ją z gardłem. Przy zamkniętych ustach całą jamę wypełnia język.

Język (lingua)
Język jest zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych, pokrywa go błona śluzowa. Jest on tworem bardzo ruchliwym i spełnia wiele czynności: stanowi pomocniczy narząd podczas żucia, bierze udział w formowaniu kęsu pokarmowego, mieszając go ze śliną; jest siedzibą narządu smaku, stanowi także pomocniczy narząd mowy.Język składa się z ustawionej pionowo nasady (radix linguae) umocowanej do dna jamy ustnej i zwróconej powierzchnią do światła gardła. Największą środkową cz꜏ języka tworzy trzon (corpus linguae), który zwęża się ku przodowi i przechodzi bez wyraźnej granicy w koniec języka (apex linguae).Na trzonie wyróżnia się dłuższą powierzchnię górną czyli grzbiet języka i krótszą powierzchnię dolną. Obie powierzchnie łączą się wzdłuż brzegów języka. Na powierzchni górnej między nasadą i trzonem języka przebiega bruzda graniczna (sulcus terminalis), przypominająca kształtem literę V, która szczytem skierowana jest ku tyłowi. Wzdłuż grzbietu języka biegnie podłużny rowek - bruzda pośrodkowa języka (sulcus medianus linguae), służąca jako droga odpływu śliny do gardła.Błona śluzowa, pokrywająca język po stronie górnej, wykazuje szereg różnego rodzaju nierówności. W obrębie nasady ma wygląd guzkowaty, co jest spowodowane obecnością mieszków językowych, sięgających ku tyłowi prawie do nagłośni. Zespół tych mieszków tworzy migdałek językowy (tonsilla lingualis). Podobnie do migdałków podniebiennych zawierają one nagromadzenie tkanki limfatycznej. Błona śluzowa nasady języka przechodzi ku tyłowi na nagłośnię, wytwarzając trzy rozciągliwe fałdy językowo-nagłośniowe, jeden pośrodkowy i dwa boczne (plicae glossopiglotticae mediana et laterales), ograniczające obustronnie położony dołek nagłośniowy (vallecula epiglottica).Na grzbiecie języka błona śluzowa jest silna i ściśle złączona z podłożem, które stanowi rozcięgno języka. Błona śluzowa grzbietu języka wytwarza bardzo liczne, drobne wzniesienia zwane brodawkami (papillae), nadaje powierzchni chropowaty wygląd. Są one różnej wielkości i kształtu. Najliczniejsze i najmniejsze z nich to brodawki nitkowate (papillae filiformes), rozsiane na całej powierzchni grzbietu i końca języka. Brodawki nitkowate różnią się w swej funkcji od pozostałych brodawek językowych. CzynnośŹ ich polega na pracy mechanicznej, gdyż ułatwiają rozcieranie pokarmu i formowanie kęsa pokarmowego, ponadto służą do odbierania wrażeń dotyku. Pozostałe brodawki, rozmieszczone równomiernie na grzbiecie języka, stanowią zespół brodawek smakowych. Ze względu na zróżnicowanie kształtu dzielą się na brodawki okolone, liściaste i grzybowate. Brodawki okolone (papillae vallatae) układają się w jednym szeregu przed bruzdą graniczną w liczbie 7-12. Każda brodawka okolona ma postaŹ wzniesienia otoczonego bruzdą, na ścianach której umieszczone są receptory smaku. Na dnie bruzdy uchodzą liczne gruczoły surowicze, których wydzielina wypłukuje resztki pokarmu z bruzd. Brodawki liściaste (papillae foliatae) są położone w tylnej części języka wzdłuż obu brzegów trzonu. Mają postaŹ podłużnych fałdów błony śluzowej, przebiegających równolegle do siebie, pomiędzy którymi mieszczą się szczelinowate rowki. Rozmieszczenie receptorów smakowych i gruczołów surowiczych jest analogiczne jak w brodawkach okolonych. Brodawki grzybowate (papillae fungiformes) są rozrzucone nierównomiernie zarówno na grzbiecie, jak i na końcu języka. Kubki smakowe mieszczą się na górnych powierzchniach tych brodawek.Wrażenia smakowe z przeważającej części grzbietu i końca języka przewodzi gałąź n. twarzowego (VII), natomiast zakończenia smakowe mieszczące się w tylnej części grzbietu języka, tj. w obrębie brodawek okolonych i liściastych, należą do n. językowo-gardłowego (IX).Błona śluzowa dolnej powierzchni języka, delikatna i cienka, wytwarza pośrodku fałd zwany wędzidełkiem języka (frenulum linguae). Po obu stronach wędzidełka biegną ponadto fałdy błony śluzowej zwane fałdami podjęzykowymi (plica sublingualis). Przechodzą one na swych przednich końcach w małe zgrubienia zwane mięskiem podjęzykowym (caruncula sublingualis), na którym mieści się obustronnie ujście przewodu ślinianki pożuchwowej i podjęzykowej. Bocznie od wędzidełka języka i nieco skośnie położony jest parzysty fałd strzępiasty (plica fimbriata).Mięśnie języka dzielimy na mięśnie dochodzące do niego z otoczenia, tj. od kości gnykowej, żuchwy i wyrostka rylcowatego kości skroniowej oraz na mięśnie własne, które zaczynają się i kończą w łącznotkankowym rusztowaniu języka. Do zewnętrznych mięśni języka należą: mięsień bródkowo-językowy (m. genioglossus),
mięsień gnykowo-językowy (m. hyoglossus),
mięsień rylcowo-językowy (m. styloglossus).
Służą one do umocowania języka na szkielecie trzewnym czaszki oraz powodują zmiany położenia całego narządu. Do drugiej grupy czyli mięśni wewnętrznych należą:
mięsień podłużny, górny i dolny (m. longitudinalis superior et inferior), mięsień poprzeczny (m. transversus),
mięsień pionowy języka (m. verticalis linguae).
Mięśnie tej grupy, niezależnie od mięśni zewnętrznych, wpływają na zmianę kształtu języka.

Podniebienie (palatum)
Od góry jamę ustną ogranicza podniebienie. Składa się ono z dwóch odcinków: przedniego, który ma podstawę kostną - podniebienie twarde (palatum durum) i tylnego utworzonego przez mięśnie - podniebienie miękkie (palatum molle). Rusztowanie kostne podniebienia twardego tworzą wyrostki podniebienne obu szczęk i blaszki poziome kości podniebiennych. Podniebienie twarde pokrywa błona śluzowa, która do przodu i boków przechodzi w dziąsła, a ku tyłowi pokrywa podniebienie miękkie. Błona śluzowa w linii pośrodkowej wytwarza szew podniebienia, a w części przedniej cztery fałdy podniebienne poprzeczne (plicae palatinae transversae). W błonie śluzowej leżą liczne śluzowe gruczoły podniebienne.Podniebienie miękkie jest przedłużeniem ku tyłowi podniebienia twardego. Wolny brzeg podniebienia miękkiego tworzy pośrodku języczek (uvula), natomiast do boku odchodzą: łuk podniebienno-językowy (arcus palatoglossus) i łuk podniebienno-gardłowy (arcus palatopharyngeus). Wymienione łuki ograniczają cieśń gardzieli (isthmus faucium). Między łukami leży migdałek podniebienny (tonsila palatina). Mięśnie, które budują podniebienie miękkie, odgrywają dużą rolę w czasie połykania i mowy. W zależności od potrzeb dźwigają i napinają podniebienie miękkie, bądź zwężają cieśń gardzieli i opuszczają podniebienie. Są to: m. napinacz podniebienia miękkiego (m. tensor veli palatini), dźwigacz podniebienia miękkiego (m. levator veli palatini), m. podniebienno-językowy (m. palatoglossus), m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) i m. języczka (m. uvulae).

Gardło (pharynx)
Gardło jest wspólną drogą dla układu pokarmowego i oddechowego. Od góry sięga podstawy czaszki, biegnąc pionowo w dół, kończy się na wysokości VI kręgu szyjnego, gdzie przedłuża się bezpośrednio w przełyk. Gardło leży przed kręgosłupem szyjnym oraz do tyłu od jamy nosowej, jamy ustnej i krtani. Wzdłuż bocznej ściany gardła przebiegają obustronnie: t. szyjna wspólna i t. szyjna wewnętrzna oraz ż. szyjna wewnętrzna. Górna cz꜏ gardła jest najszersza i nosi nazwę sklepienia (fornix pharyngis). ściana tylna stanowi powierzchnię zamkniętą, podczas gdy ściana przednia jest przebita otworami. Parzysty otwór górny to nozdrza tylne, które łączą gardło z jamą nosową. środkowy otwór stanowi cieśń gardzieli, prowadząca z gardła do jamy ustnej. Otwór dolny jest wejściem do krtani. Gardło dzielimy na trzy piętra:
górne, stanowiące cz꜏ nosową (pars nasalis),
środkowe, zwane częścią ustną (pars oralis),
dolne czyli cz꜏ krtaniową gardła (pars laryngea).
Granicę między częścią nosową i ustną stanowi podniebienie miękkie, które podczas napięcia mięśni może całkowicie oddzieliŹ obie części, opierając się swym brzegiem o tylną ścianę gardła. W bocznych ścianach części nosowej gardła znajduje się ujście gardłowe trąbki słuchowej (ostium pharyngeum tubae auditivae), która łączy jamę bębenków ucha środkowego z gardłem. Ujście gardłowe trąbki słuchowej jest otoczone wałem trąbkowym (torus tubarius) utworzonym przez wzniesienie błony śluzowej. Na tym wzniesieniu znajduje się skupienie tkanki limfatycznej w postaci migdałka trąbkowego (tonsilla tubaria). Ponadto w miejscu przejścia sklepienia w ścianę tylną gardła w okolicy pośrodkowej występuje większe nagromadzenie tkanki limfatycznej, wytwarzające migdałek gardłowy (tonsilla pharyngea) zwany również migdałkiem trzecim.Trzy opisane migdałki uzupełniają limfatyczny pierścień gardłowy Waldeyera, który w całości składa się: z migdałka gardłowego, dwóch migdałków trąbkowych, migdałka językowego i dwóch migdałków podniebiennych. CzynnośŹ migdałków po1ega przede wszystkim na wytwarzaniu limfocytów. Przypisuje się im udział w zwalczaniu drobnoustrojów działających na organizm przez bezpośrednie niszczenie bakterii, bądź osłabianie ich żywotności lub wytwarzanie tzw. przeciwciał, zwiększających odpornośŹ na szkodliwe działanie czynników chorobotwórczych.W części krtaniowej gardła po obu stronach tylnej ściany krtani zaznacza się zagłębienie błony śluzowej, zwane zachyłkiem gruszkowatym (recessus piriformis). ściana gardła składa się z czterech warstw:
błony śluzowej,
błony włóknistej,
błony mięśniowej,
błony zewnętrznej.
Błona śluzowa gardła zawiera liczne gruczoły, głównie śluzowe. W części nosowej gardła błona śluzowa jest pokryta nabłonkiem wielorzędowym migawkowym, a w części ustnej i krtaniowej nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Między błoną śluzową i mięśniową znajduje się błona włóknista, która stanowi podłoże gardła. W górnej części gardła w okolicy podstawy czaszki brak jest mięśni i błona włóknista jest tutaj szczególnie gruba; tworzy ona powięź gardłowo-podstawną (fascia pharyngobasilaris).Mięśniówka gardła jest zbudowana z włókien mięśni poprzecznie prążkowanych i układa się w dwie warstwy. Wewnętrzną warstwę o przebiegu podłużnym tworzy m. podniebienno-gardłowy (m. palatopharyngeus) i m. rylcowo-gardłowy (m. stylopharyngeus). Warstwa zewnętrzna ma przebieg okrężny i zalicza się do niej m. zwieracz gardła dolny, środkowy i górny (m. constrictor pharyngis inferior, medius et superior). Mięśnie o okrężnym przebiegu włókien zwężają światło gardła, podczas gdy mięśnie podłużne, tzw. dźwigacze, skracają gardło, powiększając tym samym jego światło. ścianę gardła od strony zewnętrznej pokrywa łącznotkankowa błona zewnętrzna, która umocowuje gardło do otoczenia.

Przełyk (esophagus)
Przełyk jest przewodem mięśniowo-błoniastym, łączącym gardło z żołądkiem. DługośŹ przełyku wynosi około 25 cm. Jest on położony przed kręgosłupem i sięga od wysokości VI kręgu szyjnego do X kręgu piersiowego. Zadaniem przełyku jest przeprowadzenie pokarmu z gardła do żołądka. Z uwagi na topografię przełyk można podzieliŹ na trzy odcinki: cz꜏ szyjną sięgającą od chrząstki pierścieniowatej do wysokości wcięcia szyjnego mostka, najdłuższą cz꜏ piersiową, kończącą się w miejscu przejścia przełyku przez rozwór przełykowy przepony, najkrótszą cz꜏ brzuszną, która uchodzi do żołądka.
Cz꜏ szyjna i górny odcinek części piersiowej przełyku biegną między tchawicą i kręgosłupem. W dalszym swym przebiegu przełyk kieruje się do przodu i wyraźnie zbacza na stronę lewą od płaszczyzny pośrodkowej ciała. Od wysokości IV kręgu piersiowego przełykowi towarzyszy aorta, która zajmuje położenie między przełykiem a kręgosłupem.W swym przebiegu przełyk ma trzy fizjologiczne zwężenia. Zwężenie górne znajduje się w miejscu przejścia gardła w przełyk i jest najwęższe. Zwężenie środkowe jest położone na wysokości IV kręgu piersiowego. Na tej wysokości znajduje się rozdwojenie tchawicy, a łuk aorty krzyżując przełyk przechodzi w aortę zstępującą. Dolne zwężenie przełyku wywołane jest napięciem mięśniówki okrężnej i leży w rejonie rozworu przełykowego przepony.Błona mięśniowa górnej części przełyku jest bezpośrednim przedłużeniem mięśni gardła; w odcinku dolnym natomiast jest zbudowana z mięśni gładkich. Błona mięśniowa układa się w dwie warstwy: warstwę zewnętrzną o podłużnym przebiegu włókien i warstwę wewnętrzną o ułożeniu okrężnym.Przełyk pokrywa od strony światła błona śluzowa, wysłana nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Błona śluzowa wytwarza fałdy podłużne. W związku z tym światło przełyku w przekroju poprzecznym ma kształt gwiazdki. W tkance podśluzowej są położone śluzowe gruczoły przełykowe. Błona zewnętrzna przełyku jest zbudowana z tkanki łącznej i łączy ona przełyk z sąsiednimi narządami.Naczynia tętnicze przełyku pochodzą od tętnicy tarczowej dolnej (cześŹ szyjna), od tętnic przełykowych aorty (cz꜏ piersiowa) i tętnicy żołądkowej lewej (cz꜏ brzuszna). Krew odprowadzana jest do żyły głównej górnej i żyły wrotnej. Nerwy ruchowe pochodzą z nerwów krtaniowych wstecznych, z nerwów błędnych i pnia współczulnego. Naczynia limfatyczne prowadzą do głębokich węzłów chłonnych szyjnych i do węzłów śródpiersia tylnego.

Ąołądek (ventriculus)
Ąołądek jest najpojemniejszą częścią przewodu pokarmowego; łączy się z końcem przełyku i początkiem jelita cienkiego. Ąołądek leży wewnątrzotrzewnowo, pod przeponą w większości po stronie lewej, nieznacznie tylko przekraczając płaszczyznę symetrii na prawo. W odniesieniu do okolic powłok brzucha żołądek jest usytuowany w lewym podżebrzu i nadpępczu. Kształt i wielkośŹ żołądka są uzależnione od wielu czynników, między innymi takich, jak: wiek, położenie ciała, stan wypełnienia. średnio wypełniony żołądek kształtem upodabnia się do haka, w którym dłuższe ramię zstępujące biegnie od góry i strony lewej ku dołowi i na prawo, a krótsze ramię wstępujące kieruje się także na prawo, lecz od dołu ku górze.W obrębie części zstępującej wyróżnia się skierowane ku górze zaokrąglone dno żołądka (fundus ventriculi), następnie cz꜏ wpustową (pars cardiaca) położoną na prawo i poniżej dna (miejsce ujścia przełyku) oraz trzon żołądka (corpus ventriculi), który stanowi najdłuższy jego odcinek. Ramię wstępujące żołądka nosi nazwę części odźwiernikowej (pars pylorica) i kończy się odźwiernikiem (pylorus) zamykającym ujście żołądka do dwunastnicy.Ąołądek jest nieznacznie spłaszczony w kierunku strzałkowym, w związku z czym w obrębie trzonu posiada dwie powierzchnie: przednią i tylną. Obie powierzchnie spotykają się w krótszym i wklęsłym brzegu, skierowanym w stronę prawą, zwanym krzywizną mniejszą żołądka (curvatura ventriculi minor) oraz dłuższym brzegu skierowanym w lewą stronę, który wytwarza krzywiznę większą (curvatura ventriculi major). Przednia ściana żołądka jest pokryta w znacznej części przez wątrobę. Dno żołądka przylega do przepony, górny odcinek krzywizny większej sąsiaduje ze śledzioną, a tylko niewielka cz꜏ powierzchni przedniej w swym dolnym odcinku przylega bezpośrednio do powłok brzucha. Od strony tylnej żołądek sąsiaduje: w górze z przeponą, niżej na prawo ze śledzioną, nerką, nadnerczem lewym oraz trzustką, zaś u dołu z okrężnicą poprzeczną.Cz꜏ odźwiernikową od trzonu oddziela wcięcie kątowe, położone na krzywiźnie mniejszej. Na krzywiźnie większej odpowiada mu kolano żołądka.ściana żołądka jest zbudowana z trzech warstw, a grubośŹ jej wynosi około 2-3 mm. Poczynając od zewnątrz wyróżnia się: błonę surowiczną będącą blaszką trzewną otrzewnej, błonę mięśniową oraz błonę śluzową. Błona śluzowa ma bardzo urozmaiconą rzeźbę oraz znaczną grubośŹ, stanowi bowiem około połowy grubości całej ściany. Najwyższe uwypuklenie błony śluzowej stanowią fałdy żoładkowe (plicae gastricae), które biegną, w liczbie 8-10, wzdłuż przedniej i tylnej ściany żołądka. Drobniejsze wyniosłości błony śluzowej o różnorodnym kształcie noszą nazwę pól żołądkowych (areae gastricae) i są od siebie oddzielone wąskimi rowkami. Pola żołądkowe znajdują się zarówno na fałdach, jak i między nimi. Powyższe uwypuklenia błony śluzowej żołądka przyczyniają się do znacznego zwiększenia jej powierzchni. Najdrobniejsze, niewidoczne gołym okiem wzniesienia nabłonka błony śluzowej wytwarzają tzw. fałdy kosmkowate (plicae villosae). Między fałdami kosmkowatymi rozmieszczone są gęsto obok siebie bardzo małe dołeczki żołądkowe (foveolae gastricae) o przekroju poprzecznym sięgającym około 0,2 mm. Największe ich zagęszczenie występuje w części odźwiernikowej żołądka. Błona mięśniowa żołądka składa się z trzech warstw włókien mięśni gładkich, z których warstwa powierzchowna ma przebieg podłużny, warstwa środkowa - okrężny, a warstwa wewnętrzna odznacza się skośnym przebiegiem włókien. Włókna warstwy zewnętrznej o przebiegu podłużnym najliczniej grupują się wzdłuż krzywizn żołądka. Najgrubsza warstwa okrężna rozmieszczona jest dośŹ równomiernie w całej ścianie żołądka, jedynie w części odźwiernikowej wyraźnie grubieje, tworząc na końcu silny pierścień mięśniowy zwany odźwiernikiem (pylorus)Błona mięśniowa żołądka pełni funkcję mechaniczną polegającą na mieszaniu treści pokarmowej z sokami żołądkowymi oraz na przesuwaniu zawartości żołądka w kierunku odźwiernika. Poprzez wzmożony tonus mięśniowy, tzw. przedskurcz, pokarm jest utrzymywany w obrębie trzonu żołądka; nie opada w kierunku kolana żołądka.Sok żołądkowy jest wytwarzany przez gruczoły żołądkowe, mieszczące się w błonie śluzowej, a uchodzące na dnie dołeczków żołądkowych. Ma odczyn silnie kwaśny dzięki zawartości 0,5% kwasu solnego, wydzielanego przez komórki okładzinowe żołądka. Kwas ma działanie bakteriobójcze. W soku żołądkowym znajdują się takie fermenty, jak: pepsyna trawiąca białko, podpuszczka wytrącająca kazeinę z mleka, ułatwiając w ten sposób trawienie jej przez enzymy soku żołądkowego oraz lipaza rozkładająca tłuszcze.Pokarm, który dostaje się do żołądka przez przełyk, pozostaje w nim przeciętnie 3-4 godziny. Dzięki mechanicznej funkcji mięśniówki jest on mieszany z sokiem żołądkowym i podlega procesom trawienia. Następnie, pod wpływem ruchów robaczkowych treśŹ żołądka jest stopniowo przesuwana w kierunku odźwiernika. Odźwiernik jest stale zamknięty i otwiera się tylko w określonych warunkach, by porcja pokarmu mogła przedostaŹ się do dwunastnicy. Rozluźnienie i otwieranie światła odźwiernika regulowane jest dwoma czynnikami: chemicznym i mechanicznym. Oba te czynniki działają ze strony dwunastnicy: gdy kwaśny odczyn treści dwunastnicy ulegnie zobojętnieniu i stanie się zasadowy oraz gdy treśŹ pokarmowa przesunie się do dalszych odcinków jelita, a ściana dwunastnicy zapada się, następuje otwarcie odźwiernika. Odbywa się to na drodze odruchowej.Unaczynienie i unerwienie żołądka. Głównym źródłem unaczynienia jest pień trzewny (truncus celiacus), odchodzący od aorty brzusznej. Ąołądek podobnie do wszystkich trzewi jest unerwiony przez układ autonomiczny. Włókna współczulne pochodzą ze splotu trzewnego, włókna przywspółczulne od n. błędnego (X) Oba rodzaje włókien mieszają się ze sobą na przedniej i tylnej ścianie żołądka, tworząc splot żołądkowy przedni i tylny. Podczas gdy n. błędny pobudza mięśniówkę żołądka do skurczów, a gruczoły żołądkowe do wydzielania, nerwy współczulne działają przeciwnie czyli hamująco.

Jelito cienkie (intestinum tenue)
Jelito cienkie jest najdłuższym odcinkiem przewodu pokarmowego, osiągającym u człowieka 5-6 m długości. CzynnośŹ jelita cienkiego polega na dalszych procesach trawienia masy pokarmowej oraz wchłanianiu substancji odżywczych. Powierzchnię resorpcyjną jelita cienkiego zwiększają wielokrotnie fałdy okrężne (plicae circulares) i kosmki jelitowe (villi intestinales).Jelito cienkie dzielimy na dwunastnicę leżącą pozaotrzewnowo oraz jelito cienkie krezkowe, położone wewnątrzotrzewnowo i zawieszone za pośrednictwem krezki na tylnej ścianie jamy brzusznej Jelito krezkowe składa się z jelita czczego i krętego; jelito czcze przechodzi w jelito kręte bez wyraźnej granicy.

Dwunastnica (duodenum)
Dwunastnica stanowi najkrótszy odcinek jelita cienkiego, jej długośŹ nie przekracza zazwyczaj 30 cm. Kształtem przypomina podkowę, wypukłością jest skierowana w stronę prawą. Dwunastnicę dzielimy na cztery części: górną, zstępującą, dolną i wstępującą.Górna cz꜏ jest najkrótsza i najobszerniejsza, nosi nazwę opuszki dwunastnicy (bulbus duodeni) i jako jedyna cz꜏ leży wewnątrzotrzewnowo, w związku z tym odznacza się pewną ruchomością. Opuszka rozszerza się w czasie przechodzenia treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy. Cz꜏ zstępująca (pars descendens) biegnie pionowo w dół od okolicy szyjki pęcherzyka żółciowego do dolnej okolicy głowy trzustki; rozpoczyna się zgięciem górnym, a kończy zgięciem dolnym. Cz꜏ dolna (pars inferior) czyli pozioma kieruje się z prawej strony na lewą, obejmując od dołu głowę trzustki i łagodnym łukiem przedłuża się w cz꜏ wstępującą (pars ascendens).Dwunastnica kończy się ostrym zgięciem dwunastniczo-czczym, przechodząc w jelito czcze. W odniesieniu do szkieletu dwunastnica sięga od pierwszego do trzeciego kręgu lędźwiowego, przy czym cz꜏ zstępująca leży na prawo od kręgosłupa. Do dwunastnicy od strony lewej przylega głowa trzustki, którą dwunastnica obejmuje swoją wklęsłością. Błona śluzowa dwunastnicy tworzy wysokie fałdy okrężne (plicae circulares) oraz kosmki jelitowe (villi intestinales), które w znacznej mierze zwiększają powierzchnię błony śluzowej. Wzdłuż tylnej ściany części zstępującej przebiega przewód żółciowy wspólny, który wywołuje w ścianie jelita fałd podłużny dwunastnicy (plica longitudinalis duodeni). Przewód ten przed ujściem do dwunastnicy łączy się z przewodem trzustkowym i wspólnie uchodzą na brodawce większej dwunastnicy (papilla duodeni major) w dolnym odcinku fałdu podłużnego. Nieco powyżej brodawki większej znajduje się brodawka mniejsza (papilla duodeni minor), na której uchodzi przewód trzustkowy dodatkowy. W tkance podśluzowej znajdują się charakterystyczne dla dwunastnicy gruczoły (glandulae duodenales).

Jelito cienkie krezkowe (intestinum tenne mesosteniale)
Jelito cienkie krezkowe tworzy liczne pętle, wypełniające znaczną cz꜏ jamy brzucha. Leży wewnątrzotrzewnowo, umocowane do tylnej ściany jamy brzusznej korzeniem krezki. DługośŹ korzenia krezki nie przekracza 20 cm. Rozpoczyna się on po lewej stronie II kręgu lędźwiowego i sięga do prawego stawu krzyżowo-biodrowego.Początkowy odcinek jelita krezkowego stanowi jelito czcze (jejunum), które bez wyraźnej granicy przechodzi w jelito kręte (ileum) Przyjmuje się, że 2/5 przypada na jelito czcze i około 3/5 na jelito kręte. Jelito kręte zwane także biodrowym uchodzi do jelita grubego ujściem krętniczo-kątniczym (ostium ileocecale), które jest zaopatrzone w zastawkę krętniczo-kątniczą (valva ileocecalis), zapobiegającą cofaniu się zawartości jelita grubegoPod błoną surowiczą, będącą otrzewną trzewną jelita cienkiego, leży warstwa mięśniowa, składająca się z włókien powierzchownych o przebiegu podłużnym i głębokich, biegnących okrężnie. Błona mięśniowa wywołuje ruchy wahadłowe, odcinkowe i robaczkowe (perystaltyczne) służące do mieszania treści pokarmowej i przesuwania jej w kierunku jelita grubego. Jedynie błona śluzowa ze względu na swe ukształtowanie pozwala odróżniŹ jelito czcze od krętego, choŹ i tu nie da się wytyczyŹ wyraźnej granicy między jelitem czczym i krętym. Ogólnie biorąc jelito czcze ma ściany grubsze od jelita krętego, fałdy okrężne wyższe, liczniejsze, zaś kosmki jelitowe większe i gęściej rozmieszczone. Fałdy okrężne (plicae circulares) utworzone przez błonę śluzową przebiegają śrubowo lub poprzecznie. WysokośŹ fałdów wynosi około 8 mm. Pojawiają się kilka centymetrów poniżej odźwiernika, a począwszy od połowy jelita czczego są coraz rzadsze i niższe. W końcowej części jelita krętego występują tylko pojedynczo. Fałdy zwiększają powierzchnię chłonną jelita o około 35%. W czasie silnego wypełnienia jelita fałdy obniżają się, ale nie zanikają.Kosmki jelitowe (villi intestinales) są przystosowane do wchłaniania Na ogół są ułożone gęsto obok siebie wysokośŹ nie przekracza 1,5 mm, a pokrywa je jednowarstwowy nabłonek cylindryczny. Centralnie w kosmku położone jest naczynie chłonne, otoczone siecią naczyń krwionośnych włosowatych. Kosmki są zaopatrzone we własne włókna mięśniowe kierujące się do jego wierzchołka. Pod wpływem skurczu tych mięśni kosmek ulega skróceniu i krew oraz chłonka z naczyń włosowatych jest tłoczona do naczyń odprowadzających. SieŹ włosowata krwionośna kosmka pobiera głównie produkty trawienia białek i węglowodanów, które drogą żyły wrotnej są odprowadzane do wątroby, natomiast naczynia chłonne kosmka pobierają tłuszcze, które są kierowane przez przewód piersiowy do układu żylnego.Skupiska tkanki limfatycznej występują w błonie śluzowej jelita czczego w postaci grudek chłonnych samotnych, podczas gdy w jelicie krętym tworzą większe zespoły zwane grudkami chłonnymi skupionymi. Tworzą one narządy ochronne przeciw bakteriom i wytwarzają limfocyty.Trawienie i wchłanianie w jelicie cienkim odbywa się dzięki enzymom zawartym w soku trzustkowym, który dostaje się do dwunastnicy razem z sokiem żółciowym produkowanym przez wątrobę. Fermenty trawienne są wytwarzane również przez drobne gruczoły jelitowe, obecne w błonie śluzowej jelita cienkiego.W skład soku trzustkowego wchodzą takie enzymy, jak: trypsyna, lipaza i amylaza. Trypsyna rozkłada białka na polipeptydy i peptydy. Lipaza jest enzymem trawiącym tłuszcze. W następstwie jej działania tłuszcze zostają rozłożone na glicerynę i kwasy tłuszczowe, które są rozpuszczalne w wodzie. W procesie trawienia i wchłaniania tłuszczów bardzo ważną rolę odgrywa żółŹ, która rozbija tłuszcze na drobne cząsteczki (emulguje) Zemulgowane w ten sposób tłuszcze łatwiej podlegają trawieniu przez lipazę. Amylaza rozkłada skrobię i glikogen na cukry proste.Zasadniczy proces wchłaniania następuje w dwunastnicy i jelicie krezkowym. Strawione substancje pokarmowe, czyli doprowadzone do postaci rozpuszczalnej w wodzie, przenikają do krwionośnych i limfatycznych naczyń włosowatych. Wchłonięte w postaci cukrów prostych węglowodany (glukoza, galaktoza i fruktoza) oraz białka w formie aminokwasów i około 40% tłuszczów kieruje się przez żyłę wrotną do wątroby. Pozostała cz꜏, tj. około 60% tłuszczów, dostaje się drogą naczyń limfatycznych do przewodu piersiowego, który ostatecznie uchodzi do żyły głównej górnej. W jelicie cienkim wchłaniane są także sole mineralne, witaminy i woda.

Jelito grube (intestinum crassum)
W jelicie grubym dochodzi do zagęszczenia nie strawionych resztek pokarmowych dzięki wchłanianiu wody; wchłaniane są także sole mineralne. Obecna w jelicie grubym bardzo obfita flora bakteryjna rozkłada nie strawione resztki pokarmowe, które w postaci mas kałowych usuwane są na zewnątrz. Jelito grube ma trzy odcinki: jelito ślepe, czyli kątnicę wraz z wyrostkiem robaczkowym, okrężnicę, w której wyróżniamy okrężnicę wstępującą, poprzeczną, zstępującą i esowatą, odbytnicę.
Łączna długośŹ jelita grubego waha się w granicach 1,5 m, przy czym długośŹ kątnicy wynosi zaledwie 7-8 cm, a odbytnicy 12-20 cm. Największą szerokośŹ ma jelito ślepe (8 cm) i początkowy odcinek okrężnicy. światło jelita grubego maleje w miarę zbliżania się do odbytnicy.

Jelito ślepe (cecum)
Jelito ślepe czyli kątnica stanowi początkowy odcinek jelita grubego. Mieści się w prawym dole biodrowym na tylnej ścianie jamy brzusznej, wewnątrzotrzewnowo. DługośŹ jelita ślepego zbliżona jest do szerokości i wynosi około 7-8 cm.Granicę między kątnicą a okrężnicą stanowi, usytuowane na przyśrodkowej ścianie, ujście jelita cienkiego. Zaopatrzone jest ono w zastawkę krętniczo-kątniczą (valva ileocecalis), która jest zbudowana z dwóch poprzecznych fałdów błony śluzowej. Błona ta spoczywa na podłożu mięśniowym o okrężnym przebiegu włókien. Zastawka pozwala na okresowe przesuwanie się zawartości z jelita krętego do jelita grubego nie dopuszczając do cofania się treści z jelita grubego. Działanie zastawki regulowane jest drogą nerwową.Wyrostek robaczkowy (appendix vermiformis) jest narządem szczątkowym, który tworzy cewkowate wypuklenie ściany jelita ślepego poniżej ujścia krętniczo-kątniczego. Przeciętna jego długośŹ waha się najczęściej w granicach 8-9 cm. Położenie wyrostka robaczkowego jest bardzo zmienne i zależy między innymi od jego długości oraz od położenia jelita ślepego. Najczęściej zwisa on swobodnie ku dołowi w kierunku miednicy mniejszej, krzyżując naczynia biodrowe wspólne prawe. Podobnie do położenia jelita ślepego wyrostek robaczkowy usytuowany jest wewnątrzotrzewnowo. ściany wyrostka robaczkowego są zbudowane analogicznie do ścian pozostałych części jelita. W błonie śluzowej leżą liczne grupki chłonne skupione, stąd nazwa - migdałek jelitowy.

Okrężnica (colon)
Okrężnica z uwagi na kierunek przebiegu dzieli się na cztery części: okrężnicę wstępującą
okrężnicę poprzeczną,
okrężnicę zstępującą
okrężnicę esowatą.
Okrężnica wstępująca (colon ascendens) biegnie w przedłużeniu jelita ślepego ku górze do trzewnej powierzchni wątroby, gdzie zgięciem prawym okrężnicy (flexura coli dextra) przechodzi w okrężnicę poprzeczną. DługośŹ okrężnicy wstępującej wynosi około 15-20 cm; przylega ona do tylnej ściany jamy brzucha, leżąc zaotrzewnowo.Okrężnica poprzeczna (colon transversum) kieruje się na lewo i zatacza łuk wypukły ku dołowi i ku przodowi. Zwisa ona na kształt girlandy, przylegając do przedniej ściany jamy brzucha. W swym końcowym odcinku zbliża się do tylnej ściany jamy brzusznej, gdzie w sąsiedztwie śledziony tworzy zgięcie lewe okrężnicy (flexura coli sinistra), przechodząc w okrężnicę zstępującą. Zgięcie lewe położone jest wyżej i bardziej do tyłu od zgięcia prawego i wzmocnione więzadłem przeponowo-okrężniczym. DługośŹ okrężnicy poprzecznej wynosi 50-60 cm. Położona wewnątrzotrzewnowo umocowana jest do tylnej ściany jamy brzusznej za pośrednictwem krezki okrężnicy poprzecznej; ponadto łączy się z krzywizną większą żołądka więzadłem żołądkowo-okrężniczym.Okrężnica zstępująca (colon descendens) jest położona zewnątrzotrzewnowo. Biegnie pionowo w dół wzdłuż tylnej ściany jamy brzusznej do wysokości lewego grzebienia biodrowego. DługośŹ okrężnicy zstępującej równa się w przybliżeniu długości okrężnicy wstępującej, natomiast jej grubośŹ jest znacznie mniejsza.Okrężnica esowata (colon sigmoideum) nazwę swą zawdzięcza charakterystycznym wygięciom, nadającym jej kształt litery "S". Jest przedłużeniem okrężnicy zstępującej, a długośŹ jej wynosi około 40 cm. Wypełnia dół biodrowy lewy, a w końcowym odcinku zstępuje do miednicy mniejszej, gdzie na wysokości drugiego segmentu kości krzyżowej przechodzi w odbytnicę. Okrężnica esowata leży wewnątrzotrzewnowo, przymocowując się za pomocą krezki do dołu biodrowego lewego.Budowa poszczególnych odcinków okrężnicy jest w zasadzie bardzo podobna; różnice natomiast wynikają z odmiennej wielkości, położenia i stosunku do sąsiednich narządów. Do charakterystycznych cech budowy ścian okrężnicy należą: taśmy okrężnicy, wypuklenia okrężnicy i przyczepki sieciowe.Taśmy okrężnicy (teniae coli) występują w liczbie trzech pasm skupiających podłużnie biegnące włókna mięśniowe, które ciągną się od jelita ślepego do odbytnicy. Mięśniówka podłużna między taśmami jest bardzo cienka. W poszczególnych odcinkach okrężnicy taśmy zajmują różne położenie. W okrężnicy wstępującej i zstępującej jedna z nich biegnie na powierzchni przedniej jelita jako tzw. taśma swobodna (tenia libera), zaś dwie pozostałe znajdują się na powierzchni tylnej, z których przyśrodkowa stanowi taśmę krezkową (tenia mesocolica), boczna - taśmę sieciową (tenia omentalis). W przebiegu taśm w okrężnicy poprzecznej zaznacza się pewien skrót. Taśma swobodna okrężnicy wstępującej przechodzi na okrężnicę poprzeczną i zwraca się ku dołowi. Taśma krezkowa biegnie wzdłuż tylnej ściany na okrężnicy poprzecznej i stanowi miejsce przyczepu krezki, a taśma sieciowa biegnie wzdłuż górnego brzegu okrężnicy poprzecznej, stanowiąc pole przyczepu sieci większej. Na okrężnicy esowatej taśmy przebiegają podobnie jak na okrężnicy zstępującej.Ponieważ warstwa okrężna błony mięśniowej jest w jelicie grubym stosunkowo cienka, przeważa napięcie (tonus) taśm, powodując skrócenie okrężnicy, w wyniku czego pozostałe części ścian układają się w głębokie fałdy zwane wypukleniami okrężnicy (haustra coli) i fałdami półksiężycowatymi (plicae semilunaris coli). Pierwsze widoczne są od zewnątrz, zaś fałdy półksiężycowate zaznaczają się od strony światła jelita i zajmują 1/3 obwodu ściany pomiędzy dwiema sąsiednimi taśmami. Na zewnętrznej powierzchni w bruzdach oddzielających wypuklenia jelita ślepego i okrężnicy, leżą przyczepki sieciowe (appendices epiploicae), będące wypustkami błony surowiczej, w której gromadzi się tkanka tłuszczowa.

Odbytnica (rectum)
Odbytnica stanowi ostatni odcinek przewodu pokarmowego. W swym przebiegu przylega do powierzchni miednicznej kości krzyżowej. W górnej części zatacza nieznaczny łuk wypukły ku tyłowi zgodnie z krzywizną krzyżowego odcinka kręgosłupa. Cz꜏ dolna, zwana kanałem odbytowym (canalis analis), przechodząc przez krocze uwypukla się ku przodowi i kończy odbytem (anus). Ponadto w górnej części odbytnicy występują nieznaczne zgięcia w płaszczyźnie czołowej, a poszerzona cz꜏ nosi nazwę bańki odbytnicy (ampulla recti). DługośŹ całej odbytnicy wynosi kilkanaście centymetrów, a grubośŹ zajmuje miejsce pośrednie pomiędzy grubością jelita cienkiego i okrężnicy. Odbytnica położona jest pozaotrzewnowo, a otrzewna ścienna pokrywając jej przednią górną ścianę, przechodzi u mężczyzn na powierzchnię tylną pęcherza moczowego, wyścielając zagłębienie odbytniczopęcherzowe (excavatio rectovesicalis); u kobiet otrzewna z przedniej ściany odbytu przechodzi na tylną ścianę pochwy i macicy, wytwarzając zagłębienie odbytniczo-maciczne (excavatio rectouterina).ściana odbytnicy jest zbudowana z trzech warstw, podobnie jak cała cewa jelitowa. Z warstwy okrężnej błony mięśniowej w dolnej części jest utworzony zwieracz wewnętrzny odbytu (sphincter ani internus). Natomiast zwieracz zewnętrzny odbytu (sphincter ani externus) należy do mięśni krocza. Błona śluzowa części miednicznej wytwarza fałdy poprzeczne (około trzech). W rejonie kanału odbytowego znajduje się 8-10 fałdów zwanych słupami odbytowymi (columnae anales). Błonę śluzową pokrywa nabłonek jednowarstwowy cylindryczny, który w rejonie odbytu przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski.Unaczynienie i unerwienie środkowych i dolnych dróg pokarmowych. Dwunastnica, podobnie jak żołądek, otrzymuje krew z pnia trzewnego. Jelito czcze i kręte, kątnica, okrężnica wstępująca, oraz około 2/3 długości okrężnicy poprzecznej, są zaopatrywane przez tętnicę krezkową górną. Pozostałą cz꜏ okrężnicy i górny odcinek odbytnicy unaczynia tętnica krezkowa dolna. Z wyżej wymienionych części przewodu pokarmowego krew odprowadzana jest trzema żyłami: śledzionową krezkową górną i krezkową dolną do żyły wrotnej, która wnika do wątroby. Końcowy odcinek odbytnicy jest zaopatrywany przez tętnicę biodrową wewnętrzną.Naczynia chłonne jelit uchodzą do węzłów trzewnych, które pniami jelitowymi łączą się z przewodem piersiowym. Unerwienie pochodzi ze splotu trzewnego (w części górnej) i ze splotu międzykrezkowego. Sploty te zawierają włókna współczulne z pni współczulnych, a włókna przywspółczulne ze zwojów nerwów błędnych oraz części krzyżowej układu przywspółczulnego.

Wątroba (hepar)
Wątroba jest największym gruczołem ustroju ludzkiego o wysoce złożonych czynnościach. U dorosłego człowieka wątroba waży około 1500 g. Jest gruczołem wydzielania zewnętrznego, produkującym żółŹ. Przez wątrobę przepływa krew czynnościowa z żołądka, jelit, trzustki i śledziony wraz z wchłoniętymi produktami trawienia jelitowego. Z cukrów syntetyzowany jest w niej glikogen, a z aminokwasów białka. Wątroba bierze udział w regulacji poziomu cukru we krwi. W przypadku podwyższenia jego zawartości we krwi wątroba, przy współudziale insuliny, hormonu produkowanego przez narząd wyspowy trzustki, magazynuje go w postaci glikogenu. W przypadku odwrotnego zjawiska, czyli przy spadku poziomu cukru poniżej normy, następuje rozkład glikogenu pod wpływem hormonu zwanego glukagonem, również wytwarzanego przez trzustkę.Wątroba pełni bardzo ważną funkcję jako narząd odtruwający organizm dzięki udziałowi w przemianie azotu. W wyniku tego działania w wątrobie jest wytwarzany mocznik, wydalany następnie przez nerki. Wątroba ma ponadto zdolnośŹ zamiany pewnych szkodliwych substancji trujących, które dostają się do niej drogą krwi, na związki nieszkodliwe. Do wątroby ze śledziony żyłą wrotną są kierowane produkty z rozpadu krwinek czerwonych, które są wykorzystywane w procesie wytwarzania barwników żółciowych. W wątrobie powstają ciała zapobiegające niedokrwistości, pobudzając krwinki czerwone do dojrzewania. Ponadto wątroba produkuje protrombinę, fibrynogen i heparynę, związki te biorą udział w mechanizmie krzepnięcia krwi. Wątroba, podobnie jak śledziona, może wpłynąŹ na obieg krwi w ustroju dzięki zdolności jej magazynowania. Jak wynika z powyższego, czynności wątroby są wielorakie i niezmiernie ważne dla prawidłowego funkcjonowania wielu narządów, a tym samym dla całego ustroju.

Opis zewnętrzny
Wątroba znajduje się w górnej części jamy brzusznej tuż pod przeponą, wypełnia całą okolicę podżebrową prawą znaczną cz꜏ nadpępcza oraz górną cz꜏ okolicy podżebrowej lewej, sięgając do lewej linii sutkowej. Wątroba ma kolor brązowo-czerwony i dośŹ spoistą budowę. Jest jednak narządem łamliwym, o niewielkiej sprężystości. W związku z tym może łatwo ulec pęknięciu na skutek mechanicznego urazu, co z racji jej obfitego ukrwienia łączy się z niebezpiecznym dla życia krwotokiem wewnętrznym. Kształt wątroby, dzięki jej dużej plastyczności, dostosowany jest do sąsiednich narządów. Powierzchnia zwrócona ku górze i przodowi jest kopulasto wypukła odpowiednio do kształtu dolnej powierzchni przepony, z którą bezpośrednio sąsiaduje. Powierzchnia ta nosi nazwę powierzchni przeponowej (facies diaphragmatica). Mniejsza powierzchnia skierowana ku dołowi i tyłowi to powierzchnia trzewna (facies visceralis), przylegająca do trzew jamy brzucha. Obie powierzchnie schodzą się z przodu i u dołu w ostrym brzegu dolnym (margo inferior).Wątroba leży wewnątrzotrzewnowo z wyjątkiem małego odcinka, położonego w tylnej części powierzchni przeponowej. Cz꜏ ta, nie pokryta otrzewną, nosi nazwę pola nagiego (area nuda) i zrasta się z przeponą (cz꜏ przytwierdzona). Na granicy części przytwierdzonej, na powierzchni przeponowej wątroby, przymocowuje się więzadło sierpowate (lig. falciforme). Więzadło to jest wytworem krezki brzusznej i pionowo umocowuje wątrobę do ściany jamy brzusznej. Więzadło sierpowate dzieli powierzchnię przeponową wątroby na: większy płat prawy (lobus dexter) i znacznie mniejszy płat lewy (lobus sinister). Na brzegu dolnym granicę między płatem prawym i lewym wyznacza wcięcie więzadła obłego, do którego dochodzi pozostałośŹ zarodkowej żyły pępkowej w postaci więzadła obłego wątroby (lig. teres hepatis). Więzadło sierpowate wątroby w górnym odcinku powierzchni przeponowej rozchodzi się ku bokom, otaczając pole nagie jako więzadło wieńcowe wątroby (lig. coroarium hepatis). Przebiega ono w płaszczyźnie czołowej i po lewej stronie kończy się więzadłem trójkątnym lewym (lig. triangulare sinistrum), zaś po stronie prawej przechodzi w więzadło trójkątne prawe (lig. triangulare dextrum). Więzadła te przymocowują wątrobę do przepony.Powierzchnia trzewna (facies visceralis) jest nierówna, gdyż styka się z wieloma narządami, które kształtują jej rzeźbę. Wyróżnia się tu trzy głębokie bruzdy, ułożone w kształcie litery "H". Bruzda strzałkowa lewa oddziela na powierzchni trzewnej płat prawy od płata lewego wątroby. Jej przedni odcinek to szczelina więzadła obłego (fissura lig. teretis), w której leży więzadło obłe wątroby, zaś cz꜏ tylną stanowi szczelina więzadła żylnego (fissura lig. venosi), w której przebiega więzadło żylne.Bruzda strzałkowa prawa składa się również z dwóch odcinków: przedni stanowi dół pęcherzyka żółciowego (fossa vesicae felleae), tylny - bruzda żyły głównej (sulcus venae cavae), w której przebiega żyła główna dolna. Wymienione bruzdy strzałkowe łączy poprzeczne zagłębienie zwane wrotami (porta hepatis). Na powierzchni trzewnej w obrębie płata prawego widoczne są dwa małe płaty: tj. płat czworoboczny (lobus quadratus), ograniczony pobocznie szczeliną więzadła obłego i dołem pęcherzyka żółciowego, oraz płat ogoniasty (lobus caudatus) leżący za wrotami wątroby, a ograniczony szczeliną więzadła żylnego i bruzdą żyły głównej. Przez wrota wątroby przechodzą: przewód wątrobowy wspólny, żyła wrotna i tętnica wątrobowa właściwa, splot nerwowy i cz꜏ naczyń chłonnych.Przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis) powstaje w wyniku połączenia przewodu wątrobowego prawego i lewego, i służy do odprowadzenia żółci z wątroby. Ąyła wrotna (v. portae) prowadzi do wątroby krew z nieparzystych narządów jamy brzusznej (żołądka, jelit, śledziony i trzustki). Jest to krew zawierająca węglowodany, aminokwasy, oraz cz꜏ strawionych tłuszczów, a także produkty przemiany materii i hormony z trzustki. Tętnica wątrobowa właściwa (a. hepatica propira) jest odgałęzieniem tętnicy wątrobowej wspólnej; dzieli się po wejściu przez wrota wątroby na gałąź prawą i lewą i prowadzi krew odżywczą dla miąższu wątroby.Na powierzchni trzewnej widnieją zagłębienia, będące wyciskami przylegających do wątroby narządów sąsiednich. Na płacie prawym w tylnym odcinku powierzchni trzewnej znajduje się wycisk nadnerczowy i nerkowy, a z przodu wycisk okrężniczy. Na płacie lewym jest zaznaczony duży wycisk żołądkowy, zaś na płacie czworobocznym wycisk dwunastnicy. Na powierzchni przeponowej znajduje się spłaszczenie, które nosi nazwę wycisku sercowego.

Budowa wewnętrzna
Pod otrzewną pokrywającą wątrobę, leży cienka torebka włóknista (capsula fibrosa), która grubieje w okolicach wrót wątroby, pokrywając naczynia, z którymi wnika do miąższu wątroby. Wnikając do wątroby tkanka łączna dzieli ją na zraziki wątrobowe (lobuli hepatis). Budowa zrazika jest ściśle związana z przebiegiem naczyń krwionośnych. Do zrazika jest doprowadzana krew z żyły wrotnej i tętnicy wątrobowej właściwej. Naczynia te rozgałęziają się w tkance łącznej międzyzrazikowej jako żyły i tętnice międzyzrazikowe. Następnie wnikają do zrazika i wytwarzają naczynia włosowate. Z sieci naczyń włosowatych zrazika krew jest zbierana przez żyłę środkową, czyli śródzrazikową, położoną w osi zrazika, która następnie łączy się w żyły wątrobowe, uchodzące do żyły głównej dolnej.Wzdłuż ścian komórek wątrobowych biegną włosowate przewodziki żółciowe (ductuli biliferi), które zbiegają się na krawędziach zrazików i uchodzą do przewodzików międzyzrazikowych (ductuli interlobulares). Te z kolei łączą się w większe przewody, biegnące w tkance łącznej obok tętnic i żył międzyzrazikowych i zespalając się tworzą duże przewodziki żółciowe, zdążające do wnęki wątroby. Ostatecznie powstają z nich dwa przewody: tj. przewód wątrobowy prawy i lewy (ductus hepaticus dexter et sinister), które po opuszczeniu wątroby tworzą przewód wątrobowy wspólny (ductus hepaticus communis), wyprowadzający żółŹ.ĄółŹ jest żółto-brunatnym płynem, o gorzkim smaku, odczynie obojętnym i bardzo złożonej budowie chemicznej. Służy do zmydlania tłuszczów, zobojętniania kwaśnej papki pokarmowej oraz do jej wyjałowienia. Dobowa produkcja żółci jest szacowana na 1,5 - 4,5 litra.

Ąyła wrotna (vena portae)
Ąyła wrotna powstaje z połączenia żyły śledzionowej, żyły krezkowej górnej i dolnej, i jako naczynie czynnościowe wchodzi do wrót wątroby. Ąyła wrotna jest włączona w dwa układy naczyń włosowatych; z jednej strony są to naczynia włosowate narządów, z których krew jest zbierana przez tę żyłę (żołądek, jelita, śledziona, trzustka). Drugi układ naczyń włosowatych znajduje się w wątrobie, gdzie żyła wrotna ulega podziałowi. We wrotach wątroby ż. wrotna dzieli się na gałąź prawą która zaopatruje płat prawy i gałąź lewą, która zaopatruje głównie płat lewy. Obie gałęzie po wejściu do wątroby dzielą się na coraz mniejsze i wreszcie przechodzą w żż. międzyzrazikowe, które z tt. międzyzrazikowymi wytwarzają sieŹ naczyń włosowatych. Z tej sieci krew odpływa do żył wątrobowych. Opisany układ nosi nazwę dziwnej sieci żylno-żylnej.Natomiast t. wątrobowa właściwa odchodząca od pnia trzewnego jest naczyniem odżywczym wątroby. Nerwy współczulne pochodzą ze splotu trzewnego, nerwy przywspółczulne - od n. błędnego.

Pęcherzyk żółciowy (vesica fellea)
ĄółŹ jest produkowana w wątrobie bez przerwy, a bezpośrednio do dwunastnicy dopływa tylko w czasie trawienia, więc nadmiar jej gromadzi się w pęcherzyku żółciowym. Tak więc czynnośŹ pęcherzyka żółciowego polega na magazynowaniu i zagęszczaniu żółci.Pęcherzyk żółciowy leży na powierzchni trzewnej wątroby w dole pęcherzyka żółciowego. Wypełniony pęcherzyk ma kształt zbliżony do gruszki, a jego długośŹ wynosi około 10 cm. Wyróżnia się w nim dno, trzon i szyjkę. Dno (fundus) jest skierowane do przodu i ku dołowi, i wystaje nieznacznie poza brzeg dolny wątroby. Trzon (corpus) zwęża się ku tyłowi i górze, przechodząc w szyjkę (collum). W sąsiedztwie wrót wątroby szyjka wygina się łukowato, po czym ulega lejkowatemu zwężeniu i przedłuża się w przewód pęcherzykowy (ductus cysticus), który łączy się z przewodem wątrobowym wspólnym. Od tego miejsca biegnie w kierunku dwunastnicy przewód żółciowy wspólny (ductus choledochus).ściana pęcherzyka żółciowego składa się z błony śluzowej i błony mięśniowej; na zewnątrz od strony wolnej nie przylegającej do wątroby, występuje trzecia warstwa w postaci błony surowiczej, stanowiącej otrzewną trzewną wątroby. Błona śluzowa uwypukla się w stronę światła pęcherzyka żółciowego w postaci licznych fałdów, których wysokośŹ jest uzależniona od stanu wypełnienia. Komórki nabłonka odznaczają się zdolnością do wchłaniania wody (podobnie do komórek jelita grubego), dzięki czemu w pęcherzyku żółciowym dochodzi od 2 do 4-krotnego zagęszczenia żółci. Prócz wody następuje tu także resorpcja soli, a wydzielany śluz chroni ścianę pęcherzyka przed macerującym działaniem żółci.Błona mięśniowa jest zbudowana z komórek mięśni gładkich, układających się w wiązki o przebiegu spiralnym. ściany przewodu wątrobowego wspólnego, żółciowego oraz przewodu pęcherzykowego są zbudowane podobnie do ściany pęcherzyka żółciowego. Tuż przed ujściem przewodu żółciowego do dwunastnicy zagęszczone włókna okrężne wytwarzają pierścień mięśniowy, zwany zwieraczem bańki wątrobowo-trzustkowej (m. sphincter ampullae hepatopancreaticae), dzięki czemu dopływ żółci do dwunastnicy może byŹ regulowany.

Trzustka (pancreas)
Trzustka jest drugim co do wielkości gruczołem trawiennym. Sok trzustkowy, wydzielany w ilości około 1 litra w ciągu doby, działa na wszystkie zasadnicze składniki pokarmowe, tj. na tłuszcze, węglowodany i białka. Oprócz funkcji gruczołu trawiennego, trzustka jest gruczołem o wydzielaniu wewnętrznym, produkującym hormony: insulinę i glukagon, które regulują poziom cukru we krwi.

Położenie i budowa zewnętrzna
Trzustka leży poprzecznie w górnej części jamy brzucha. Od przodu pokrywa ją żołądek. Po stronie lewej sąsiaduje ze śledzioną, zaś od strony prawej obejmuje ją wklęsłośŹ dwunastnicy. W odniesieniu do kręgosłupa trzustka znajduje się na wysokości I - II kręgu lędźwiowego, przy czym około 1/3 leży na prawo od płaszczyzny pośrodkowej, a 2/3 - po stronie lewej. Trzustka ma kolor szaroróżowy, budowę zrazikową, kształt nieregularny, wydłużony w kierunku poprzecznym w formie litery S.W trzustce wyróżnia się cz꜏ środkową czyli trzon (corpus), zaokrąglony i zgrubiały koniec prawy zwany głową (caput) oraz koniec lewy czyli ogon (cauda). Między głową i trzonem znajduje się nieznaczne przewężenie zwane szyjką (collum). Głowa trzustki jest spłaszczona w kierunku przednio-tylnym i wyróżnia się na niej powierzchnię przednią i tylną. Jest ona objęta pętlą dwunastnicy, z której ścianą łączy się dośŹ ściśle. Głowa przechodzi w trójścienny trzon, na którym wyróżnia się trzy powierzchnie: tylną, dolną i przednią, oddzielone od siebie brzegami. Ostry brzeg górny oddziela powierzchnię przednią od tylnej, brzeg przedni występuje między powierzchnią przednią i dolną, brzeg dolny jest granicą między powierzchnią tylną i dolną. Ogon trzustki jest spłaszczony i wznosi się nieco ku górze, sięgając śledziony.Trzustka leży zewnątrzotrzewnowo, w związku z czym tylko od przodu pokrywa ją błona surowicza, będąca blaszką ścienną otrzewnej. Wzdłuż przedniego jej brzegu biegnie nasada krezki okrężnicy poprzecznej.

Budowa wewnętrzna
W trzustce wyróżnia się dwojakiego rodzaju gruczoły. Przeważającą cz꜏ miąższu stanowi gruczoł wydzielania zewnętrznego, produkujący sok trzustkowy. Znacznie mniejszą ilośŹ tworzy gruczoł dokrewny, złożony z tzw. wysp trzustki (insulae pancreatis), produkujących hormony: insulinę i glukagon.Cz꜏ gruczołowa trzustki, o wydzielaniu zewnętrznym, ma budowę zrazikową przypominającą surowiczą śliniankę przyuszną. Od każdego zrazika odchodzi krótki przewodzik łączący się z przewodem trzustkowym (ductus pancreaticus), który biegnie od ogona przez trzon do głowy trzustki. Ostatecznie przewód ten łączy się z przewodem żółciowym wspólnym i uchodzi na brodawce większej dwunastnicy. Często występuje przewód trzustkowy dodatkowy (ductus pancreaticus accessorius), który zbiera sok trzustkowy z górnej części głowy i uchodzi na brodawce mniejszej dwunastnicy. Wydzielanie soku trzustkowego zachodzi pod wpływem pobudzenia układu autonomicznego części przywspółczulnej (n. błędny), natomiast cz꜏ współczulna działa hamująco. Innym czynnikiem hamującym wydzielanie soku trzustkowego, jest ferment zwany sekretyną, powstający z profermentu produkowanego w jelicie. Sekretyna przedostaje się do trzustki drogą krwi.Cz꜏ trzustki, tworząca narząd o wydzielaniu dokrewnym, składa się z licznych komórek rozsianych w miąższu, zwanych wyspami Langerhansa lub wyspami trzustki (insulae pancreaticae). U dorosłego osobnika liczba wysp wynosi około. 0,5-1,5 miliona. Znaczna większośŹ tych komórek (około 80%) wydziela insulinę, są to tzw. komórki ( (B). Pozostałe komórki, tzw. ( (A), wydzielają glukagon o działaniu przeciwnym do insuliny. Oba hormony produkowane przez narząd wyspowy trzustki regulują poziom cukru we krwi, insulina bowiem jest niezbędna w procesie syntezy glikogenu z glukozy, odkładanego w komórkach wątroby. Równocześnie odłożony w mięśniach glikogen szybciej ulega spalaniu. Niedobór, a tym bardziej brak insuliny w ustroju wywołuje ciężką chorobę zwaną cukrzycą. W cukrzycy, podwyższeniu ulega poziom glukozy we krwi na skutek zmniejszonego zużywania jej przez tkanki ustroju. Nadmiar ten jest wydalany przez nerki i usuwany z ustroju. Glukagon jest hormonem trzustki wykazującym przeciwne działanie do insuliny. Uwalnia on odłożony w wątrobie glikogen, który przechodzi do krwi, wskutek czego poziom cukru we krwi wzrasta.Trzustka otrzymuje krew tętniczą z kilku źródeł, wywodzących się z pnia trzewnego i tętnicy krezkowatej górnej. Ąyły uchodzą ostatecznie do żyły wrotnej. Naczynia chłonne prowadzą limfę do wszystkich węzłów położonych w sąsiedztwie trzustki, a z nich poprzez węzły trzewne do przewodu piersiowego. Włókna współczulne unerwiające trzustkę pochodzą ze splotu trzewnego, a włókna przywspółczulne od n. błędnego (X)

Otrzewna (peritoneum)
Jama brzuszna (cavum abdominis) jest największą jamą ciała; u dołu łączy się z jamą miednicy (cavum pelvis). Obie jamy wyściela błona surowicza zwana otrzewną.Otrzewna upodabnia się kształtem do obszernego worka, który nie tylko wyściela od wewnątrz ściany jamy brzusznej i jamy miednicy, ale także pokrywa narządy w nich położone. Ta cz꜏ otrzewnej, która wpukla się do wnętrza jamy brzusznej i pokrywa narządy, nosi nazwę otrzewnej trzewnej (peritoneum viscerale). Pozostała cz꜏, wyścielająca ściany jamy brzusznej, to otrzewna ścienna (peritoneum parietale).Podwójna blaszka otrzewnej, będąca przejściem otrzewnej ściennej w otrzewną trzewną, stanowi krezkę (mesenterium), która łączy poszczególne odcinki przewodu pokarmowego z tylną lub przednią ścianą jamy brzusznej. W zależności od rodzaju ściany, do której krezka jest przymocowana za pośrednictwem nasady czyli korzenia krezki (radix mesenterii), wyróżnia się krezkę grzbietową (mesenterium dorsale), bądź krezkę brzuszną (mesenterium ventrale). Krezka brzuszna nie występuje poniżej pępka. Niektóre z odcinków krezki oraz fałdy otrzewnej noszą nazwę więzadeł, gdyż umocowują narządy.Jamę otrzewnową (cavum peritonei) stanowi potencjalna przestrzeń, zawarta między otrzewną ścienną i otrzewną trzewną. W jamie otrzewnowej znajduje się nieznaczna ilośŹ płynu surowiczego, który nawilżając powierzchnię zawartych w niej narządów umożliwia swobodne przesuwanie się ich względem siebie.Narząd ma położenie wewnątrzotrzewnowe jeżeli jest całkowicie pokryty otrzewną i posiada krezkę, na której jest zawieszony. Położenie zewnątrzotrzewnowe mają te narządy, które są tylko częściowo pokryte otrzewną i nie mają krezki. Narząd o takim położeniu jest nieruchomy lub mało ruchomy. Niektóre narządy pierwotnie położone wewnątrzotrzewnowo w wyniku rozwoju osobniczego zmieniają swe położenie i uzyskują położenie wtórnie zewnątrzotrzewnowe (np. dwunastnica, trzustka, okrężnica wstępująca czy zstępująca). Narząd taki wraz ze swą krezką w wyniku zmiany położenia zbliża się do tylnej ściany jamy brzusznej i jego otrzewna trzewna przylega, a następnie zrasta się z otrzewną ścienną i warstwy nabłonka zanikająPo zakończeniu rozwoju zachowuje się krezka żołądka, jelita czczego, krętego, okrężnicy poprzecznej i esowatej. W obrębie krezki brzusznej rozwija się wątroba, która dzieli ją na więzadło sierpowate wątroby (lig. falciforme) i na sieŹ mniejszą (omentum minus). SieŹ ta rozpięta jest w postaci podwójnej blaszki między wątrobą, żołądkiem, brzuszną częścią przełyku i górną częścią dwunastnicy. SieŹ mniejsza tworzy więzadło wątrobowo-żołądkowe i więzadło wątrobowo-dwunastnicze. W więzadle wątrobowo-dwunastniczym przebiegają: przewód żółciowy wspólny, tętnica wątrobowa właściwa i żyła wrotna.Cz꜏ krezki grzbietowej żołądka w wyniku rozwoju i obrotu żołądka znacznie się rozrasta. Powiększająca się krezka, przymocowana do krzywizny większej żołądka, uwypukla się silniej ku dołowi na podobieństwo fartuszka i pokrywa od przodu okrężnicę poprzeczną i pętle jelita cienkiego. Nosi ona nazwę sieci większej (omentum majus) i często sięga aż do spojenia łonowego. ściany sieci większej najczęściej zrastają się w czasie rozwoju. W górnej części sieŹ większa zrasta się z okrężnicą poprzeczną. To połączenie między krzywizną większą żołądka a okrężnicą poprzeczną tworzy więzadło żołądkowo-okrężnicze.Na skutek obrotu i przemieszczenia żołądka w lewą stronę oraz powstania sieci większej wytwarza się ku tyłowi od żołądka wielki zachyłek jamy otrzewnowej zwany torbą sieciową (bursa omentalis). Jest to szczelinowata przestrzeń, w której przednią ścianę tworzy tylna ściana żołądka, natomiast ścianę tylną stanowią przednie powierzchnie: lewego nadnercza, górnego odcinka nerki lewej, trzustki oraz okrężnicy poprzecznej i jej krezki. Do torby sieciowej prowadzi otwór sieciowy, ograniczony wolnym brzegiem sieci mniejszej.W krezce grzbietowej żołądka biegną naczynia pnia trzewnego i rozwijają się śledziona i trzustka. Po zakończeniu rozwoju trzustka przyjmuje położenie wtórnie zaotrzewnowe. śledziona utrzymuje położenie wewnątrzotrzewnowe i dzieli krezkę grzbietową żołądka na więzadła: przeponowo-śledzionowe i żołądkowo-śledzionowe. Górny odcinek krezki żołądka nie ulega podziałowi, łączy on dno żołądka z przeponą w postaci więzadła żołądkowo-przeponowego.Cała ruchoma cz꜏ jelita cienkiego, od zgięcia dwunastniczo-czczego do ujścia do jelita grubego, jest zawieszona na krezce jelita cienkiego (mesenterium). Przyczep krezki do tylnej ściany brzucha przebiega od drugiego kręgu lędźwiowego i strony lewej do prawego stawu krzyżowo-biodrowego. W krezce tej przebiegają naczynia krwionośne i chłonne, nerwy oraz położone są węzły limfatyczne.Z końcowego odcinka cewy jelitowej wytwarza się jelito grube i odbytnica. Spośród wszystkich odcinków jelita grubego położonych pierwotnie wewnątrzotrzewnowo położenie to zachowują jedynie okrężnica poprzeczna i esowata, a niejednokrotnie również jelito ślepe. Okrężnica wstępująca, zstępująca i odbytnica zbliżając się do tylnej ściany jamy brzusznej zlepiają się z nią, co sprawia, że ostatecznie uzyskują one położenie zaotrzewnowe.Blaszka ścienna otrzewnej schodzi do miednicy mniejszej i pokrywa częściowo pęcherz moczowy i odbytnicę, tworząc u mężczyzn zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe. U kobiet między pęcherzem a odbytnicą położona jest macica; otrzewna tworzy tutaj zagłębienie: pęcherzowo-maciczne i odbytniczo-maciczne. Otrzewna pokrywa macicę i biegnie z jej brzegów bocznych do ściany miednicy, tworząc więzadło szerokie macicy. Cz꜏ górna więzadła szerokiego macicy obejmuje jajowód, dolna cz꜏ zwana jest krezką macicy.Przestrzeń zaotrzewnowa (spatium retroperitoneale) jest położona do przodu od kręgosłupa, a ku tyłowi od otrzewnej. Jest ona wypełniona luźną tkanką łączną, licznymi narządami i dużymi naczyniami. Otrzewna pokrywa te narządy tylko od przodu. Jest zbudowana z cienkiej warstwy tkanki łącznej. Wolna powierzchnia otrzewnej jest wysłana nabłonkiem jednowarstwowym płaskim, opartym o warstwę tkanki łącznej włóknistej. Pod otrzewną znajduje się tkanka podsurowicza łącząca ją ze ścianami jamy brzusznej lub narządami.Otrzewna jest gładka, lśniąca i przeźroczysta. Jej wilgotna powierzchnia ułatwia ruchy jelit. Otrzewna spełnia także ważną funkcję obronną. Nabłonek wyścielający otrzewną, szczególnie w sieci większej, jest wyposażony dodatkowo w plamki mleczne produkujące limfocyty, ma zdolnośŹ bardzo szybkiego wchłaniania ciał obcych. Uszkodzenie otrzewnej prowadzi do powstawania zrostów ograniczających ognisko zapalne. Całkowita powierzchnia otrzewnej jest szacowana na 2 m2.


UKŁAD ODDECHOWY (systema respiratorium)

Uwagi wstępne
Zadaniem układu oddechowego jest dostarczenie organizmowi tlenu zawartego w powietrzu wdechowym i wydalenie na zewnątrz dwutlenku węgla. Proces wymiany gazowej w płucach stanowi tzw. oddychanie zewnętrzne w odróżnieniu od oddychania wewnętrznego, które odbywa się w tkankach i komórkach organizmu. W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe i właściwe narządy wymiany gazowej - płuca. Drogi oddechowe dzielą się na drogi oddechowe górne i dolne. Do pierwszych należy jama nosowa, rozpoczynająca się parzystymi nozdrzami przednimi, gardło i górna cz꜏ krtani. Dolna cz꜏ krtani, tchawica i oskrzela stanowią drogi oddechowe dolne. Zadaniem dróg oddechowych jest doprowadzenie powietrza atmosferycznego do płuc. Nim jednak ono tam się dostanie, podlega kontroli, która rozpoczyna się już w jamie nosowej, gdzie powietrze zostaje ogrzane, nawilżone i oczyszczone, a narząd powonienia ostrzega przed obcymi i szkodliwymi domieszkami powietrza. Ponieważ drogi oddechowe muszą byŹ stale otwarte, w skład budowy ich ścian wchodzą elementy kostne lub chrzęstne. Ponadto w obrębie dróg oddechowych w krtani mieści się narząd głosu, a podniebienie i jama nosowa stanowią narządy rezonansowe

Nos zewnętrzny (nasus externus)
Nos zewnętrzny jest położony pośrodku twarzy, ma kształt trójściennej piramidy, podstawą skierowanej ku dołowi. Dwie ściany boczne łączą się ze sobą w brzegu przednim, zwanym grzbietem nosa (dorsum nasi). Górny koniec grzbietu nosa rozpoczyna się tzw. nasadą (radix nasi), zaś koniec dolny stanowi wierzchołek nosa (apex nasi). Podstawa ma kształt trójkąta, po bokach jest ograniczona skrzydłami nosa (alae nasi), a błoniastą cz꜏ przegrody nosa wraz ze skrzydłami ogranicza wejście do jamy nosowej, zwane nozdrzami przednimi (nares). Rusztowanie nosa tworzą kostne elementy czaszki oraz chrząstki nosa. Do elementów kostnych, tworzących ścianę boczną, należy kośŹ nosowa i wyrostek czołowy szczęki oraz brzeg przyśrodkowy trzonu szczęki. Dolna cz꜏ ściany bocznej nosa zewnętrznego ma rusztowanie zbudowane z chrząstki szklistej w postaci chrząstki bocznej nosa (cartilago nasi lateralis) i chrząstki skrzydłowej większej (cartilago alaris major). Uzupełnienie ściany bocznej stanowią chrząstki skrzydłowe mniejsze (cartilagines alares minores) i chrząstki nosowe dodatkowe (cartilagines nasalis accesoriae). Chrząstka przegrody nosa (cartilago septi nasi) jest jedyną nieparzystą chrząstką nosa. Wchodzi ona w skład przednio-dolnego odcinka przegrody nosa, ma kształt zbliżony do czworokątnej płytki. Tylno-górnym brzegiem łączy się z blaszką pionową kości sitowej, natomiast jej brzeg tylno-dolny łączy się z lemieszem. Wolne przestrzenie pomiędzy wyżej opisanymi chrząstkami wypełnia błona włóknista, która zespala poszczególne chrząstki ze sobą. Na zewnętrznej powierzchni nosa występują nieliczne mięśnie, należące do mięśni wyrazowych twarzy. Nos zewnętrzny pokrywa skóra, która na skrzydłach i wierzchołku nosa jest najgrubsza i ściśle złączona z podłożem. Zawiera gruczoły potowe i liczne duże gruczoły łojowe. Warstwa skórna zewnętrzna przedłuża się w warstwę skórną wewnętrzną, wnikając przez nozdrza przednie do przedsionka jamy nosowej, gdzie pokrywa jego ściany. Wyposażona jest tu we włosy nozdrzy, które zatrzymują obce ciała, wnikające z powietrzem wdechowym. Unaczynienie nosa pochodzi zarówno od tętnicy szyjnej zewnętrznej jak i wewnętrznej. Krew żylna nosa uchodzi do zatoki jamistej opony twardej mózgowia i do żyły twarzowej. Włókna ruchowe przeznaczone dla mm. nosa pochodzą od n. twarzowego (VII) Włókna czuciowe odchodzą od pierwszej i drugiej gałęzi nerwu trójdzielnego (V)

Jama nosowa (cavitas nasi)
Wejście do jamy nosowej prowadzi przez nozdrza przednie, położone w obrębie podstawy nosa zewnętrznego. Początkowy odcinek stanowi przedsionek nosa (vestibulum nasi), który przedłuża się ku tyłowi w jamę nosową właściwą (cavitas nasi propria), zakończoną parzystymi nozdrzami tylnymi (choanae), prowadzącymi do części nosowej gardła. Przedsionek jest oddzielony od jamy nosowej właściwej tzw. progiem nosa (limen nasi), powstałym w wyniku przebiegu odnogi bocznej chrząstki skrzydłowej większej. W tej okolicy skóra pokrywająca ścianę przedsionka przedłuża się w błonę śluzową, która pokrywa ściany jamy nosowej właściwej Jama nosowa podzielona jest na dwie, mniej więcej symetryczne, połowy, przegrodą jamy nosowej (septum nasi), przebiegającą w płaszczyźnie strzałkowej.

ściany jamy nosowej.
W każdej połowie jamy nosowej wyróżnia się cztery ściany: dolną czyli dno, górną zwaną sklepieniem, przyśrodkową - przegrodową, oraz boczną. ściana dolna ma podłoże kostne utworzone z wyrostka podniebiennego szczęki oraz z blaszki poziomej kości podniebiennej. ściana ta oddziela jamę nosa od jamy ustnej właściwej. Sklepienie jamy nosowej stanowi najwęższą ścianę. Od przodu ku tyłowi tworzą ją: kośŹ nosowa, czołowa, sitowa i klinowa. ścianę przyśrodkową stanowi w przednim dolnym odcinku cz꜏ błoniasta, utworzona przez podwójną warstwę skóry, i odnogi przyśrodkowe chrząstek skrzydłowych większych. Przedłużeniem jej jest chrząstka przegrody nosowej. Końcowy odcinek ściany przyśrodkowej posiada podłoże kostne utworzone przez lemiesz i blaszkę pionową kości sitowej. Największa pod względem powierzchni jest ściana boczna; odznacza się, w przeciwieństwie do trzech pozostałych, wyraźnymi uwypukleniami. Utworzona jest w dolnej przedniej części (na wysokości przedsionka) przez chrząstki nosa, wyżej tworzą ją elementy kostne w postaci kości nosowej i łzowej, małżowiny nosowej dolnej, wyrostka czołowego i powierzchni przyśrodkowej trzonu szczęki, zaś ze strony kości sitowej uczestniczy puszka sitowa i blaszka sitowa.

Małżowiny nosowe i przewody nosowe
Jama nosowa właściwa nie przedstawia jednolitej przestrzeni; jest ona częściowo podzielona na przewody nosowe przez zwisające ze ściany bocznej małżowiny nosowe. Najdłuższa, a zarazem najniższa z nich, biegnąca równolegle do dna jamy nosowej, to małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior). Przestrzeń, którą ogranicza wraz z dnem jamy nosowej, zwana jest przewodem nosowym dolnym (meatus nasi inferior). W przedniej części tego przewodu na ścianie bocznej znajduje się ujście przewodu nosowo-łzowego (ductus nasilacrimalis). Małżowina nosowa środkowa (concha nasalis media) położona powyżej dolnej, jest krótsza, ale za to znacznie szersza. Małżowina ta wraz z małżowiną nosową dolną ogranicza obszerny przewód nosowy środkowy (meatus nasi medius). Na ścianie bocznej tego przewodu wznosi się uwypuklenie, należące do błędnika kości sitowej zwane puszką sitową (bulla ethmoidalis). Przed nią widnieje wzniesienie wywołane przebiegiem wyrostka haczykowatego kości sitowej, a pomiędzy obydwoma uwypukleniami leży rozwór półksiężycowaty (hiatus semilunaris), stanowiący ujście nosowe lejka sitowego (infundibulum ethmoidale). ściana lejka ma w głębi trzy otworki, z których dolny prowadzi do zatoki szczękowej, środkowy do komórek sitowych przednich, a przednio-górny do zatoki czołowej. Małżowina nosowa górna (concha nasalis superior) jest najmniejsza i z przodu łączy się z małżowiną środkową. Przewód nosowy górny (meatus nasalis superior) jest wąski i krótki. Uchodzą do niego komórki sitowe tylne. Przewody nosowe, ograniczone przez małżowiny i ścianę boczną łączą się w przewód nosowy wspólny (meatus nasi communis) położony między przegrodą nosa a wypukłymi powierzchniami małżowin. Za małżowinami mieści się przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeos), w którym zbiegają się wszystkie przewody i przez nozdrza tylne uchodzą do gardła.

Zatoki przynosowe (sinus paranasales)
Zatokami przynosowymi nazywamy powietrzne przestrzenie położone w obrębie kości czaszki, wysłane błoną śluzową i komunikujące się z jamą nosa właściwą. W każdej połowie głowy wyróżnia się zatokę: czołową, szczękową, klinową oraz sitową. W pierwszych latach życia zatoki są bardzo małe, powiększają się dośŹ znacznie w miarę wzrostu czaszki, by w wieku dojrzałym osiągnąŹ łączną pojemnośŹ około 80 cm3, czyli dwukrotnie większą od pojemności jamy nosowej. Zatoka szczękowa (sinus maxillaris) jest największa. ścianą górną graniczy z oczodołem. ściana tylna zwrócona jest do dołu podskroniowego, a przyśrodkowa, najcieńsze - do jamy nosowej. Ujście zatoki prowadzi przez lejek sitowy do rozworu półksiężycowatego przewodu nosowego środkowego. Zatoka czołowa (sinus frontalis), przedzielona przegrodą, jest zmienna pod względem kształtu i wielkości. Ujście zatoki czołowej prowadzi przez lejek sitowy do rozworu półksiężycowatego, bądź do przedniej części przewodu nosowego środkowego. Zatoka sitowa (sinus ethmoidalis) składa się z komórek sitowych, położonych między oczodołem a częścią górną bocznej ściany jamy nosowej. Grupa komórek przednich ma swoje ujście do lejka i rozworu półksiężycowatego przewodu nosowego środkowego. Komórki sitowe tylne uchodzą do przewodu nosowego górnego. Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) położona jest w trzonie kości klinowej i jest podzielona przegrodą na dwie części. Ujście zatoki, podobnie jak w zatoce szczękowej, znajduje się powyżej dna zatoki i prowadzi do zachyłka klinowo-sitowego. Błona śluzowa jamy nosowej pod względem budowy różnicuje się na dwie okolice: oddechową i węchową. Przeważającą cz꜏ błony śluzowej jamy nosa pokrywa nabłonek oddechowy, który jest cylindrycznym, wielorzędowym nabłonkiem migawkowym. Niewielki obszar ścian jamy nosa na przestrzeni zachyłka klinowo-sitowego i małżowiny nosowej górnej to tzw. okolica węchowa, pokryta błoną śluzową zaopatrzoną w nabłonek zmysłowy. Ma ona zabarwienie żółtawe i zawiera węchowe włókna nerwowe, przystosowane do odbierania bodźców zmysłowych, które uświadamiamy sobie jako wrażenia węchowe. Liczne gruczoły cewkowo-pęcherzykowe nosowe wydzielają śluz, który zwilża błonę śluzową, zabezpieczając ją przed wysychaniem. Gęsta sieŹ żylna, zwana splotami jamistymi małżowin (plexus cavernosi concharum), pełni funkcję ogrzewczą w odniesieniu do powietrza oddechowego. Z kolei ruch migawek nabłonka oddechowego oczyszcza powietrze, przesuwając w kierunku gardła cząsteczki pyłu, które dostają się do jamy nosa. Powietrze wdechowe z jamy nosa kieruje się przez nozdrza tylne do gardła, gdzie następuje skrzyżowanie dróg oddechowych i pokarmowych, a następnie przez wejście do krtani kieruje się do dolnych dróg oddechowych.


Krtań (larynx)
Krtań leży na pograniczu górnych i dolnych dróg oddechowych. Umiejscowiona jest w przedniej okolicy szyi; poniżej kości gnykowej, u dołu przedłuża się bezpośrednio w tchawicę. Krtań leży przed gardłem na wysokości od IV do VII kręgu szyjnego. Z przodu uwypukla się na szyi w postaci wyniosłości krtaniowej (prominentia laryngea), wyraźniej zaznaczonej u mężczyzn. Przednią ścianę krtani pokrywa skóra, mięśnie podgnykowe oraz powięzie szyi. Rusztowanie krtani stanowią chrząstki krtani, połączone ze sobą za pośrednictwem stawów i więzadeł.

Chrząstki krtani
Do nieparzystych, a zarazem największych chrząstek należą: chrząstka nagłośniowa, tarczowata i pierścieniowata. Do chrząstek parzystych należą chrząstki nalewkowate, rożkowate i klinowate. Chrząstka nagłośniowa (cartilago epiglattica) ma kształt liścia szypułą skierowanego ku dołowi i w przód, gdzie przymocowuje się do kąta chrząstki tarczowatej. Zbudowana jest z chrząstki sprężystej i stanowi rusztowanie nagłośni (epiglottis). Chrząstka nagłośniowa położona jest z tyłu kości gnykowej i nasady języka, a jej szeroki i zaokrąglony koniec skierowany w tył ku górze wnika do jamy gardła, gdzie stanowi przednio-górne ograniczenie wejścia do krtani. Błona śluzowa pokrywająca nagłośnię, przechodzi na chrząstki nalewkowate i tworzy obustronnie fałd nalewkowo-nagłośniowy (plica aryepiglottica), który ogranicza wejście do krtani od strony bocznej. Ku górze z przednio-górnej powierzchni nagłośni błona śluzowa przechodzi na nasadę języka, tworząc trzy fałdy językowo-nagłośniowe: jeden pośrodkowy i dwa boczne. Między tymi fałdami leżą dwa dołki nagłośniowe (vallecula epiglottica). Chrząstka tarczowata (cartilago thyroidea) jest największą chrząstką krtani. Swą nazwę zawdzięcza podobieństwu do tarczy. Składa się z dwóch płytek połączonych z przodu pod kątem rozwartym ku tyłowi. Kąt ten jest mniejszy u mężczyzn niż u kobiet i dlatego krtań uwydatnia się u nich znacznie, tworząc na powierzchni szyi tzw. wyniosłośŹ krtaniową. Na górnym brzegu chrząstki tarczowatej w miejscu połączenia obu płytek zaznacza się wcięcie tarczowe górne (incisura thyroidea superior.) Brzeg górny w kierunku do tyłu przechodzi obustronnie w róg górny (cornu superius). Między górnym brzegiem chrząstki tarczowatej a trzonem kości gnykowej rozpięta jest błona tarczowo-gnykowa (membrana thyrohyoidea) wzmocniona więzadłami: tarczowo-gnykowymi, pośrodkowym i dwoma bocznymi. W przedłużeniu dolnego brzegu płytki chrząstki tarczowatej odchodzi obustronnie ku dołowi róg dolny (cornu inferius), zaopatrzony w powierzchnię stawową służącą do połączenia z chrząstką pierścieniowatą. Chrząstka pierścieniowata (cartilago cricoidea) ma postaŹ sygnetu Usytuowana jest w dolnej części krtani. Przednia, niższa cz꜏ chrząstki, nosi nazwę łuku (arcus), odcinek tylny stanowi wysoka, czworobocznego kształtu płytka (lamina). Górny brzeg płytki ma po bokach powierzchnie stawowe nalewkowate, służące do połączenia się z podstawą chrząstek nalewkowatych. W miejscu przejścia płytki w łuk znajduje się druga, również parzysta, powierzchnia stawowa tarczowata, służąca do połączenia się z rogiem dolnym chrząstki tarczowatej. Dolny brzeg chrząstki pierścieniowatej jest poziomy i za pośrednictwem więzadła pierścienno-tchawiczego łączy się z pierwszą chrząstką tchawiczą. Nierówny brzeg górny zespala się z chrząstką tarczowatą przez więzadło pierścienno-tarczowe Chrząstka nalewkowata (cartilago arytenoidea) należy do parzystych chrząstek krtani. Ma kształt zbliżony do trójściennego ostrosłupa, zakończonego ściętym wierzchołkiem skierowanym ku górze. Szersza podstawa chrząstki jest pokryta powierzchnią stawową, która łączy się z powierzchnią stawową nalewkowatą położoną na brzegu górnym chrząstki pierścieniowatej, tworząc staw pierścienno-nalewkowy. Od podstawy chrząstki nalewkowatej, odchodzi ku przodowi i przyśrodkowo wyrostek głosowy (processus vocalis), zaś bocznie ku tyłowi - wyrostek mięśniowy (processus muscularis). Chrząstka różkowata (cartilago corniculata) jest mała, parzysta i mieści się na szczycie chrząstki nalewkowatej. Chrząstka klinowata (cartilago cuneiformis), o zmiennym kształcie, położona jest przed chrząstką różkowatą w obu fałdach nalewkowo-nagłośniowych.

Połączenie chrząstek krtani
Połączenia chrząstek krtani dzielą się na ciągłe i stawowe. Do połączeń ciągłych zalicza się więzadła łączące krtań z otoczeniem i poszczególne chrząstki między sobą. Do połączeń stawowych należą stawy pierścienno-tarczowe i pierścienno-nalewkowe. Ruchy chrząstek w tych stawach regulują napięcie więzadeł głosowych. Krtań z kością gnykową łączy błona tarczowo-gnykowa (membrana thyrohyoidea) wraz z więzadłem tarczowo-gnykowym pośrodkowym i bocznym. Natomiast do aparatu więzadłowego położonego wewnątrz krtani należy błona włóknisto-sprężysta krtani (membrana fibroelastica laryngis). Błona ta jest położona pod błoną śluzową i rozciąga się od chrząstki pierścieniowatej do chrząstki nagłośniowej. W części dolnej ma ona kształt odwróconego lejka i stąd nosi nazwę stożka sprężystego (conus elasticus), który u dołu umocowuje się do chrząstki pierścieniowatej, w górze zaś do wewnętrznej powierzchni chrząstki tarczowatej i do wyrostka głosowego chrząstki nalewkowatej. Wolne, zgrubiałe brzegi górne stożka sprężystego, rozpięte obustronnie pomiędzy kątem chrząstki tarczowatej a wyrostkiem głosowym, stanowią więzadła głosowe (ligg. vocalia). Więzadło głosowe tworzy sprężyste podłoże fałdu głosowego (plica vocalis). Druga cz꜏ błony włóknisto-sprężystej (membrana fibroelastica) przebiega w górnej części jamy krtani w postaci błony czworokątnej (membrana quadrangularis). Jej brzeg dolny nie dochodzi do więzadeł głosowych, jest również zgrubiały i rozciąga się symetrycznie od kąta chrząstki tarczowatej do chrząstek nalewkowatych, nieco powyżej więzadeł głosowych. Oba pasma stanowiące dolny brzeg błony czworokątnej, to więzadła przedsionkowe (ligg. vestibularia), które tworzą podłoże fałdu przedsionkowego (plica vestibularis).

Jama krtani
Wszystkie chrząstki krtani wraz z łączącymi je błonami i więzadłami ograniczają jamę krtani (cavum laryngis), której ściany pokrywa błona śluzowa. Jama krtani ma kształt dwóch stożków połączonych ze sobą ściętymi wierzchołkami. Górna cz꜏ to przedsionek krtani (vestibulum laryngis), którego światło zwęża się ku dołowi. Cz꜏ środkowa, będąca najwęższą okolicą jamy krtani, to cz꜏ głośniowa, zwana także jamą pośrednią krtani (cavum laryngis intermedium). Piętro dolne tworzy jama podgłośniowa (cavum infraglotticum) poszerzająca się ku dołowi i sięgająca do pierwszej chrząstki tchawiczej. W górnej części ściany tylnej przedsionka znajduje się obszerny otwór zwany wejściem do krtani (aditus laryngis), który łączy jamę krtani z częścią krtaniową gardła. Górno-przednie ograniczenie wejścia do krtani stanowi szeroki, wolny brzeg nagłośni, bocznymi ograniczeniami są oba fałdy nalewkowo-nagłośniowe, zaś najkrótszy brzeg tylno-dolny stanowi wcięcie międzynalewkowe położone najniżej. Dolną granicę przedsionka krtani stanowią fałdy przedsionkowe. Nagłośnia będąca ruchomą, przednią ścianą przedsionka krtani w wyniku pochylenia się ku tyłowi i dołowi może całkowicie zamknąŹ wejście do krtani. Zamknięcie wejścia do krtani stanowi akt odruchowy towarzyszący połykaniu, a mający za zadanie zabezpieczenie dróg oddechowych przed wtargnięciem obcych ciał w trakcie spożywania pokarmów. Cz꜏ środkowa jamy krtani, tzw. cz꜏ głośniowa, jest najkrótszym, a zarazem najwęższym odcinkiem jamy krtani. Granicę górną tej części tworzą przebiegające mniej więcej strzałkowo oba fałdy przedsionkowe. U dołu cz꜏ głośniowa jamy krtani sięga do warg głosowych. Pomiędzy fałdem przedsionkowym a fałdem głosowym błona śluzowa tworzy zachyłek, zwany kieszonką krtaniową (ventriculus laryngis). Wejście do kieszonki krtaniowej jest ograniczone zatem od góry - dolną powierzchnią fałdu przedsionkowego, natomiast od dołu - górną powierzchnią wargi głosowej. Fałdy głosowe (plicae vocales). których rusztowaniem w tylnej części jest wyrostek głosowy, a z przodu więzadło i mięsień głosowy, ograniczają obustronnie przestrzeń zwaną szparą głośni (rima glottidis). Oba fałdy głosowe i zawarta między nimi szpara głośni stanowią narząd głosu zwany głośnią (glottis). Cz꜏ podgłośniowa jamy krtani znajduje się poniżej głośni i stopniowo poszerza się ku dołowi, przedłużając się bezpośrednio w jamę tchawicy. Błona śluzowa krtani ku górze przedłuża się w błonę śluzową gardła, a ku dołowi w błonę śluzową tchawicy. Błona śluzowa krtani pokryta jest nabłonkiem migawkowym, a ruch migawek skierowany jest do gardła. Jedynie brzegi wejścia do krtani i fałdy głosowe pokrywa nabłonek wielowarstwowy płaski. Mięśnie krtani, powodujące wzajemne ustawienie poszczególnych chrząstek krtani oraz przemieszczenie całej krtani w stosunku do otoczenia, należą do mięśni poprzecznie prążkowanych. Pierwsze z nich to właściwe mięśnie krtani; do drugiej grupy należą mięśnie pod- i nadgnykowe (opisane w części I). Pod względem czynnościowym właściwe mięśnie krtani dzielą się na cztery grupy: mięśnie zwężające szparę głośni (m. pierścienno-nalewkowy boczny, m. tarczowo-nalewkowy, m. nalewkowy), mięśnie poszerzające szparę głośni (m. pierścienno-nalewkowy tylny), mięśnie napinające wargi głosowe (m. pierścienno-tarczowy i m. głosowy), mięśnie zamykające wejście do krtani (m. tarczowo-nagłośniowy, m. nalewkowo-nagłośniowy). Fałdy głosowe zbliżając i oddalając się od siebie przerywają okresowo prąd powietrza wydechowego, a drganie ich wywołuje dźwięk. WysokośŹ dźwięku zależy od napięcia, długości i grubości fałdów głosowych. Krótkim fałdom głosowym towarzyszą wyższe dźwięki. W miarę zwiększania się napięcia fałdów głosowych wysokośŹ głosu wzrasta i przeciwnie, zgrubienie i rozluźnienie fałdów głosowych powoduje obniżenie głosu do szeptu. Siła głosu jest uzależniona od prądu powietrza wydechowego i amplitudy drgań warg głosowych. Wytwarzanie mowy artykułowanej odbywa się głównie w jamie ustnej przy udziale języka, podniebienia, warg i zębów. Tętnice krtani pochodzą z dwóch źródeł, tj. od tętnicy szyjnej zewnętrznej i tętnicy podobojczykowej. Nerwy krtani - tj. n krtaniowy górny i dolny należą do odgałęzień nerwu błędnego (X)

Tchawica i oskrzela (trachea et bronchi)
Tchawica biegnie w przedłużeniu krtani w dół i nieco ku tyłowi, sięgając wysokości IV kręgu piersiowego. DługośŹ jej wynosi około 10-12 cm. Początkowy odcinek tchawicy jest położony w środkowo-dolnej okolicy szyi przed przełykiem. Jest to cz꜏ szyjna tchawicy (pars cervicalis). Przez górny otwór klatki piersiowej tchawica wchodzi do jej wnętrza, biegnąc w śródpiersiu górnym jako cz꜏ piersiowa (pars thoracica). W odcinku szyjnym do przedniej i bocznych ścian tchawicy przylega bezpośrednio gruczoł tarczowy. Poniżej boczna ściana tchawicy sąsiaduje z tętnicą szyjną wspólną, żyłą szyjną wewnętrzną oraz nerwem błędnym. Do przedniej ściany odcinka piersiowego tchawicy przylega u dzieci grasica, która u dorosłych zamienia się w ciało tłuszczowe. Poniżej grasicy ścianę przednią tchawicy krzyżuje łuk aorty. Rusztowanie tchawicy stanowią chrząstki tchawicze (cartilagines tracheales) w liczbie 16-20, mające kształt podkowiasty i otwierające się ku tyłowi. Są one połączone za pośrednictwem elastycznych więzadeł obrączkowych (ligg. anularia). Wolną, tylną przestrzeń między chrząstkami tchawicznymi zamyka ściana błoniasta (paries membranaceus), wzmocniona od strony wewnętrznej warstwą poprzecznie przebiegających włókien mięśni gładkich (m. trachealis). Powierzchnię wewnętrzną ściany tchawicy pokrywa błona śluzowa, zaopatrzona w nabłonek migawkowy, charakterystyczny dla układu oddechowego, którego migawki poruszają się w kierunku krtani. W tkance podśluzowej są rozmieszczone liczne gruczoły tchawicze, wydzielające śluz nawilżający błonę śluzową. Ostatnia chrząstka tchawicza wygina się ku dołowi tworząc tzw. ostrogę tchawicy (carina tracheae), która wpukla się do wnętrza tchawicy Od tego miejsca, zwanego rozdwojeniem tchawicy (bifurcatio tracheae), tchawica dzieli się na dwa oskrzela główne - prawe i lewe (bronchus principalis dexter et sinister), zdążające do wnęk płucnych. Kąt zawarty pomiędzy oskrzelami głównymi w miejscu ich odejścia od tchawicy wynosi około 90o, przy czym oskrzele prawe stanowi jak gdyby przedłużenie tchawicy, oskrzele główne lewe ma przebieg bardziej poziomy. Ponadto oskrzele główne prawe jest krótsze i ma szersze światło od oskrzela lewego. Oba oskrzela główne kierują się w śródpiersiu tylnym bocznie ku dołowi i nieco do tyłu. Każde oskrzele główne kończy się we wnęce płuc, gdzie ulega podziałowi na oskrzela płatowe wnikające do wnętrza płuca. Budowa ścian oskrzeli głównych nie różni się zasadniczo od budowy tchawicy. Wewnątrz błony włóknistej przebiegają również podkowiaste chrząstki, a ścianę błoniastą wzmacniają włókna mięśniówki gładkiej. Wewnętrzna powierzchnia oskrzeli pokryta jest błoną śluzową z nabłonkiem wielorzędowym migawkowym. Ruch migawek zwrócony jest do krtani. Unaczynienie tchawicy i oskrzeli pochodzi z dwóch głównych źródeł, tj. od t. podobojczykowej (dla odcinka szyjnego) i od aorty piersiowej. ródłem unerwienia jest n. błędny (X) - włókna przywspółczulne oraz pień współczulny.

Płuca (pulmones)

Stosunki ogólne płuc
Płuca stanowią główny narząd oddechowy, są położone w jamie klatki piersiowej. Ciśnienie powietrza atmosferycznego wypełniającego pęcherzyki płucne powoduje, że powierzchnie płuc ściśle przylegają do ścian klatki piersiowej. Prawe płuco odznacza się większym wymiarem poprzecznym i strzałkowym oraz większą pojemnością niż płuco lewe. Przeciętna pojemnośŹ prawego płuca wynosi około 875 cm3, natomiast lewego około 745 cm3. Płuca są oddzielone od siebie śródpiersiem (mediastinum), w którym znajdują się liczne narządy. Od trzew jamy brzusznej są oddzielone przeponą. WielkośŹ płuc jest zmienna i w dużym stopniu uzależniona od ilości zawartego w nich powietrza. Zróżnicowanie wielkości obu płuc jest uwarunkowane asymetrycznym położeniem serca. Tkanka płucna ma bardzo niski ciężar właściwy, gdyż wewnątrz pęcherzyków płucnych zawsze zalega pewna ilośŹ powietrza. Nawet po najsilniejszym wydechu płuca nie zostają całkowicie opróżnione, pozostaje w nich bowiem około 1000 ml powietrza, zwanego powietrzem zalegającym, co w przybliżeniu stanowi jedną trzecią całkowitej pojemności życiowej płuc. IlośŹ powietrza, która może byŹ wydalona z płuc po spokojnym wydechu, wynosi około 1500 ml - jest to tzw. powietrze zapasowe. Powietrzem oddechowym nazywamy tę ilośŹ, którą pobieramy i wydalamy z płuc podczas spokojnego oddychania, a wynosi ona około 500 ml. Powietrzem uzupełniającym, które kształtuje się w granicach 1500 ml, zwie się ta ilośŹ powietrza, którą można dodatkowo pobraŹ po spokojnym wdechu, wykonując silny i pogłębiony wdech. Pod pojęciem pojemności życiowej płuc rozumiemy sumę powietrza zapasowego, oddechowego i uzupełniającego, która osobniczo jest bardzo zmienna i wynosi przeciętnie około 3500 ml. PojemnośŹ życiową płuc mierzy się spirometrem, wydmuchując z płuc powietrze z położenia najsilniejszego wdechu do położenia najgłębszego wydechu. Barwa płuc we wczesnych latach życia jest jasna, czerwono-różowa, z wiekiem jednak staje się coraz ciemniejsza z odcieniem szarawym, gdyż w tkance łącznej na powierzchni płuc odkładają się liczne, ciemne ziarenka pyłu, nadające płucom barwę stalowoszarą. Konsystencja tkanki płucnej jest miękka, gąbczasta, a równocześnie mocna i spoista, tak że trudno ją rozerwaŹ. Dzięki znacznej sprężystości płuco ma zdolności kurczenia się czyli zmniejszania swej objętości, co ułatwia wydech.

Budowa płuca
Oba płuca mają kształt stożka, szczytem skierowanego ku górze. Swymi przyśrodkowymi powierzchniami obejmują one serce. Na każdym płucu wyróżnia się: podstawę skierowaną ku dołowi,
dwie powierzchnie: boczną czyli żebrową, przylegającą do ścian klatki piersiowej i przyśrodkową zwaną śródpiersiową, szczyt płuca, który wystaje przez otwór górny klatki piersiowej, trzy brzegi: przedni, tylny i dolny.
Podstawa płuca (basis pulmonis) jest wklęsła, przylega do przepony i nosi nazwę powierzchni przeponowej (facies diaphragmatica). Boczna powierzchnia żebrowa (facies costalis) jest największa, wypukła ku przodowi, bokowi i tyłowi. Jej kształt jest uwarunkowany przebiegiem wewnętrznej powierzchni ściany klatki piersiowej, do której ściśle przylega. Powierzchnia przyśrodkowa jest mniejsza, wydłużona i nieco wklęsła. Jej tylny odcinek przylega do kręgosłupa piersiowego, stanowiąc cz꜏ kręgową (pars vertebralis) powierzchni przyśrodkowej; natomiast większy, przedni odcinek przylegający do narządów położonych w śródpiersiu nosi nazwę części śródpiersiowej (pars mediastinalis). Narządy śródpiersia żłobią na powierzchni przyśrodkowej odpowiednie zagłębienia i bruzdy. W części śródpiersiowej powierzchni przyśrodkowej w połowie wysokości znajduje się dośŹ znaczne zagłębienie zwane wnęką płuca (hilus pulmonis), przez którą przechodzi korzeń płuca. W tym rejonie są położone liczne węzły chłonne. Korzeń płuca (radix pulmonis) jest objęty tkanką łączną i zawiera wszystkie twory, które wchodzą lub wychodzą z płuca. Do składowych elementów korzenia płuca należą: oskrzela, tętnica płucna, dwie żyły płucne -- górna i dolna, tętnica i żyły oskrzelowe, naczynia chłonne, splot płucny oraz otaczająca powyższe twory tkanka łączna. Lekko zaokrąglony szczyt płuca (apex pulmonis) wystaje ponad górny otwór klatki piersiowej, gdzie pokryty jest osklepkiem opłucnej (cupula pleurale). Brzeg dolny płuca w swej części wypukłej, która oddziela powierzchnię żebrową od przeponowej, jest ostry. W części wklęsłej czyli przyśrodkowej, oddzielającej powierzchnię przyśrodkową od powierzchni przeponowej, jest tępy. Gruby i zaokrąglony brzeg tylny oddziela powierzchnię przyśrodkową od powierzchni żebrowej. Cienki i znacznie krótszy od tylnego brzeg przedni, z uwagi na wysokie położenie przedniego przyczepu przepony, oddziela powierzchnię żebrową od śródpiersiowej. Brzeg ten w płucu prawym biegnie prawie pionowo, a w płucu lewym ma wcięcie sercowe (incisura cardiaca). Każde płuco jest zbudowane z płatów (lobi pulmones), przy czym w płucu lewym wyróżnia się dwa płaty: górny i dolny (lobus superior et inferior); w płucu prawym - trzy: górny, środkowy i dolny (lobus superior, medius et inferior). Płaty są oddzielone od siebie głębokimi szczelinami. W płucu lewym występuje szczelina skośna (fissura obliqua), oddzielająca płat górny od dolnego. W płucu prawym natomiast prócz szczeliny skośnej występuje szczelina pozioma (fissura horizontalis). Powierzchnie płatów są pokryte błoną surowiczą będącą opłucną płucną (pleura pulmonalis), która wnikając w głąb szczelin pokrywa również powierzchnie międzypłatowe. Pod opłucną płucną są widoczne wcięcia, wypełnione tkanką łączną będące wyrazem dalszego podziału płatów na mniejsze jednostki, zwane segmentami oskrzelowo-płucnym (segmenta bronchopulmonalia). W każdym płucu występuje około 10 takich segmentów. Pod względem anatomicznym i fizycznym są to samodzielne jednostki, zaopatrzone we własne oskrzele segmentowe (bronchus segmentalis) i własne gałęzie tętnicy płucnej. W dalszym podziale tkanki płucnej wyróżnia się zraziki (lobuli), wchodzące w skład segmentu płucnego, a pooddzielane od siebie tkanką łączną wypełniającą przegrody międzyzrazikowe. Zraziki z kolei dzielą się na ostatnie, najmniejsze jednostki miąższu płucnego - grona (acini). Ponieważ wielkośŹ zrazików jest różna, liczba gron w obrębie ich wnętrza jest bardzo zmienna. Powyższy podział płuc stwarza korzystne warunki dla procesu oddychania oraz mechaniczne zabezpieczenie pęcherzyków płucnych podczas wypełniania się powietrzem wdechowym. Dzięki tego rodzaju budowie poszczególne odcinki płuc mogą przesuwaŹ się względem siebie podczas oddychania.

Oskrzela wewnątrzpłucne
Przed wejściem do płuc, czyli już we wnęce, oskrzela główne dzielą się na oskrzela płatowe (bronchi lobares). Lewe oskrzele główne dzieli się zatem na oskrzele płatowe górne i dolne, zaś oskrzele główne prawe rozgałęzia się na oskrzela płatowe: górne, środkowe i dolne. Dalszy podział wewnątrz płuca następuje na podobieństwo rozgałęzień drzewa liściastego, przy czym odgałęzieniom oskrzeli towarzyszą rozgałęzienia tętnicy płucnej. Wewnątrz płata oskrzela dzielą się wielokrotnie na coraz mniejsze i liczniejsze gałęzie, zgodnie z dalszym podziałem płata płucnego. I tak każde oskrzele płatowe ulega podziałowi na tyle oskrzeli segmentowych (bronchi segmentales), ile dany płat posiada segmentów. Ogólnie biorąc w każdym płucu można wyróżniŹ około 10 oskrzeli segmentowych. W płucu prawym oskrzele płatowe górne dzieli się na oskrzela segmentowe: szczytowe (apicalis), tylne (posterior) i przednie (anterior). Oskrzele płatowe środkowe dzieli się na oskrzele segmentowe boczne (lateralis) i przyśrodkowe (medialis). Oskrzele płatowe dolne prawe dzieli się na pięŹ oskrzeli segmentowych: górne (superior), podstawne przyśrodkowe (basalis medialis), podstawne przednie (basalis anterior), podstawne boczne i tylne (basalis lateralis et posterior). W płucu lewym oskrzele płatowe górne ma odgałęzienia górne i dolne. Występuje tutaj segment szczytowo-tylny (apicoposterior) i przedni (anterior), a do odgałęzień dolnych zalicza się oskrzele języczkowe górne i dolne (lingualis superior et inferior). Do płata dolnego płuca lewego należy oskrzele segmentowe górne (superior) i cztery oskrzela segmentowe podstawne: przyśrodkowe, przednie, tylne i boczne (bronchus segmentalis basalis medialis, anterior, lateralis et posterior). Oskrzela segmentowe dzielą się wewnątrz segmentu wielokrotnie przez dwupodział i po kolejnych 8-13 takich podziałach (licząc od rozdwojenia tchawicy) przechodzą w najmniejsze oskrzela nie przekraczające średnicy 1-1,5 mm, zwane oskrzelikami (bronchioli), których ściany zawierają jeszcze elementy chrzęstne. Liczba oskrzelików wynosi około 1000 w obu płucach. Drogi oddechowe, począwszy od oskrzela głównego, a skończywszy na oskrzelikach zawierających w swych ścianach chrzęstne elementy budowy, otrzymały nazwę drzewa oskrzelowego (arbor bronchialis). Dalszy podział oskrzelików następuje już w obrębie gron i stanowi drzewo pęcherzykowe (arbor alveolaris). Najmniejsze oskrzeliki drzewa oskrzelowego dzielą się wewnątrz grona cztero- lub pięciokrotnie na: oskrzeliki, których światło wynosi 0,5 - 0,1 mm (bronchioli), oskrzeliki końcowe (bronchioli terminales),
oskrzeliki oddechowe (bronchioli respiratorii),
przewodziki pęcherzykowe zakończone tzw. woreczkami pęcherzykowymi (sacculi alveolares). ~ciany drzewa pęcherzykowego są pozbawione chrząstek, a począwszy od oskrzelików oddechowych uwypuklają się, tworząc pęcherzyki płucne (alveoli pulmonalis), które początkowo nieliczne, w miarę zbliżania się do woreczka pęcherzykowego układają się coraz gęściej tuż obok siebie. Wszystkie rozgałęzienia powstające z obu oskrzelików oddechowych jednego oskrzelika końcowego tworzą spłaszczone, stożkowate grono, stanowiące podstawową, anatomiczną i czynnościową jednostkę płuca. Pęcherzyki płucne kształtem zbliżone są do półkuli lub wielościanu o średnicy 150-250 mikronów. Głównym składnikiem ich ścian jest gęsta sieŹ krwionośnych naczyń włosowatych oraz bardzo cienki nabłonek oddechowy, przez który odbywa się wymiana gazowa między krwią przepływającą przez sieŹ naczyń włosowatych, a powietrzem oddechowym, docierającym do pęcherzyków płucnych. Naczynia i nerwy. Dochodząca do płuc krew pochodzi z dwóch źródeł. Z uwagi na to wyróżnia się dwojakiego rodzaju naczynia krwionośne. Jedne prowadzą krew odżywczą dla tkanki płucnej jako naczynia odżywcze czyli prywatne (vasa privata); są to gałęzie oskrzelowe odchodzące od aorty piersiowej. Drugie stanowią rozgałęzienia tętnicy płucnej pochodzącej od pnia płucnego i z uwagi na ich charakter zalicza się je do typu naczyń czynnościowych. Funkcja, jaką spełniają oddając bezwodnik kwasu węglowego i zaopatrując krew w tlen, służy całemu ustrojowi. Z uwagi na tę ważną rolę otrzymały charakterystyczną nazwę naczyń publicznych (vasa publica). Tętnice płucne, zawierające krew żylną i tętnicze gałęzie oskrzelowe zawierające krew tętniczą, towarzyszą oskrzelom wzdłuż całego ich przebiegu. Gałęzie tętnicze płucnej są naczyniami końcowymi i mają zespolenia z gałęziami tętnic oskrzelowych. Ąyły płucne (vv. pulmonales) odprowadzają krew do lewego przedsionka serca. Ąyły oskrzelowe (vv. bronchiales) prowadzą krew do żył nieparzystych i żył ramienno-głowowych, prawej i lewej. Droga limfy wiedzie przez węzły chłonne, położone głównie wzdłuż drzewa oskrzelowo-tchawiczego. Są to węzły płucne, oskrzelowo-płucne oraz tchawiczo-oskrzelowe górne i dolne. Włókna przywspółczulne pochodzą od n. błędnego (X), a współczulne od pnia współczulnego. Pierwsze powodują kurczenie się mięśniówki gładkiej oskrzeli oraz zniesienie napięcia mięśniówki naczyń, co powoduje rozwieranie ich światła; włókna współczulne mają działanie antagonistyczne. Zarówno włókna przywspółczulne, jak i współczulne tworzą na przedniej i tylnej ścianie oskrzeli sploty płucne, które wzdłuż drzewa oskrzelowego docierają aż do pęcherzyków płucnych.

Opłucna (pleura)
Opłucna stanowi podwójną warstwę błony surowiczej, która otacza każde płuco z osobna. Składa się z opłucnej płucnej (pleura pulmonalis), bezpośrednio przylegającej do powierzchni płuca oraz z opłucnej ściennej (pleura parietalis), wyścielającej jamę klatki piersiowej i sąsiednie narządy, do których są zwrócone powierzchnie płuc. Przestrzeń zawarta między powyższymi blaszkami błony surowiczej to jama opłucnej (cavum pleurae). Opłucna płucna pokrywa całą powierzchnię płuca z wyjątkiem okolicy położonej w obrębie wnęki płuca. W miejscu przebiegu szczelin międzypłatowych wnika w głąb aż do ich dna, pokrywając zwrócone naprzeciw siebie powierzchnie międzypłatowe, które dzięki temu swobodnie ślizgają się po sobie W części śródpiersiowej powierzchni przyśrodkowej opłucna płucna nie pokrywając wnęk przerzuca się na korzeń płuca i zawraca, przechodząc w opłucną ścienną, przylegającą do narządów śródpiersia, do wewnętrznej ściany klatki piersiowej oraz do górnej powierzchni przepony. W związku z tym opłucna ścienna dzieli się na poszczególne odcinki, tj. opłucną śródpiersiową, żebrową i przeponową. Poniżej wnęki płuc przejście opłucnej płucnej w opłucną śródpiersiową poszerza się w kierunku przyśrodkowym, sięgając ku dołowi do przepony w postaci więzadła płucnego (lig. pulmonale). Więzadło płucne ma kształt trójkąta; ustawione jest mniej więcej w płaszczyźnie czołowej i skierowane podstawą w dół. Na szczycie płuca opłucna ścienna tworzy tzw. osklepek opłucnej (cupula pleurae). W miejscu przejścia opłucnej żebrowej w opłucną przeponową znajduje się sierpowatego kształtu zachyłek żebrowo-przeponowy (recessus costodiaphragmaticus). W tym miejscu jama opłucnej jest uwypuklona, dzięki czemu płuco może znacznie się powiększyŹ podczas wdechu, wnikając brzegami w obręb zachyłka. Przejście opłucnej śródpiersiowej w opłucną przeponową tworzy zachyłek przeponowo-śródpiersiowy (recessus phrenicomediastinalis). Ponadto wyróżnia się zachyłek żebrowo-śródpiersiowy (recessus costmediastinalis). Zachyłki opłucnej są linijnymi szparami, a poszerzają się tylko podczas wdechu.

śródpiersie (mediastinum)
śródpiersie jest przestrzenią położoną pośrodkowo w jamie klatki piersiowej. Przestrzeń tę wyznacza mostek, piersiowy odcinek kręgosłupa oraz opłucna śródpiersiowa obu płuc. Przez otwór górny klatki piersiowej łączy się z szyją, a od jamy brzusznej oddziela ją przepona. Składa się ono ze śródpiersia przedniego i tylnego, a granicę między nimi tworzy płaszczyzna przechodząca przez korzenie płuc i więzadła płucne. W śródpiersiu przednim znajduje się serce wraz z osierdziem, wielkie naczynia serca, nn. przeponowe, naczynia osierdziowo-przeponowe, grasica. śródpiersie tylne zawiera aortę zstępującą, przełyk, tchawicę i jej rozdwojenie, nn. błędne i przewód piersiowy.


UKŁAD MOCZOWO-PŁCIOWY (systema urogenitale)

Narządy moczowe i narządy płciowe łączy się w jeden układ moczowo-płciowy z uwagi na ich wspólne pochodzenie; wywodzące się z mezodermy. U niższych kręgowców pozostają one w ścisłym powiązaniu; natomiast u wyższych kręgowców i u człowieka, po ukończeniu rozwoju, są oddzielone od siebie. Wspólnym łącznikiem obu układów pozostają częściowo narządy płciowe zewnętrzne.

Narządy moczowe (organa urinaria)
Narządy moczowe stanowią układ moczowy czyli wydalniczy, którego zadaniem jest usuwanie z krwi zbędnych produktów przemiany materii, utrzymanie równowagi wodnej i elektrolitowej ustroju oraz wywieranie wpływu na równowagę kwaso-zasadową środowiska wewnętrznego ustroju. W skład narządów układu moczowego wchodzą: parzysty gruczoł wytwarzający mocz zwany nerką,
drogi odprowadzające mocz, do których zalicza się: parzysty moczowód, nieparzysty pęcherz moczowy i cewkę moczową.

Nerka (ren)
Budowa zewnętrzna i położenie nerki
Nerka jest narządem parzystym o zabarwieniu brązowoczerwonym, kształtem zbliżonym do ziarna fasoli. W każdej nerce wyróżnia się koniec górny i dolny (extremitas superior et inferior), powierzchnię przednią i tylną (facies anterior et posterior) oraz dłuższy, wypukły brzeg boczny (margo lateralis) i wklęsły brzeg przyśrodkowy (margo medialis). Największe zagłębienie brzegu przyśrodkowego nosi nazwę wnęki nerkowej (hilus renalis), która prowadzi w głąb nerki do zatoki nerkowej (sinus renalis), wypełnionej miedniczką nerkową. Przez wnękę nerki wchodzi do jej wnętrza t. nerkowa (odgałęzienie aorty brzusznej), a wraz z nią splot nerkowy, który zawiera włókna nerwowe współczulne (od pnia współczulnego) i przywspółczulne (od n. błędnego X). Przez wnękę nerki wychodzi żyła nerkowa wpadająca do żyły głównej dolnej, naczynia chłonne oraz przewód wyprowadzający mocz z miedniczki nerkowej, zwany moczowodem DługośŹ nerki wynosi około 12 cm, szerokośŹ - 6 cm, a grubośŹ około 4 cm. Ciężar waha się w granicach 125-175 g; u kobiet nerka jest nieco mniejsza. Powierzchnia nerki jest gładka, pokrywa ją mało rozciągliwa osłonka, zwana torebką włóknistą (capsula fibrosa). Drugą zewnętrzną osłonę stanowi torebka tłuszczowa (capsula adiposa), która wytwarza miękkie podłoże dla nerki i nadnercza oraz zabezpiecza ją przed utratą ciepła. Na zewnątrz torebka tłuszczowa jest objęta łącznotkankową błoną zwaną powięzią nerkową (fascia renalis). Za pośrednictwem powięzi nerka przymocowuje się do otoczenia, przy czym najsilniej - do przepony. Od strony dolnej worek powięziowy jest otwarty. W związku z tym nerka może przesunąŹ się w kierunku dolnym, co następuje często w wyniku rozluźnienia lub zaniku torebki tłuszczowej. Do innych czynników umocowujących nerki należą: pnie naczyń nerkowych, przylegająca do jej przedniej ściany otrzewna ścienna, a także napięcie powłok brzucha. Mimo to nerka zachowuje pewną prawidłową ruchomośŹ i opuszcza się podczas wdechu a unosi w trakcie wydechu. Może również zmieniaŹ położenie w zależności od postawy ciała, przy czym różnica położenia w prawidłowych warunkach nie przekracza zazwyczaj 1-3 cm. Nerki leżą zaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzucha po obu stronach kręgosłupa. Długa oś nerki biegnie nieco skośnie od góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i w bok. W związku z tym dolne końce są bardziej oddalone od siebie niż końce górne. Koniec górny nerki prawej sięga XI kręgu piersiowego, zaś koniec dolny III kręgu lędźwiowego. Nerka lewa leży nieco wyżej (o połowę trzonu kręgowego) od nerki prawej. Górna cz꜏ powierzchni tylnej nerki spoczywa na XI i XII żebrze. Tylna powierzchniń obu nerek przylega od góry do przepony, niżej do m. lędźwiowego większego, m. czworobocznego lędźwi oraz do rozcięgna m. poprzecznego brzucha. Topografia przedniej ściany różni się w nerce prawej i lewej. Powierzchnia przednia nerki prawej w górnej części pokryta jest nadnerczem, poniżej przylega do prawego płata wątroby, części zstępującej dwunastnicy, a u dołu do prawego zgięcia okrężnicy. Do przedniej powierzchni nerki lewej u góry przylega nadnercze, poniżej żołądek, śledziona, trzustka i zgięcie lewe okrężnicy.

Budowa wewnętrzna nerki
W miąższu nerki nawet gołym okiem można wyróżniŹ dwie zasadnicze substancje: warstwę położoną obwodowo, zwaną korą nerki oraz wewnętrznie leżący rdzeń nerki. Kora ma zabarwienie jaśniejsze, żółtawoczerwone, podczas gdy rdzeń jest koloru niebieskawo-czerwonego. Rdzeń nerkowy (medulla renis) występuje w postaci tzw. piramid nerkowych (pyramides renales), których liczba waha się w granicach 10-20. W każdej piramidzie wyróżniamy podstawę (basis pyramidis) skierowaną w stronę kory oraz zaokrąglony wierzchołek, który nosi nazwę brodawki nerkowej (papilla renalis). Brodawki nerkowe objęte są kielichami nerkowymi mniejszymi. Wewnątrz piramid biegną prostolinijne kanaliki zwane cewkami nerkowymi (tubuli renales), które stanowią wewnątrznerkowe drogi wyprowadzające mocz do kielichów nerkowych. Ujścia cewek prostych (tubuli renales recti) przebiegających wzdłuż długiej osi piramid kończą się otworami brodawkowymi (foramina papillaria) na szczycie brodawek nerkowych. Pole pokryte otworami brodawkowymi nosi nazwę pola sitowego (area cribrosa). Każda brodawka jest objęta kielichem nerkowym (calices renales), do którego spływa mocz. Zwykle w jedną brodawkę łączą się 2-3 piramidy. Od podstaw piramid nerkowych odchodzą w głąb kory delikatne, jaśniejsze prążki (striae medullares), będące przedłużeniem rdzenia. Tworzą one cz꜏ promienistą (pars radiata) kory, a zawierają, podobnie jak piramidy, prostolinijne odcinki cewek nerkowych. Kora nerki (cortex renis) stanowi nie tylko warstwę obwodową, lecz wnika także między piramidy nerkowe w postaci słupów nerkowych (columnae renales). W korze nerki widoczne są bardzo liczne maleńkie punkciki zwane ciałkami nerkowymi (corpuscula renis). Stanowią one początkowy element części wydzielniczej nerki i tworzą cz꜏ skłębioną (pars convoluta) nerki. Piramida wraz z przylegającą do niej obwodowo korą stanowi płat nerkowy Jednostką wydzielniczą nerki jest nefron. W każdej nerce liczba nefronów jest bardzo znaczna, sięga bowiem 1-1,5 miliona. Ponieważ w nefronach następuje proces oddzielania wody oraz szeregu drobnocząsteczkowych składników krwi, nefron ma ścisłe powiązanie z układem krwionośnym nerki. Krew dochodzi do nerki przez tętnicę nerkową (a. renalis), która już we wnęce rozgałęzia się na tętnice międzypłatowe (aa. interlobares), przebiegające wewnątrz słupów nerkowych. Na wysokości podstaw piramid nerkowych odchodzą od nich tętnice łukowate (aa. arcuatae). Każda z tętnic łukowatych oddaje dwie gałązki, biegnące w przeciwnym kierunku. Te z nich, które biegną w korze i kierują się w stronę powierzchni nerki zwane są tętnicami międzypłacikowymi (aa. interlobulares); zaś drugie, wnikające do piramid, stanowią tętniczki proste. Od tętnicy międzyzrazikowej odchodzi gałązka zwana naczyniem doprowadzającym (vas afferens), która rozpada się na sieŹ naczyń włosowatych tworząc kłębuszek naczyniowy (glomerulus). Krew z sieci naczyń włosowatych kłębka uchodzi do tętniczki, zwanej naczyniem odprowadzającym (vas efferens). Układ ten nazywamy dziwną siecią tętniczo-tętniczą (rete mirabile arteriosum), ponieważ w odróżnieniu od ogólnej budowy sieci włosowatych tętniczo-żylnych krew odchodzi z naczyń włosowatych nie żyłą lecz tętnicą. Wymienionym tętnicom i tętniczkom towarzyszą żyły najczęściej tej samej nazwy. W obrębie zatoki nerkowej powstaje żyła nerkowa, która uchodzi do żyły głównej dolnej. W nerce w trzech miejscach występują zespolenia tętniczo-żylne, które kierują krew z tętnic bezpośrednio do żył, odciążając sieŹ tętniczą ciałek nerkowych.

Budowa nefronu
W skład nefronu wchodzą:
ciało nerkowe,
cz꜏ główna, w skład której wchodzi cz꜏ kręta (kanalik kręty I rzędu) i cz꜏ prosta, pętla Henlego,
wstawka.
Kłębuszek nerkowy jest otoczony dwuścienną torebką kłębuszka (capsula glomeruli) i razem tworzą ciałko nerkowe (corpusculum renis) - początkową cz꜏ nefronu. Blaszka wewnętrzna kłębuszka pokrywa bezpośrednio naczynie tętnicze wnikając między jego pętle. Blaszka ta w miejscu wejścia i wyjścia tętniczek (biegun naczyniowy) przechodzi w blaszkę zewnętrzną. Między obu blaszkami torebki znajduje się szczelinowata przestrzeń - komora ciałka nerkowego. Komora przechodzi w światło kanalika krętego I rzędu. Miejsce to nosi nazwę bieguna moczowego w przeciwieństwie do miejsca przejścia obu tętniczek, zwanego biegunem naczyniowym. Biegun moczowy przedłuża się w kanalik główny, którego początkowy odcinek tworzy cz꜏ krętą (kanalik kręty I rzędu), następnie zaś przechodzi w kanalik prosty, rozpoczynający pętlę Henlego. Cz꜏ główna nefronu od strony światła kanalika jest wysłana charakterystycznym rąbkiem szczoteczkowym. Kolejnym odcinkiem jest pętla nefronu (pętla Henlego), która składa się z ramienia zstępującego i wstępującego. Pętla nefronu oddala się od ciałka nerkowego jako ramię zstępujące (cz꜏ cienka pętli Henlego) i kieruje się do rdzenia nerki i po zatoczeniu łuku wraca w okolicę ciałka nerkowego, tworząc ramię wstępujące (cz꜏ gruba pętli Henlego). Czwartym i ostatnim odcinkiem nefronu jest wstawka czyli kanalik kręty II rzędu. Ma on przebieg kręty, sąsiaduje z ciałkiem nerkowym i stopniowo przybiera budowę cewki zbiorczej, do której uchodzi. Z połączenia kilku cewek zbiorczych powstaje przewód brodawkowy (ductus papillaris), uchodzący na szczycie piramidy. Naczynia chłonne nerki tworzą sieŹ powierzchowną i głęboką. Główny odpływ chłonki odbywa się przez pnie limfatyczne zatoki i wnęki. Węzły chłonne położone są w korzeniu nerki. Nerwy nerki pochodzą ze splotu trzewnego i z n. błędnego. Nerwy te tworzą splot nerkowy, położony w korzeniu nerki.

Drogi wyprowadzające mocz
Mocz bezustannie jest wydalany przez nerki i gromadzi się okresowo w pęcherzu moczowym. Dorosły człowiek wydala przeciętnie około 1,5 litra moczu na dobę. Mocz jest płynem klarownym, barwy żółtej o ciężarze właściwym 1,015-1,020 g/cm3. Odczyn moczu jest słabo kwaśny i zawiera prócz wody, azotowe produkty końcowe białkowej przemiany materii oraz wiele innych składników organicznych i nieorganicznych.

Miedniczka i kielichy nerkowe
Drogi wyprowadzające mocz rozpoczynają się wewnątrz nerki w tzw. piramidach nerkowych. Są to cewki zbiorcze, które uchodzą otworkami brodawkowymi do kielichów nerkowych mniejszych (calices renales minores) na szczycie piramid. Kilka kielichów nerkowych mniejszych łącząc się ze sobą tworzy dwa lub trzy kielichy nerkowe większe (calices renales majores) uchodzące do miedniczki nerkowej (pelvis renalis), wypełniające zatokę nerkową. Miedniczka nerkowa ma kształt lejkowaty, jest spłaszczona w kierunku przednio-tylnym a jej wierzchołek skierowany do wnęki bezpośrednio przedłuża się w moczowód. ściany kielichów i miedniczki nerkowej są zbudowane podobnie do ścian dalszych odcinków dróg wyprowadzających mocz. Zewnętrzną warstwę stanowi łącznotkankowa błona, warstwę środkową błona mięśniowa, zaś od strony światła miedniczka i kielichy nerkowe są wysłane błoną śluzową, pokrytą nabłonkiem przejściowym. Kształt kielichów i miedniczki jest bardzo zmienny.

Moczowód (ureter)
Moczowód jest to parzysty cienki przewód o długości około 30 cm, odprowadzający mocz z miedniczki nerkowej do pęcherza moczowego. Podobnie jak wszystkie części układu moczowego leży zewnątrzotrzewnowo, przylega do mięśnia lędźwiowego większego. Wyróżniamy w nim dłuższy odcinek początkowy, zwany częścią brzuszną (pars abdominalis) oraz krótszą cz꜏ miedniczną (pars pelvina), która biegnie od wysokości stawu krzyżowo-biodrowego do pęcherza moczowego. Oba moczowody kierują się zbieżnie w dół do tylnej ściany pęcherza moczowego. W moczowodzie wyróżnia się trzy łukowate zgięcia. Pierwsze z nich znajduje się w miejscu przejścia miedniczki nerkowej w moczowód i nosi nazwę zgięcia nerkowego (flexura renalis), drugie to zgięcie brzeżne (flexura marginalis), występuje na granicy części brzusznej i części miednicznej oraz zgięcie trzecie (flexura tertia), odpowiadające krzywiźnie ściany miednicy mniejszej. Części miedniczne obu moczowodów kierują się przyśrodkowo i przebijają skośnie ścianę pęcherza moczowego, uchodząc ujściem moczowodu (ostium ureteris) w tylno-bocznych kątach pęcherza. Ten końcowy odcinek moczowodu jest zwany częścią śródścienną. ściana moczowodu składa się z trzech warstw. Błona zewnętrzna (tunica adventitia) łączy moczowód z otoczeniem. środkowa warstwa, czyli błona mięśniowa, jest zbudowana z włókien mięśni gładkich, które układają się w trzy warstwy: zewnętrzną podłużną, środkową okrężną i wewnętrzną podłużną. Skurcze mięśniówki wywołują ruchy perystaltyczne moczowodu, dzięki czemu mocz rytmicznie spływa do pęcherza moczowego. Trzecią wewnętrzną warstwę stanowi błona śluzowa, pokryta nabłonkiem przejściowym, odpornym na drażniące działanie moczu. Błona śluzowa wytwarza w moczowodzie podłużne fałdy.

Pęcherz moczowy (vesica urinaria)
Pęcherz moczowy jest okresowym zbiornikiem moczu. Leży w miednicy mniejszej za spojeniem łonowym. Opróżniony pęcherz jest podobny pod względem kształtu i wielkości do małej cytryny. PojemnośŹ pęcherza jest osobniczo bardzo zmienna. W pęcherzu wyróżniamy szczyt (apex vesciae) skierowany ku górze i do przodu. Poniżej szczytu znajduje się trzon (corpus vesciae), który ku dołowi poszerza się przechodząc w dno pęcherza (fundus vesciae) W wypełnionym pęcherzu wyróżnia się ponadto powierzchnię przednią i tylną. ściana przednia jest skierowana do spojenia łonowego, natomiast ściana tylna sąsiaduje u mężczyzn z przednią ścianą odbytnicy, zaś u kobiet z przednią ścianą macicy. Otrzewna ścienna przedniej ściany jamy brzucha przechodzi na górno-tylną powierzchnię pęcherza, nie dochodząc jednak do jego dna, i przerzuca się na przednią ścianę odbytnicy u mężczyzn, a u kobiet na przednią ścianę macicy, wytwarzając odpowiednio: zagłębienie odbytniczo-pęcherzowe i zagłębienie pęcherzowo-maciczne (excavatio rectovesicalis et vesicouterina). Pęcherz leży zewnątrzotrzewnowo, bowiem tylko częściowo pokryty jest otrzewną. Do dna pęcherza moczowego u mężczyzny przylega gruczoł krokowy, pęcherzyki nasienne i bańki nasieniowodów. U kobiet dno pęcherza spoczywa na przedniej ścianie pochwy i przeponie moczowo-płciowej. ściana pęcherza moczowego zbudowana jest z trzech warstw: wewnętrznej, stanowiącej błonę śluzową,
środkowej, utworzonej z włókien mięśni gładkich ze znaczną domieszką włókien sprężystych, błony zewnętrznej.
Błona śluzowa, wyścielona nabłonkiem przejściowym, w pęcherzu opróżnionym jest silnie pofałdowana. W miarę jednak jego wypełniania fałdy wygładzają się stopniowo. Luźna tkanka podśluzowa pośredniczy w połączeniu błony śluzowej z błoną mięśniową. Jednak niecała powierzchnia błony śluzowej jest pofałdowana. W okolicy dna znajduje się trójkąt pęcherza (trigonum vesciae), który bez względu na stan wypełnienia pęcherza moczowego pozostaje zawsze gładki. Podstawa tego równoramiennego trójkąta jest skierowana ku tyłowi, zaś wierzchołek do przodu. Na obu końcach podstawy wnikają do pęcherza moczowody, zakończone ujściem moczowodu (ostium ureteris). Moczowody przebijają ścianę pęcherza skośnie, a między nimi jest rozpięty fałd międzymoczowodowy (plica interureterica). Fałd zamyka ujście moczowodu i zapobiega cofaniu się moczu. W obrębie wierzchołka trójkąta znajduje się ujście wewnętrzne cewki moczowej (ostium urethrae internum), w którym błona śluzowa tworzy wyraźne wzniesienie, zwane języczkiem (uvula). Języczek przyczynia się do zamknięcia ujścia wewnętrznego cewki moczowej. Podłużne pasma mięśniowe dochodzące do języczka cofają go podczas skurczu i przyczyniają się do otwarcia ujścia wewnętrznego cewki moczowej. Błona mięśniowa jest utworzona z pęczków włókien mięśni gładkich, które układają się w trzy warstwy: zewnętrzną podłużną, środkową okrężną i wewnętrzną, także podłużną. Pęczki poszczególnych warstw wnikają jednak między siebie, w związku z tym trudno jest oddzieliŹ poszczególne warstwy. Mięśniówka ta stanowi mięsień wypieracz pęcherza (m. detrusor vesciae). W błonie mięśniowej spotyka się także liczne włókna sprężyste. Od dna pęcherza moczowego odchodzą pasma mięśniowe, które przymocowują go do otoczenia. Należą do nich m. łonowo-pęcherzowy i m. odbytniczo-pęcherzowy. W okolicy ujścia cewki moczowej gromadzą się liczne włókna okrężne, tworząc m. zwieracz pęcherza (m. sphincter vesciae). Stałe napięcie tego mięśnia nie pozwala na odpływ moczu z pęcherza. CzynnośŹ jego nie podlega naszej woli, gdyż jako mięsień gładki działa na drodze odruchowej. Błona zewnętrzna jest zróżnicowana. Na powierzchni górno-tylnej stanowi ją błona surowicza, będąca otrzewną ścienną, natomiast pozostałe części ściany pokrywa luźna tkanka łączna, zespalająca pęcherz z otoczeniem. średnie fizjologiczne wypełnienie wynosi około 400 ml, i jest indywidualnie bardzo zmienne. Uczucie parcia na mocz występuje nie tylko pod wpływem fizjologicznego wypełnienia pęcherza, ale również pod wpływem bodźców psychicznych, jak: strach, radośŹ, itp. Głównym źródłem unaczynienia jest t. biodrowa wewnętrzna. Krew żylna odprowadzana jest do ż. biodrowej wewnętrznej. Limfa odpływa do węzłów biodrowych zewnętrznych i wewnętrznych. Nerwy dla pęcherza moczowego pochodzą od pnia współczulnego oraz od nerwów trzewnych miednicznych (przywspółczulne) Układ współczulny powoduje skurcz zwieracza i zatrzymanie moczu w pęcherzu, zaś układ przywspółczulny wywołuje skurcz mięśniówki pęcherza, przyczyniając się do wydalania moczu.

Cewka moczowa żeńska (urethra feminina)
Przy omawianiu narządów moczowych jest opisana jedynie cewka moczowa żeńska z uwagi na jej wyłączną przynależnośŹ do dróg moczowych. Cewka moczowa męska stanowi wspólną drogę dla moczu i nasienia, będzie zatem omówiona wraz z narządami płciowymi. Cewka moczowa żeńska (urethra feminina) jest krótka, jej długośŹ wynosi około 3-5 cm. Rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej (ostium urethrae internum) w pęcherzu moczowym, a kończy w przedsionku pochwy ujściem zewnętrznym cewki moczowej (ostium urethrae externum). ściana cewki moczowej jest zbudowana tylko z dwóch warstw: błony śluzowej i błony mięśniowej. Błona śluzowa układa się w podłużne fałdy. Na tylnej ścianie wytwarza wyraźny fałd, zwany grzebieniem cewki moczowej (crista urethralis), będący przedłużeniem języczka cewki z trójkąta pęcherza. Błonę śluzową górnego odcinka cewki pokrywa nabłonek przejściowy, który przechodzi stopniowo ku dołowi w wielorzędowy nabłonek cylindryczny, a dalej w wielowarstwowy nabłonek płaski niezrogowaciały. Błona mięśniowa składa się z wewnętrznych włókien podłużnych i zewnętrznych okrężnych. W miejscu przejścia cewki przez mięśniówkę krocza końcowy jej odcinek otoczony jest przez drugi mięsień okrężny, zwany m. zwieraczem cewki moczowej (m. sphincter urethrae)

Narządy płciowe (organa genitalia)
Narządy płciowe służą do podtrzymywania istnienia gatunku i ze względu na ich czynnośŹ można podzieliŹ je na trzy grupy. Do pierwszej grupy należą gruczoły płciowe: u kobiet - jajnik, u mężczyzn - jądro. W gruczołach powstają komórki płciowe, charakterystyczne dla każdej płci. Do drugiej grupy należą drogi odprowadzające komórki płciowe. U kobiet jest to parzysty jajowód i nieparzysta macica. U mężczyzn narządami odprowadzającymi są parzysty nasieniowód i nieparzysta cewka moczowa. Do trzeciej grupy zaliczamy narządy umożliwiające łączenie się komórek płciowych w zygotę. Do narządów tych u kobiet należy pochwa i srom niewieści, u mężczyzn prącie. Pod względem anatomicznym narządy płciowe dzielimy na narządy płciowe wewnętrzne i zewnętrzne.

Narządy płciowe męskie (organa genitalia masculina)
Narządy płciowe męskie dzielą się na wewnętrzne i zewnętrzne. Do narządów płciowych wewnętrznych należą: jądra wytwarzające komórki płciowe męskie zwane plemnikami i drogi wyprowadzające nasienie, tj. najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne i przewód wytryskowy oraz nieparzysty gruczoł krokowy - stercz i gruczoły opuszkowo-cewkowe. W skład narządów płciowych zewnętrznych wchodzą: prącie, cewka moczowa i moszna.

Jądro (testis)
Jądro jest parzystym gruczołem płciowym męskim, który rozwija się w jamie brzusznej w okolicy lędźwiowej. W ostatnich miesiącach życia płodowego następuje proces zstępowania jąder, które wydostają się z jamy brzusznej do moszny przez kanał pachwinowy. Jądro ma kształt elipsoidalny i jest nieco spłaszczone z boków. Wyróżnia się na nim powierzchnię przyśrodkową i boczną (facies medialis et lateralis), które oddziela brzeg przedni i tylny (margo anterior et posterior). W jądrze występuje ponadto koniec górny i dolny (extermitas superior et inferior). Jądro ma zabarwienie białosinawe, długośŹ około 4-5 cm, a masa jądra wraz z najądrzem wynosi około 20-30 g. Prawe i lewe jądro umieszczone są wraz z najądrzami w mosznie (scrotum) i oddzielone od siebie przegrodą moszny (septum scroti). Lewe jądro jest zazwyczaj nieznacznie większe i leży nieco niżej od prawego. Długa oś jądra nie przebiega idealnie pionowo, lecz lekko skośnie od góry i przodu ku dołowi i do tyłu.

Budowa jądra
Wewnątrz jądra można wyodrębniŹ dwa zasadnicze elementy składowe: łącznotkankowy zrąb jądra,
właściwy miąższ jądra.
Jądro jest pokryte grubą włóknistą błoną, zwaną błoną białawą (tunica albuginea), która jest mało rozciągliwa, silnie unaczyniona i unerwiona. W okolicy tylnego brzegu błona biaława intensywnie grubieje i na kształt klina wpukla się w głąb jądra. Wytwarza tzw. śródjądrze (mediastinum), od którego odchodzą w kierunku obwodu jądra promieniste blaszki czyli przegródki jądra (septula testis), dzielące miąższ na poszczególne zraziki. W przegródkach jądra przebiegają naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy. W ten sposób łącznotkankowy zrąb dzieli miąższ jądra na około 200 stożkowatych płacików jądra (lobuli testis), które wierzchołkami skierowane są do śródjądrza, a podstawą przylegają do błony białawej otaczającej jądro. W każdym płaciku biegnie kilka ( 1-4) cewek nasiennych krętych (tubuli seminiferi contorti), które podążają od podstawy do wierzchołka płacika, gdzie łączą się, tworząc jeden krótki przewód zbiorczy o przebiegu prostolinijnym, zwany cewką nasienną prostą (tubulus seminiferus rectus). Siatka jądra (rete testis), znajdująca się w śródjądrzu, powstała w wyniku połączenia cewek prostych po opuszczeniu płacików. W górnej części siatki jądra odchodzą przewodziki odprowadzające jądra (ductuli efferentes testis), które przebijając błonę białawą wnikają do najądrza. W cewkach nasiennych krętych wytwarzane są plemniki, zaś cewki proste stanowią wyłącznie drogi odprowadzające nasienie do siatki jądra. SieŹ jądra (rete testis) znajduje się w śródjądrzu i powstaje z połączenia cewek prostych. Z sieci jądra odchodzą przewodziki odprowadzające jądra. ściana cewki krętej składa się od zewnątrz z błony właściwej; od wewnątrz pokrywa ją nabłonek wielowarstwowy. W skład nabłonka wchodzą komórki podstawowe (Sertolego) oraz komórki nasienne, które przedstawiają różne stadia rozwoju komórek płciowych. Są to następujące po sobie postacie rozwojowe plemników: spermatogonie,
spermatocyty I rzędu,
spermatocyty II rzędu,
spermatydy,
plemniki.
W budowie plemnika wyróżnia się: główkę wyposażoną w chromosomy, szyjkę, która zawiera centrosomy oraz najdłuższą cz꜏ - witkę, decydującą o ruchu komórki. Witka składa się ze wstawki zawierającej mitochondria, części głównej, która pokryta jest osłonką cytoplazmatyczną oraz nagiej części końcowej. Jądro, podobnie jak trzustka, ma charakter gruczołu o podwójnym wydzielaniu. Jako gruczoł wydzielania zewnętrznego produkuje plemniki, natomiast jako gruczoł dokrewny, czyli wewnątrzwydzielniczy wytwarza w komórkach śródmiąższowych hormon płciowy męski androgen. Komórki śródmiąższowe stanowią 28% całej masy gruczołu. Androgen ma zasadniczy wpływ na rozwój i kształtowanie pierwotnych i wtórnych cech płciowych. Androgen jest niezbędnym hormonem dla prawidłowej funkcji gruczołu krokowego, jak również pęcherzyków nasiennych. Współdziałanie jądra jako gruczołu dokrewnego z innymi gruczołami o wewnętrznym wydzielaniu jest bardzo ścisłe. Istnieje duża współzależnośŹ między gruczołem płciowym, a przysadką mózgową i nadnerczem. Hormon jądra wywiera regulujący wpływ na wytwarzanie hormonu gonadotropowego przedniego płata przysadki mózgowej. Usunięcie jąder we wczesnym okresie życia osobnika (kastracja) wywołuje nadmierne wzrastanie kończyn dolnych, zahamowanie wzrostu krtani, słabo rozwinięte lub brak owłosienia brody, pach, itp.

Najadrze (epidydimis)
Najądrze jest to samodzielny narząd, który zawiera układ przewodów, służących do magazynowania nasienia. Ma kształt fajki i jest nasadzone na górny koniec jądra od strony tylnej. Najądrze składa się z głowy (caput), trzonu (corpus) i ogona (cauda). DługośŹ najądrza równa jest długości jądra. Głowa stanowi górną i najgrubszą cz꜏, trzon zwężając się przechodzi ku dołowi w ogon, a ten z kolei przedłuża się w początkowy odcinek nasieniowodu. Do wnętrza głowy wnikają przewodziki odprowadzające jądra, które po krótkim prostym, a później bardzo krętym przebiegu, wytwarzają stożkowate płaciki najądrza (lobuli epididymidis). Z płacików najądrza powstaje jeden wspólny przewód najądrza (ductus epididymidis), który biegnie w dół przez trzon i ogon, tworząc po drodze liczne skręty, po wyjściu z najądrza przedłuża się w nasieniowód. Plemniki po wydostaniu się z jądra gromadzą się zarówno w płacikach, jak i w przewodzie najądrza, gdzie pozostając w spoczynku osiągają pełną dojrzałośŹ. Ponieważ zawiązki gruczołów płciowych leżą w okolicy lędźwiowej, główna tętnica, zaopatrująca jądro i najądrze w krew, odchodzi od aorty brzusznej. Jest to parzysta tętnica jądrowa, która wraz z jądrem wnika do worka mosznowego w procesie zstępowania jąder, wchodząc w skład powrózka nasiennego. Ąyły jądra i najądrza uchodzą do splotu wiciowatego, wchodzącego również w skład powrózka nasiennego. Po wyjściu z kanału pachwinowego od splotu wiciowatego odchodzi żyła jądrowa prawa, która odprowadza krew do ż. głównej dolnej, zaś lewa uchodzi do ż. nerkowej lewej. Naczynia chłonne, biegnąc w powrózku nasiennym, uchodzą do węzłów lędźwiowych, z których chłonka przez pnie lędźwiowe jest kierowana do zbiornika mleczu. Nerwy pochodzą ze splotu trzewnego.

Nasieniowód (ductus deferens)
Nasieniowód jest przewodem przeprowadzającym nasienie z najądrza do cewki moczowej. DługośŹ wyprostowanego nasieniowodu wynosi około 50 cm. Nasieniowód można podzieliŹ na cztery zasadnicze części: jądrową, powrózkową pachwinową i miedniczną. Cz꜏ nasieniowodu, która stanowi bezpośrednie przedłużenie przewodu najądrza i biegnie ku górze wzdłuż tylnego brzegu jądra, nosi nazwę części jądrowej. W dalszym odcinku nasieniowód kieruje się ku górze do pierścienia pachwinowego powierzchownego, wchodzi w skład powrózka nasiennego, stanowiąc cz꜏ powrózkową nasieniowodu. Obie zatem części odcinka zewnątrzbrzusznego przebiegają w obrębie moszny. Cz꜏ pachwinowa przechodzi przez cały kanał pachwinowy, a opuszczając go przez pierścień pachwinowy głęboki wytwarza ostre zgięcie nasieniowodu, od którego rozpoczyna się cz꜏ miedniczna czyli wewnątrzbrzuszna. Cz꜏ miedniczna biegnie początkowo po bocznej ścianie miednicy mniejszej, następnie kierując się ku dołowi i przyśrodkowo dochodzi do dna pęcherza moczowego. Tutaj krzyżuje się od przodu z moczowodem i zbliża do nasieniowodu strony przeciwległej. Końcowy odcinek nasieniowodu, przylegający do dna pęcherza moczowego, jest wrzecionowato rozszerzony i nosi nazwę bańki nasieniowodu (ampulla ductus deferentis). światło bańki nasieniowodu nie jest jednolite, zawiera bowiem oprócz głównego światła maleńkie komory zwane uchyłkami bańki (diverticula ampullae), pooddzielane od siebie przegródkami. ściana nasieniowodu wraz z bańką składa się z trzech warstw: błony zewnętrznej, mięśniowej i śluzowej. Błona zewnętrzna, zbudowana z tkanki łącznej włóknistej, zawiera również liczne włókna sprężyste. Najgrubszą warstwą jest błona mięśniowa, składająca się z włókien podłużnych i okrężnych, układających się w trzy warstwy. Włókna podłużne pokrywają od zewnątrz i od wewnątrz włókna o przebiegu okrężnym. Skurcze mięśniówki działają na zasadzie mechanizmu ssąco-tłoczącego, wysyłając nasienie z najądrza i prowadząc je następnie w kierunku przewodu wytryskowego. Błona śluzowa układa się w kilka podłużnych fałdów. Nabłonek błony śluzowej początkowo jest podobny do nabłonka przewodu najądrza, następnie przekształca się w dwurzędowy nabłonek cylindryczny. Nabłonek bańki nasieniowodu produkuje wydzielinę, która pobudza plemniki do ruchu.

Pęcherzyk nasienny (vesicula seminalis)
Pęcherzyk nasienny jest gruczołem parzystym, przylegającym do dna pęcherza moczowego, położonym bocznie od bańki nasieniowodu. Jest on narządem cewkowym o nierównej powierzchni i długości 4-5 cm. Długa oś pęcherzyka nasiennego biegnie nieco skośnie od góry i boku ku dołowi i przyśrodkowo. Cz꜏ górna jest szersza i ślepo zakończona. Cz꜏ dolna zwęża się przechodząc w przewód wydalający (ductus excretorius), który uchodzi do przewodu wytryskowego. Gruczoł ten wypełniony jest wytwarzaną przez niego wydzieliną, która wprowadzona do przewodu wytryskowego pobudza plemniki do ruchu. Przewód wytryskowy (ductus ejaculatorius) biegnie wewnątrz gruczołu krokowego, jego długośŹ wynosi około 2 cm. światło przewodu wytryskowego jest w przekroju poprzecznym znacznie mniejsze od światła bańki nasieniowodu. Dzięki temu nasienie może byŹ wprowadzone do cewki moczowej pod znacznym ciśnieniem. Od góry do każdego przewodu wytryskowego uchodzi przewód wydalający pęcherzyka nasiennego oraz bańka nasieniowodu. Oba przewody wytryskowe uchodzą na wzgórku nasiennym (colliculus seminalis), który stanowi wzniesienie błony śluzowej na tylnej ścianie części sterczowej cewki moczowej.

Gruczoł krokowy (prostata)
Gruczoł krokowy (stercz) ma kształt kasztana jadalnego, jest nieco spłaszczony w kierunku przednio-tylnym. Leży na dnie miednicy mniejszej, przylegając podstawą (basis) do dna pęcherza moczowego. Wierzchołek (apex) gruczołu jest skierowany ku dołowi i nieco do tyłu, dochodząc do przepony moczowo-płciowej. Powierzchnia przednia (facies anterior) sąsiaduje z dolną częścią spojenia łonowego, a powierzchnia tylna (facies posterior) przylega do odbytnicy. Na tylnej powierzchni znajduje się płytka bruzda, która dzieli gruczoł krokowy na płat prawy i lewy (lobus dexter et sinister). Obydwa płaty łączy węzina gruczołu krokowego (isthmus prostatae). Gruczoł krokowy jest silnie przymocowany do otoczenia za pośrednictwem tkanki łącznej oraz licznych pasm mięśniowych, które wysyła do sąsiednich narządów i ścian miednicy mniejszej. Gruczoł krokowy pełny rozwój osiąga w wieku 20-25 lat. Budowa wewnętrzna jest zróżnicowana. W obrębie miąższu występują dwa zasadnicze składniki: istota gruczołowa oraz tkanka śródmiąższowa, na którą składają się pasma mięśniówki gładkiej, jak również bogata we włókna sprężyste tkanka łączna. Tkanka śródmiąższowa, wnikając w głąb istoty gruczołowej, dzieli miąższ na mniejsze nieregularne jednostki zbudowane z rozgałęzionych gruczołów cewkowo-pęcherzykowych. Przewodziki sąsiadujących ze sobą gruczołów łączą się tworząc przewodziki gruczołu krokowego (ductuli prostatici), uchodzące (podobnie jak przewody wytryskowe) na wzgórku nasiennym lub w jego najbliższym sąsiedztwie. Wydzielina gruczołu krokowego stanowi mętną, białawą ciecz o odczynie zasadowym i gromadzi się w przewodach gruczołu. Podczas ejakulacji skurcz istoty mięśniowej gruczołu krokowego wtłacza wydzielinę do cewki moczowej. Stanowi ona 15-30 % nasienia, nadając mu charakterystyczny zapach.

Gruczoł opuszkowo-cewkowy (glandula bulbourethralis)
W przeciwieństwie do gruczołu krokowego gruczoł opuszkowo-cewkowy jest narządem parzystym. Jego przewód, podobnie jak gruczołu krokowego, uchodzi do cewki moczowej. Kształtem i wielkością jest zbliżony do ziarna grochu, ma barwę żółtobrązową , a leży w mięśniówce przepony moczowo-płciowej w sąsiedztwie końca opuszki ciała gąbczastego. Przewód gruczołu (ductus glandulae bulbourethralis) o długości około 5 cm biegnie przez ciało gąbczaste i uchodzi na dolnej ścianie cewki moczowej. Gruczoł wydziela śluzowaty płyn, który wydostaje się do cewki moczowej podczas ejakulacji przygotowując błonę śluzową do przejścia nasienia

Moszna (scrotum)
Moszna wraz z prąciem należy do narządów płciowych męskich zewnętrznych. Moszna jest obszernym, luźnym i nieparzystym workiem skórnym, w którym są umieszczone jądra wraz z osłonkami. Jama moszny jest podzielona na dwie komory przez biegnącą wewnętrznie w płaszczyźnie pośrodkowej przegrodę moszny (septum scroti). Na powierzchni zewnętrznej, w miejscu przegrody, widnieje szew moszny (raphe scroti). Skóra worka mosznowego przechodzi bezpośrednio w skórę sąsiednich okolic. Tkanka podskórna ma specyficzną budowę oraz zawiera liczne włókna mięśni gładkich. Stanowi ona tzw. błonę kurczliwą (tunica dartos), która zwiększa powierzchnię moszny podczas rozkurczu mięśniówki, zaś w czasie skurczu tworzy luźne pofałdowania. Skóra moszny jest cienka, słabo owłosiona, ma zabarwienie ciemniejsze od skóry innych okolic ciała, pozbawiona jest tkanki tłuszczowej i zawiera liczne gruczoły łojowe i potowe. Jak już wspomniano, jądra rozwijają się w jamie brzusznej zaotrzewnowo i w procesie zstępowania uwypuklają napotykane po drodze warstwy ściany jamy brzusznej. Z nich to powstają osłonki jądra i powrózka nasiennego. Jakkolwiek jądra w swej wędrówce nie mogą uwypukliŹ otrzewnej, bowiem położone są zaotrzewnowo, to jednak sama otrzewna uwypukla się równoległe do zstępujących jąder, tworząc wyrostek pochwowy, który przyczynia się do wytwarzania surowiczej osłonki jądra. Po zakończeniu procesu zstępowania jądra mają następujące osłonki błonę pochwową jądra (tunica vaginalis testis),
powięź nasienną wewnętrzną (tunica spermatica interna),
powięź mięśnia dźwigacza jądra (fascia cremasterica),
powięź nasienną zewnętrzną (tunica spermatica externa).
Osłonka pochwowa jądra, jako pozostałośŹ płodowego wyrostka pochwowego otrzewnej, składa się z dwóch blaszek. Blaszka bezpośrednio przylegająca do powierzchni jądra stanowi blaszkę trzewną, natomiast blaszka zewnętrzna, oddzielona od pierwszej szczelinowatą jamą surowiczą, nosi nazwę blaszki ściennej. Jama surowicza moszny, wypełniona małą ilością płynu surowiczego, zatraciła łącznośŹ z jamą surowiczą otrzewnej jamy brzusznej. Trzy kolejne osłonki są wytworami ściany jamy brzusznej, uwypuklonej przez zstępujące przez kanał pachwinowy jądra. Z wypustki powięzi poprzecznej brzucha, która pokrywa od wewnątrz mięsień poprzeczny brzucha, powstała powięź nasienna wewnętrzna obejmująca jądro wraz z najądrzem oraz powrózek nasienny. Powięź mięśnia dźwigacza jądra jako kolejna osłonka pochodzi z mięśnia skośnego zewnętrznego i z powięzi powierzchownej brzucha, a otacza bezpośrednio mięsień dźwigacz jądra. Ostatnią, zewnętrzną osłonką, przylegającą do wewnętrznej powierzchni worka mosznowego jest powięź nasienna zewnętrzna, która powstała z powięzi podskórnej brzucha. Powrózek nasienny (funiculus spermaticus) jest położony w mosznie i objęty tymi samymi osłonkami, którymi objęte jest jądro, z wyjątkiem blaszek surowiczych. Powrózek nasienny kieruje się do kanału pachwinowego i przechodząc przez kanał traci stopniowo swe osłonki. Na zawartośŹ powrózka nasiennego składa się nasieniowód, naczynia krwionośne i limfatyczne oraz nerwy.

Prącie (penis)
Prącie jest narządem kopulacyjnym, a przebiegająca w nim cewka moczowa jest drogą zarówno moczu, jak i nasienia. Prącie znajduje się powyżej moszny przed spojeniem i kośŹmi łonowymi. WielkośŹ i kształt prącia są w dużym stopniu uzależnione od stanu w jakim się znajduje. W czasie spoczynku przeciętna długośŹ wynosi około 10-12 cm. W prąciu wyróżnia się nasadę prącia, trzon prącia i żołądź. Szerszy koniec tylny stanowi nasadę prącia (radix penis), która jest pokryta skórą krocza i przytwierdzona do kości łonowych i przepony moczowo-płciowej. Ta cz꜏ jest w zasadzie nieruchoma. Odcinek środkowy zwany trzonem prącia (corpus penis) należy do części wolnej czyli ruchomej i z uwagi na kształt spłaszczonego w kierunku przednio-tylnym walca, ma powierzchnię górną czyli grzbiet prącia (dorsum penis) oraz powierzchnię cewkową (facies urethralis). W przedłużeniu trzonu znajduje się na końcu żołądź prącia (glans penis) o kształcie stożka z zaokrąglonym wierzchołkiem. Prącie pokryte jest od zewnątrz delikatną skórą, która na powierzchni cewkowej trzonu ma pośrodku ciemniejsze pasmo, będące szwem prącia (raphe penis). Na żołędzi prącia skóra tworzy zdwojony fałd zwany napletkiem (preputium). Na wierzchołku żołędzi znajduje się ujście zewnętrzne cewki moczowej (ostium urethrae externum). W swej budowie wewnętrznej prącie jest zróżnicowane na dwa ciała jamiste prącia (corpora cavernosa penis), położone od strony górnej oraz nieparzyste ciało gąbczaste prącia (corpus spongiosum penis), leżące pośrodku po stronie dolnej. Ciała jamiste są walcowatego kształtu i łączą się ze sobą w płaszczyźnie pośrodkowej wspólną przegrodą prącia (septum penis). Wzdłuż dolnej powierzchni na wysokości przegrody znajduje się rowek, w którym mieści się ciało gąbczaste prącia. W okolicy spojenia łonowego oba ciała jamiste oddalają się od siebie przechodząc w tzw. odnogi prącia (crura penis), które biegną rozbieżnie ku tyłowi i dołowi kończąc się ostro w połowie długości gałęzi kulszowo-łonowej. Błona biaława pokrywająca ciała jamiste wraz z ich odnogami zrasta się z okostną kości łonowej i kulszowej, przyczyniając się do ich silnego umocowania. Koniec przedni ciała jamistego rozdziela się na dwa tępe wierzchołki, wnikające w podstawę żołędzi. Ciała jamiste pokrywa od zewnątrz silna błona biaława (tunica albuginea), która wnika między oba ciała, wytwarzając przegrodę prącia. W przegrodzie znajdują się liczne, drobne otworki. Błona biaława obejmuje swoistą tkankę ciał jamistych, zbudowaną z układu beleczek otaczających bardzo liczne jamki. Jamki te komunikują się ze sobą przez otworki przegrody ciał jamistych. W budowie beleczek przeważa tkanka mięśniowa gładka, zaś tkanka łączna występuje tu w postaci włókien sprężystych. Dzięki temu beleczki są bardzo rozciągliwe. Wzwód prącia (erectio penis) następuje wtedy, gdy jamki zostaną silnie wypełnione krwią, a odpływ jej jest utrudniony. Głównym źródłem krwi tętniczej napływającej do jamek ciał jamistych, jest tętnica głęboka prącia - prawa i lewa. Obie odchodzą od tętnicy sromowej wewnętrznej. Ciało gąbczaste prącia jest pojedynczym narządem, biegnącym po stronie dolnej wzdłuż pośrodkowego rowka ciał jamistych, z którymi jest ono związane za pośrednictwem tkanki łącznej. Tylny koniec ciała gąbczastego jest uwypuklony W stosunku do części środkowej i nosi nazwę opuszki prącia (bulbus penis). Opuszka wchodzi w skład nasady prącia i od strony górnej jest silnie złączona z przeponą moczowo-płciową. Do początkowego odcinka opuszki od dołu przylega cewka moczowa, która po krótkim (1,5 cm) przebiegu wnika w głąb opuszki. Najdłuższą środkową cz꜏ stanowi trzon ciała gąbczastego, w którym przebiega cewka moczowa. Na końcu przednim ciało gąbczaste grubieje w żołądź prącia (glans penis). Do zagłębienia podstawy żołędzi prącia, którego zaokrąglony brzeg tworzy koronę żołędzi (corona glandis) wnikają tępe końce ciał jamistych. Na wierzchołku żołędzi znajduje się pionowa szczelina, będąca ujściem zewnętrznym cewki moczowej Na powierzchni dolnej żołędzi w linii pośrodkowej znajduje się mały fałdzik skórny, który tworzy wędzidełko napletka (frenulum preputii). Wędzidełko to łączy napletek z żołędzią poniżej ujścia zewnętrznego cewki moczowej. Ciało gąbczaste, podobnie do ciał jamistych, pokrywa błona biaława, która jest tu znacznie cieńsza. Jamki ciała gąbczastego są mniejsze od jamek ciał jamistych, a beleczki w przeciwieństwie do beleczek ciał jamistych zawierają więcej włókien sprężystych przy małej ilości komórek mięśniowych. Podobnie jak w ciałach jamistych podczas wzwodu jamki ciała gąbczastego wypełniają się krwią tętniczą, jednak krew swobodnie z nich odpływa, dzięki czemu przebiegająca w nim cewka moczowa jest drożna dla wytryskującego nasienia. Oba ciała jamiste są połączone z ciałem gąbczastym wspólną osłoną włóknistą w jedną całośŹ, zwaną powięzią głęboką prącia (fascia penis profunda). Powięź powierzchowna prącia (fascia penis superficialis) leży na zewnątrz powięzi głębokiej, tuż pod skórą prącia. Jest ona stosunkowo luźna, dzięki czemu skóra prącia jest łatwo przesuwalna. Głównym źródłem krwi jest tętnica sromowa wewnętrzna i zewnętrzna. Pierwsza odchodzi od tętnicy biodrowej wewnętrznej, druga - od tętnicy udowej. Krew żylna kieruje się do splotu żylnego sterczowego i dalej przez żyły pęcherzowe wpada do żyły biodrowej wewnętrznej prawej i lewej, a za pośrednictwem żył sromowych wewnętrznych uchodzi do żyły udowej. Naczynia chłonne uchodzą w większości do węzłów pachwinowych Spośród nerwów rdzeniowych dochodzi do prącia nerw sromowy ze splotu krzyżowego. Włókna współczulne pochodzą ze splotu podbrzusznego dolnego, a przywspółczulne od nerwów trzewnych miednicznych. Ośrodek erekcyjny znajduje się w segmentach krzyżowych rdzenia kręgowego, a ośrodek wytryskowy w rdzeniu lędźwiowym.

Cewka moczowa męska (urethra masculina)
Cewka moczowa męska rozpoczyna się ujściem wewnętrznym cewki moczowej (ostium urethrae internum), położonym w dnie pęcherza moczowego na szczycie trójkąta pęcherza. Kończy się na żołędzi prącia szczelinowatym otworem, zwanym ujściem zewnętrznym (ostium urethrae externum). Przebieg cewki moczowej ma kształt litery S. Z uwagi na przebieg cewki moczowej w stosunku do otoczenia można wyróżniŹ w niej trzy części oraz dwa wygięcia. Cz꜏ sterczowa (pars prostatica) stanowi bardzo krótki odcinek przebiegający przez gruczoł krokowy. Na tylnej ścianie tej części znajduje się podłużne uwypuklenie błony śluzowej zwane grzebieniem cewki (crista urethralis), na którym leży wzgórek nasienny (colliculus seminalis), a w nim ujście przewodów wytryskowych. Do tego odcinka cewki moczowej dostaje się również wydzielina gruczołu sterczowego. Cz꜏ błoniasta cewki (pars membranacea urethrae) jest najwęższym odcinkiem, przechodzącym przez przeponę moczowo-płciową. Okrężne włókna mięśniowe, pochodzące z mięśniówki przepony dna miednicy, tworzą w ścianie tej części poprzecznie prążkowany mięsień zwieracz cewki moczowej (m. sphincter urethrae). Cz꜏ gąbczasta cewki (pars spongiosa urethrae) jest najdłuższym odcinkiem (10-15 cm), całkowicie objętym ciałem gąbczastym prącia; na obu końcach wykazuje poszerzenie w postaci dołu opuszki (fossa bulbi) na początku oraz dołu łódkowatego (fossa navicularis) przy samym końcu, tuż przed ujściem zewnętrznym cewki moczowej. Spośród dwóch charakterystycznych wygięŹ cewki moczowej pierwsze, wklęsłością skierowane ku górze, zwane jest krzywizną podłonową, drugie wygięcie wypukłe ku górze tworzy krzywiznę przedłonową. ściany cewki moczowej od strony jej światła pokrywa błona śluzowa, układająca się w podłużne fałdy zawierające liczne, drobne gruczoły śluzowe, których wydzielina chroni ścianki cewki przed żrącym działaniem moczu. Między fałdami znajdują się zagłębienia tzw. zatoki cewki (lacunae urethrales). Błona śluzowa wysłana jest nabłonkiem wielorzędowym lub wielowarstwowym wałeczkowatym. Błona mięśniowa jako samodzielna warstwa występuje tylko w części błoniastej cewki; w pozostałych dwóch częściach jest słabo rozwinięta i przechodzi w mięśniówkę gruczołu krokowego (w części sterczowej) lub łączy się z pasmami mięśniowymi ciała gąbczastego (w części gąbczastej cewki). Błona zewnętrzna występuje tylko w odcinku przeponowym części błoniastej cewki.

Narządy płciowe żeńskie (organa genitalia feminina)
Narządy płciowe żeńskie służą do wytwarzania komórek płciowych żeńskich, a w przypadku zapłodnienia stwarzają dogodne warunki do rozwoju i wzrastania płodu. Z uwagi na rozmieszczenie narządy płciowe żeńskie dzielimy na wewnętrzne i zewnętrzne. Do wewnętrznych należą:
jajniki (ovaria),
jajowody (tubae uterinae),
macica (uterus),
pochwa (vagina).
Narządy płciowe żeńskie zewnętrzne noszą nazwę sromu niewieściego (pudendum femininum), do którego zalicza się: wzgórek łonowy (mons pubis),
wargi sromowe większe (labia majora pudendi),
wargi sromowe mniejsze (labia minora pudendi),
łechtaczkę (clitoris),
przedsionek pochwy (vestibulum vaginae).

Jajnik (ovarium)
Jajnik jest żeńskim gruczołem płciowym, produkującym komórki płciowe, zwane jajami. Podobnie do jądra zawiązki jajników znajdują się pierwotnie w okolicy piersiowo-lędźwiowej i w trakcie rozwoju osobniczego zstępują ku dołowi. Jednak nie wydostają się z jamy brzusznej, lecz zatrzymują w miednicy mniejszej, tuż poniżej stawów krzyżowo-biodrowych, przyjmując położenie wewnątrzotrzewnowe. Jajnik ma kształt spłaszczonej śliwki o długości około 3-4 cm. Kształt i wielkośŹ w dużej mierze zależne są od wieku. Przeciętny ciężar waha się w granicach od 6-8 g. Barwa jajnika jest czerwonoszara, a konsystencja twarda. Jakkolwiek jajnik leży wewnątrzotrzewnowo, nie jest on pokryty błoną surowiczą, bowiem pokrywająca go otrzewna trzewna przekształciła się w tzw. nabłonek płciowy. W jajniku wyróżnia się powierzchnię boczną (facies lateralis), przylegającą do bocznej ściany miednicy mniejszej oraz wolną powierzchnię przyśrodkową (facies medialis). Brzeg przedni, krezkowy (margo mesovaricus) stanowi miejsce przyczepu krezki jajnika i posiada wnękę, przez którą przechodzą naczynia i nerwy. Brzeg tylny jest brzegiem wolnym (margo liber). Z dwóch końców górny ma nazwę końca jajowodowego (extremitas tubaria), gdyż otacza go lejek jajowodu, dolny zaś to koniec maciczny (extremitas uterina). Oba jajniki są przymocowane do otoczenia za pomocą trzech więzadeł: więzadła właściwego jajnika (lig. ovari proprium), które rozpięte jest między końcem macicznym jajnika a bocznym brzegiem macicy, krezki jajnika (mesovarium), umocowującej jajnik do więzadła szerokiego macicy, więzadła wieszadłowego jajnika (lig. suspensorium ovarii), które biegnie od końca jajowodowego ku górze, gdzie kończy się w okolicy wchodu do miednicy mniejszej; więzadło to stanowi drogę dla naczyń i nerwów przechodzących przez wnękę jajnika. Miąższ jajnika zbudowany jest z rdzenia (medulla) i kory (cortex), stanowiącej warstwę obwodową. Rdzeń jajnika zbudowany jest z wiotkiej tkanki łącznej i zawiera liczne naczynia krwionośne. CałośŹ otoczona jest błoną białawą (tunica albuginea), na której spoczywa nabłonek płciowy. W korze znajdują się różnej wielkości liczne mieszki jajnikowe (folliculi ovarici), w których tkwią dojrzewające komórki jajowe. Najmniejsze z nich, tzw. mieszki jajnikowe pierwotne (folliculi ovarici primarii), przekształcają się w miarę dojrzewania w mieszki wtórne lub dojrzewające, które ostatecznie przeobrażają się w mieszki jajnikowe pęcherzykowate (folliculi ovarici vesiculosi). Te ostatnie osiągają wielkośŹ pestki wiśni i zbliżają się do powierzchni jajnika. Wewnątrz takiego mieszka znajduje się wzgórek jajonośny (cumulus oophorus), zawierający komórkę jajową. Kiedy proces dojrzewania jaja zostanie ukończony, ściana pęcherzyka oraz pokrywająca go błona biaława i nabłonek płciowy ulegają rozerwaniu pod naporem cieczy pęcherzyka, a dojrzałe jajo wydostaje się do jamy otrzewnej. Proces ten nazywany jajeczkowaniem czyli owulacją, który u dojrzałej płciowo kobiety powtarza się mniej więcej co 28 dni. Po wypadnięciu jaja rozwijają się w pęcherzyku komórki żółte (luteinowe) wytwarzające, tzw. ciałko żółte (corpus luteum), które jest narządem wewnątrzwydzielniczym. Wydzielany przez nie progesteron przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej. W przypadku, gdy nastąpi ciąża przekształca się ono w ciałko żółte ciążowe, które wzrasta do czterech miesięcy ciąży, po czym stopniowo zanika. W miejscu zanikłego ciałka żółtego ciążowego pojawia się znacznie większe ciałko ciążowe białe, po którym zostaje na powierzchni jajnika charakterystyczna blizna. W przypadku niezapłodnienia komórki jajowej ciałko żółte nazywamy ciałkiem menstruacyjnym, a jego czynnośŹ po około 10 dniach ulega zanikowi. Pozostaje po nim ślad na powierzchni jajnika w postaci białawego ciałka menstruacyjnego. Hormony płciowe żeńskie wytwarzane są przez komórki znajdujące się w ścianie pęcherzyka jajnikowego i w ciałku żółtym. Podczas dojrzewania pęcherzyka jajnikowego, co dokonuje się w pierwszej połowie cyklu, komórki osłonki pęcherzyka wydzielają hormon zwany folikuliną. Hormon ten wpływa na kształtowanie żeńskich cech płciowych, a w głównej mierze oddziaływuje na drogi rodne. Pod wpływem hormonu pęcherzyka folikuliny, przedni płat przysadki wydziela hormon lutenizujący. Powoduje on ukończenie dojrzewania pęcherzyka, a pod naporem płynu pęcherzyk pęka uwalniając komórkę jajową. Ciałko żółte wydziela hormon progesteron, który przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej. Głównym źródłem krwi tętniczej jest tętnica jajnikowa (a. ovarica), która podobnie jak t. jądrowa odchodzi z początkowego odcinka aorty brzusznej. Ąyła jajnikowa prawa odprowadza krew do żyły głównej dolnej, zaś lewa do żyły nerkowej lewej. Limfa odpływa z jajników głównie do węzłów chłonnych lędźwiowych. Nerwy dochodzące do jajnika pochodzą ze splotu aortowego brzusznego i nerkowego. Wytwarzają one splot jajnikowy, który wraz z naczyniami tętniczymi dostaje się przez wnękę do wnętrza jajnika.

Jajowód (tuba uterina)
Jajowód, podobnie jak jajnik. jest narządem parzystym. Stanowi on cewkowaty przewód, rozpięty między jajnikiem a macicą, o długości około 14-20 cm. Położony jest wewnątrzotrzewnowo i przebiega w górnym brzegu więzadła szerokiego macicy. Ta cz꜏ więzadła szerokiego macicy nazywa się krezką jajowodu (mesosalpinx). Z uwagi na zróżnicowany kształt i położenie można wyróżniŹ w jajowodzie cztery części: 1) lejek, 2) bańkę, 3) cieśń i 4) cz꜏ maciczną czyli śródścienną. Lejek jajowodu (infundibulum tubae uterinae) stanowi jego początkową, najbardziej ruchomą cz꜏. Otwiera się do jamy otrzewnej w sąsiedztwie jajnika ujściem brzusznym jajowodu (ostium abdominale tubae uterinae). Brzeg podstawy lejka jest silnie pozazębiany i tworzy tzw. strzępki jajowodu (fimbriae tubae), które swobodnie zwisają w jamie brzusznej. Jeden spośród nich, zwany strzępkiem jajnikowym (fimbria ovarica), jest znacznie dłuższy od pozostałych i sięga swym końcem powierzchni jajnika. Na jego wewnętrznej powierzchni znajduje się pośrodku podłużny rowek, który najprawdopodobniej stanowi drogę komórki jajowej w jej wędrówce do ujścia brzusznego jajowodu. Lejek przedłuża się w kierunku przyśrodkowym w najszerszą, a równocześnie najdłuższą cz꜏, zwaną bańką jajowodu (ampulla tubae uterinae). Bańka, zwężając się, przechodzi w cieśń jajowodu (isthmus tubae uterinae), która podąża do kąta macicy. Najkrótszy, ostatni odcinek, czyli cz꜏ maciczna (pars uterina), biegnie w ścianie macicy kończąc się ujściem macicznym (ostium uterinum tubae), otwierającym się do jamy macicy. ściana jajowodu składa się z trzech warstw: błony surowiczej, mięśniowej i śluzowej. Błona surowicza - pokrywa jajowód i przechodzi w błonę surowiczą krezki jajowodu. Błona mięśniowa jest stosunkowo silnie rozwinięta i układa się w zewnętrzną warstwę o podłużnym przebiegu włókien i okrężną warstwę wewnętrzną. Skurcze mięśniówki wywołują ruchy perystaltyczne, co sprzyja przesuwaniu się komórki jajowej w kierunku macicy. Błona śluzowa, pokryta nabłonkiem migawkowym, tworzy rozgałęzione fałdy podłużne, które są najliczniejsze w bańce jajowodu.

Macica (uterus)
Macica jest nieparzystym narządem, o kształcie zbliżonym do spłaszczonej gruszki, służącym do przyjęcia zapłodnionego jaja oraz rozwoju płodu i wydalenia go poza ustrój matczyny po zakończeniu rozwoju. Wymiary macicy u kobiety, która nie rodziła, są następujące: długośŹ około 7 cm, największa szerokośŹ około 4 cm i grubośŹ około 2,5 cm, przy wadze 50-60 g. Macica jest położona pośrodku jamy miednicy mniejszej między odbytnicą i pęcherzem moczowym. W macicy wyróżnia się dwie powierzchnie i dwa brzegi. Powierzchnia przednia jest spłaszczona i nosi nazwę powierzchni pęcherzowej (facies vesicalis), natomiast wypukła powierzchnia tylna stanowi powierzchnię jelitowatą (facies intestinalis). Obie powierzchnie schodzą się w brzegu prawym i lewym (margo dexter et sinister). Macicę dzielimy na trzon, cieśń i szyjkę macicy.
Najgrubsza i najszersza cz꜏ górna tworzy trzon macicy (corpus uteri), który uwypuklając się ku górze w odcinku zawartym między dwoma jajowodami przechodzi w dno macicy (fundus uteri). U dołu trzon zwęża się, tworząc najkrótszy odcinek zwany cieśnią macicy (isthmus uteri), która przedłuża się w szyjkę (cervix uteri). W szyjce wyróżnia się cz꜏ nadpochwową oraz cz꜏ pochwową, leżącą poniżej przyczepu pochwy do szyjki. Cz꜏ ta uwypukla się do światła pochwy, a na jej zaokrąglonym wierzchołku mieści się szczelinowaty otwór, będący ujściem macicy (ostium uteri). Jest ono ograniczone dwoma poprzecznymi wzniesieniami, z których jedno stanowi wargę przednią (labium anterius), drugie wargę tylną (labium posterius). Macica jest narządem wydrążonym. Wewnątrz trzonu mieści się jama macicy (cavum uteri), która w przekroju czołowym ma kształt trójkątny. Podstawa trójkąta skierowana ku górze leży w obrębie dna macicy pomiędzy dwoma ujściami macicznymi jajowodów. W obrębie wierzchołka, skierowanego ku dołowi, jama macicy przedłuża się w wąski kanał szyjki macicy (canalis cervicis uteri), który kończy się ujściem macicy. W prawidłowym położeniu trzon macicy jest zgięty do przodu w stosunku do szyjki. Jest to tzw. przodozgięcie, natomiast oś długa całej macicy pochylona jest do przodu w stosunku do osi długiej pochwy: jest to tzw. przodopochylenie.

Budowa ściany macicy
ściana macicy jest zbudowana z trzech warstw: błony surowiczej, błony mięśniowej, błony śluzowej. Błona surowicza czyli omacicze (perimetrium) nie pokrywa całej powierzchni macicy. Stanowi ją bowiem otrzewna, która na przednią powierzchnię trzonu macicy przenosi się z pęcherza moczowego wytwarzając zagłębienie pęcherzowo-maciczne. Na powierzchni tylnej otrzewna schodzi aż do górnej części pochwy, a następnie zagłębieniem odbytniczo-macicznym przechodzi na przednią ścianę odbytnicy. Na brzegach macicy obie blaszki, przednia i tylna, spotykają się i zespalają ze sobą, tworząc więzadło szerokie macicy (lig. latum uteri), które biegnie do ściany bocznej miednicy mniejszej. Błona mięśniowa zwana śródmaciczem (myometrium) jest najgrubszą warstwą ściany. Zbudowana jest z włókien mięśniówki gładkiej o bardzo zawiłym przebiegu. Można wyróżniŹ trzy warstwy: zewnętrzną i wewnętrzną o podłużnym przebiegu włókien oraz środkową, okrężną. Praktycznie jednak warstwy te nie dają się od siebie oddzieliŹ, bowiem włókna jednej przechodzą bezpośrednio we włókna warstwy następnej, przyjmując postaŹ wydłużonych spirali. Dzięki takiemu układowi włókna mięśniowe mogą się znacznie powiększaŹ, co pozwala na zwiększenie jamy macicy w czasie ciąży bez nadmiernego rozciągnięcia włókien mięśniowych. Wśród pęczków komórek mięśniowych występuje luźna tkanka łączna, która otacza liczne rozgałęzienia naczyń krwionośnych, wnikające w głąb mięśniówki wzdłuż obu brzegów macicy jako odgałęzienie tętnic macicznych. Błona śluzowa czyli wmacicze (endometrium) leży bezpośrednio na błonie mięśniowej i pokryta jest cylindrycznym nabłonkiem, częściowo migawkowym. W obrębie trzonu macicy błona śluzowa zawiera liczne gruczoły maciczne (glandulae uterinae), natomiast w rejonie szyjki - gruczoły szyjki (glandulae cervicales), których wydzielina w postaci gęstego śluzu wypełnia światło kanału szyjki, izolując w ten sposób jamę macicy od środowiska zewnętrznego.

Umocowanie macicy
Do aparatu umocowującego macicę należą urządzenia wieszadłowe i podporowe. Aparat wieszadłowy stanowią więzadła, które prócz tkanki łącznej zawierają zazwyczaj wiązki mięśniówki gładkiej, dzięki czemu odznaczają się znaczną kurczliwością i rozciągliwością. Ma to duże znaczenie w czasie ciąży. Więzadło szerokie macicy (lig. latum uteri) jest największym więzadłem, odchodzącym od brzegów macicy do ściany bocznej miednicy mniejszej. Między dwiema blaszkami tego więzadła przebiegają nerwy w towarzystwie licznych naczyń macicy. Więzadło podstawowe macicy (lig. cardinale uteri) biegnie od szyjki macicy do ściany bocznej miednicy mniejszej. Więzadło obłe macicy (lig. teres uteri) występuje w postaci obłego powrózka w przedniej części więzadła szerokiego. Więzadło pęcherzowo-maciczne (lig. vesicouterinum) jest nieparzystym pasmem łącznotkankowym, biegnącym od szyjki macicy do dna pęcherza moczowego. Więzadło odbytniczo-maciczne (lig. rectouterinum) w przeciwieństwie do poprzedniego jest więzadłem parzystym, które odchodzi również od szyjki macicy i kieruje się ku tyłowi. Funkcję aparatu podporowego spełnia dno miednicy, na którym macica opiera się za pośrednictwem pochwy.

Cykl menstruacyjny
Cykl menstruacyjny (28 dni) jest spowodowany dojrzewaniem komórki jajowej, pęknięciem pęcherzyka jajnikowego i wytworzeniem ciałka żółtego. Cykl przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjścia komórki jajowej. Jeśli nie dochodzi do zapłodnienia, jajo zamiera, a w błonie śluzowej macicy zachodzi szereg zmian. W pierwszej fazie warstwa czynnościowa błony śluzowej silnie krwawiąc ulega złuszczeniu. Faza ta trwa 2-3 dni. Druga faza to odnowa czyli regeneracja błony śluzowej.
Następna faza to okres wzrastania, który trwa do około 16 dni licząc od pierwszego dnia krwawienia. Kolejna faza to faza wydzielnicza obejmująca okres od 16 dnia cyklu do około 27 dnia cyklu. Faza ta przygotowuje błonę śluzową macicy do przyjęcia zarodka. W fazie tej dochodzi do silnego rozpulchnienia błony śluzowej i wydzielania gruczołów pod wpływem hormonu ciałka żółtego. Ostatnią jest faza niedokrwienia, trwająca 1-2 dni. Dopływ krwi do błony śluzowej zmniejsza się, prowadząc do niedokrwienia błony śluzowej i cykl rozpoczyna się od początku, tj. fazy złuszczenia.

Pochwa (vagina)
Pochwa jest sprężystym i rozciągliwym przewodem, łączącym ujście macicy z przedsionkiem pochwy. Od przodu sąsiaduje z tylną ścianą pęcherza moczowego i cewką moczową, od tyłu z odbytnicą. Od góry jest połączona z szyjką macicy, od dołu natomiast przechodzi przez przeponę moczowopłciową. Pochwa jest nieco spłaszczona w kierunku przednio-tylnym, w związku z czym ma ścianę przednią i tylną (paries anterior et posterior). W części górnej pochwa obejmuje odcinek pochwowy szyjki macicy, wytwarzając zachyłek - sklepienie pochwy (fornix vaginae), które jest głębsze od tyłu. U dołu pochwa kończy się ujściem (ostium vaginae) do przedsionka pochwy, które u dziewic jest częściowo zamknięte błoną dziewiczą (hymen), będącą fałdem błony śluzowej. Pochwę pokrywa błona zewnętrzna, która jest zbudowana z tkanki łącznej, pośredniczącej w przymocowaniu pochwy do otoczenia. Warstwę środkową tworzy mięśniówka gładka, wzbogacona włóknami sprężystymi tkanki łącznej. Powierzchowne włókna mięśniowe przebiegają podłużnie, a głębokie - okrężnie. Od strony światła ścianę pochwy pokrywa błona śluzowa, która układa się w liczne fałdy poprzeczne, tzw. marszczki pochwowe (rugae vaginales). Ponadto wzdłuż przedniej i tylnej ściany biegnie podłużne wzniesienie wywołane splotami żylnymi pochwy, tworząc słupy marszczek: przedni i tylny (columna rugarum anterior et posterior). Słup przedni przedłuża się aż do przedsionka pochwy i w sąsiedztwie ujścia zewnętrznego cewki moczowej tworzy wyraźne wzniesienie zwane wałkiem cewkowym pochwy (carina urethralis vaginae). Błona śluzowa pochwy jest pokryta wielowarstwowym nabłonkiem płaskim i nie zawiera gruczołów, jest jednak nawilżana wydzieliną gruczołów szyjki macicy. Kwaśny odczyn wydzieliny pochwy stanowi ochronę przed zarazkami chorobotwórczymi.

Narządy płciowe zewnętrzne

Wzgórek łonowy (mons pubis)
Wzgórek łonowy jest wzniesieniem, położonym przed spojeniem łonowym, wywołanym większym skupieniem tkanki tłuszczowej. Ma kształt trójkąta, którego wierzchołek skierowany ku dołowi przechodzi w wargi sromowe większe. Skóra w okolicy wzgórka łonowego od okresu pokwitania pokryta jest włosami.

Wargi sromowe większe (labia majoris pudendi)
Wargi sromowe większe są odpowiednikiem moszny u mężczyzn i stanowią dwa zdwojone fałdy skórne ograniczone po bokach bruzdą płciowoudową. Obie wargi łączy od przodu nad łechtaczką spoidło przednie warg (commisura labiorum anterior), w części tylnej występuje bardziej spłaszczone i szersze spoidło tylne warg (commisura labiorum posterior). Zewnętrzna powierzchnia warg sromowych większych, skierowana do przyśrodkowych powierzchni ud, jest owłosioną skórą o ciemnym zabarwieniu, zawierającą liczne gruczoły łojowe i potowe. Od strony przyśrodkowej obie wargi ograniczają szparę sromu (rima pudendi). Skóra pokrywająca wargi sromowe większe od strony szpary sromu jest nieowłosiona, delikatniejsza i wyglądem zbliżona do błony śluzowej.

Wargi sromowe mniejsze (labia minora pudendi)
Wargi sromowe mniejsze leżą równolegle do większych i są zazwyczaj całkowicie przez nie pokryte. Stanowią boczne ograniczenia przedsionka pochwy, pokrywa je delikatna skóra pigmentowana, o charakterze błony śluzowej, cienka oraz pozbawiona włosów i gruczołów potowych. Oba tylne końce warg połączone są wędzidełkiem war sromowych (frenulum labiorum pudendi), które zazwyczaj ulega przerwaniu podczas pierwszego porodu. Wędzidełko to ogranicza od tyłu najgłębszą cz꜏ przedsionka czyli dół przedsionka pochwy (fossa vestibuli vaginae). Ku przodowi końce obu warg dzielą się na dwa ramiona. Ramiona podążają ku górze i łączą się nad łechtaczką, tworząc fałd pokrywający ją od góry, zwany napletkiem łechtaczki (preputim clitoridis), a w rejonie wierzchołka - wędzidełko łechtaczki (frenulum clitoridis).

Łechtaczka (clitoris)
Łechtaczka jest to mała wyniosłośŹ położona w przedniej części sromu. Zbudowana jest z dwóch ciał jamistych (corpora cavernosa clitoridis), które ku tyłowi rozchodzą się tworząc odnogi (crura clitoridis) przymocowane do kości łonowych. Cz꜏ środkową stanowi trzon łechtaczki (corpus clitoridis), podzielony wewnątrz przegrodą ciał jamistych (septum corporum cavernosum), a kończący się na wierzchołku żołędzią łechtaczki (glans clitoridis), którą pokrywa napletek. Budowa ciał jamistych łechtaczki jest podobna do budowy ciał jamistych prącia. Każde ciało jamiste łechtaczki pokryte jest cienką błoną białawą (tunica albuginea); wewnątrz znajdują się jamki komunikujące się między sobą, a podzielone beleczkami zbudowanymi z tkanki łącznej. W łechtaczce znajdują się zakończenia licznych nerwów czuciowych.

Przedsionek pochwy (vestibulum vaginae)
Przedsionek pochwy stanowi ujście pochwy oraz cewki moczowej. Jest to przestrzeń eliptycznego kształtu, ograniczona po bokach wargami sromowymi mniejszymi, od przodu wędzidełkiem łechtaczki, zaś z tyłu wędzidełkiem warg sromowych. W przedsionku pochwy skóra pokrywająca wargi sromowe mniejsze przechodzi w błonę śluzową. Ujście zewnętrzne cewki moczowej zajmuje w przedsionku położenie przednie w stosunku do ujścia pochwy. Leży ono na niewielkim wzniesieniu zwanym brodawką cewkową (papilla urethralis). Ujście pochwy, położone za brodawką cewkową, jest znacznie większe i znajduje się na dnie przedsionka pochwy. Do przedsionka uchodzą liczne drobne gruczoły przedsionkowe mniejsze (glandulae vestibulares minores), które znajdują się na dnie przedsionka, a często także w obrębie warg sromowych mniejszych. Wydzielina śluzowa tych gruczołów zwilża ścianę przedsionka pochwy. Gruczoły przedsionkowe większe (glandulae vestibulares majores) są to dwa gruczoły wielkości ziarna fasoli, leżące w tylnej części przedsionka u nasady warg sromowych mniejszych pod mięśniem poprzecznym głębokim krocza. Wydzielina gruczołów uchodzi w czasie orgazmu do przedsionka pochwy za pośrednictwem przewodu wyprowadzającego, którego ujście leży po stronie tylnej warg sromowych mniejszych i błony dziewiczej. Opuszki przedsionka (bulbi vestibuli) są ułożone symetrycznie u podstawy warg sromowych mniejszych. Obie opuszki stanowią odpowiednik ciała gąbczastego prącia, a ich podłożem i głównym składnikiem budowy są sploty żylne, objęte osłoną łącznotkankową i cienką błoną białawą. Naczynia i nerwy sromu niewieściego. Głównym źródłem krwi tętniczej jest tętnica sromowa wewnętrzna, będąca odgałęzieniem tętnicy biodrowej wewnętrznej. Ponadto tętnica udowa oddaje tętnicę sromową zewnętrzną rozgałęziającą się w obrębie warg sromowych. Krew żylna uchodzi przez żyłę sromową wewnętrzną i zewnętrzną które zespalają się ze splotem pęcherzowym i żyłami zasłonowymi uchodzącymi do żył biodrowych wewnętrznych. Naczynia limfatyczne odprowadzają chłonkę do węzłów pachwinowych powierzchownych. Nerwy czuciowe pochodzą ze splotu lędźwiowego, od którego biegną drogą nerwu biodrowo-pachwinowego i płciowo-udowego oraz ze splotu krzyżowego jako n. skórny tylny uda. Łechtaczkę unerwia ponadto odgałęzienie n. sromowego. Nerwy autonomiczne wywodzą się ze splotu podbrzusznego dolnego.

Dno miednicy
Dno miednicy zwane kroczem tworzą części miękkie, mięśniowo-powięziowe, które od dołu zamykają jamę miednicy. Dno miednicy jest wyznaczone otworem dolnym miednicy (apertura pelvis inferior), którego granice tworzą: spojenie łonowe, gałęzie dolne kości łonowych, gałęzie kości kulszowych wraz z guzami kulszowymi, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek kości guzicznej. Otwór ten ma kształt rombu, przy czym jego przedni wierzchołek sięga do spojenia łonowego, tylny do kości guzicznej. Największą szerokośŹ osiąga otwór dolny miednicy w linii łączącej oba guzy kulszowe. Przestrzeń otworu dolnego miednicy jest zamknięta przez mięśnie poprzecznie prążkowane, które należą w zasadzie do mięśniówki szkieletowej. Dno miednicy od zewnątrz pokrywa skóra, a obszar ten stanowi tzw. okolicę kroczową. Linia poprzeczna łącząca oba guzy kulszowe dzieli całą okolicę kroczową na cz꜏ przednią czyli okolicę moczową-płciową (regio urogenitalis) i cz꜏ tylną, zwaną okolicą odbytową (regio analis). W obrębie okolicy moczowo-płciowej otwiera się przewód moczowo-płciowy, a w okolicy odbytowej znajduje się odbyt. Krocze (perineum), w ścisłym tego słowa znaczeniu, położone jest w środkowej części dna miednicy pomiędzy odbytem a częściami płciowymi zewnętrznymi. Na zewnętrznej powierzchni biegnie w linii pośrodkowej szew krocza (raphe perinei). Otwór dolny miednicy zamykają dwa parzyste mięśnie, które wraz z pokrywającymi je powięziami tworzą przeponę miednicy (diaphragma pelvis). Przestrzeń tworząca trójkąt przedni jest ponadto wypełniona drugą warstwą mięśni poprzecznie prążkowanych, i nosi nazwę przepony moczowo-płciowej (diaphragma urogenitale). Przeponę miednicy wytwarza m. dźwigacz odbytu i m. guziczny (m. levator ani et m. coccygeus). Oba mięśnie dźwigacze odbytu stanowią główną przednią cz꜏ przepony miednicy. Biorą początek z rejonu spojenia łonowego, łuku ścięgnistego dźwigacza odbytu i kolca kulszowego, włókna kierują się przyśrodkowo ku tyłowi i nieco w dół. W przeważającej części kończą się w linii pośrodkowej między spojeniem łonowym i kością guziczną, w silnym szwie ścięgnistym, zespalającym prawy i lewy mięsień, na więzadle odbytowo-guzicznym i w mięśniach sąsiednich. W całości oba mięśnie mają kształt szerokiego i wydłużonego w kierunku przednio-tylnym lejka, na którego szczycie mieści się odbyt. Koniec włókien dźwigacza odbytu układa się dookoła kanału odbytowego i jest objęty z zewnątrz m. zwieraczem zewnętrznym odbytu. Mięsień guziczny stanowi jak gdyby uzupełnienie poprzedniego mięśnia, zamykając tę przestrzeń w tylnej części otworu dolnego miednicy, której nie wypełnia mięsień dźwigacz odbytu. Oprócz dwóch powyższych mięśni w obrębie przepony miednicy znajduje się nieparzysty mięsień zwieracz zewnętrzny odbytu (m. sphincter ani externus), obejmujący kanał odbytowy. Przepona moczowo-płciowa stanowi drugą warstwę dna miednicy, lecz zamyka tylko cz꜏ przednią dna. Ma kształt trójkąta równoramiennego, skierowanego wierzchołkiem ku przodowi i górze do spojenia łonowego, a podstawą sięga mniej więcej linii międzykulszowej. Przepona moczowo-płciowa leży zewnętrznie w stosunku do przepony miednicznej. Głównym mięśniem przepony moczowo-płciowej jest m. poprzeczny głęboki krocza (m. transversus perinei profundus), rozpoczynający się obustronnie na gałęzi kości kulszowej, a kończący się w środku ścięgnistym krocza. Jest to mięsień nieparzysty, silniej rozwinięty u mężczyzn, niż u kobiet. Ponadto w obrębie przepony moczowo-płciowej wyróżnia się m. zwieracz cewki moczowej (m. sphincter urethrae), m. poprzeczny powierzchniowy krocza (m. transversus perinei superficialis), m. opuszkowo-gąbczasty (m. bulbospongiosus) i m. kulszowo-jamisty (m. ischiocavernosus). Obie przepony miednicy pokryte są powięziami.

Powięzie
Powięź miednicy (fascia pelvis) jest przedłużeniem powięzi poprzecznej z jamy brzusznej i pokrywa narządy miednicy mniejszej, położone pozaotrzewnowo i częściowo powierzchnię wewnętrzną ścian miednicy mniejszej. Powięź ta łączy się z powięzią górną przepony miednicy (fascia diaphragmatis pelvis superior). Powierzchnia zewnętrzna przepony miednicy jest pokryta powięzią dolną przepony miednicznej (fascia diaphragmatis pelvis interior). Powięzie przepony moczowo-płciowej (fasciae diaphragmatis urogenitale) pokrywają górną i dolną powierzchnię przepony moczowo-płciowej. Powięź powierzchowna krocza (fasciae perinei superficialis) występuje pod skórą w przedniej części dna miednicy. Powięź podskórna (fascia subcutanea) pokrywa z zewnątrz powięź powierzchowną krocza, z którą jest luźno i przesuwalnie złączona.


UKŁAD WEWNŹTRZWYDZIELNICZY (systema endocrinum)

Układ wewnątrzwydzielniczy obejmuje gruczoły o wydzielaniu wewnętrznym (glandulae endocrinae), zwane także gruczołami dokrewnymi (glandulae sine ductibus). Gruczoły te nie mają przewodów wyprowadzających, a produkowane przez nie wydzieliny, zwane hormonami, przedostają się z gruczołów bezpośrednio do krwi lub limfy i za pośrednictwem krwiobiegu rozprowadzane są po całym organizmie. Hormony są ciałami chemicznymi, zaliczanymi do biokatalizatorów wytwarzanymi przez żywe komórki gruczołów, a swe działanie kierują tylko na tkankę żywą. Poszczególne hormony wybiórczo działają na określone komórki ustroju, dla których są przeznaczone. Rola hormonów jest podobna do działania układu nerwowego; kierują one czynnościami wielu narządów, wpływają na przemianę materii oraz mają doniosły wpływ na harmonijne współdziałanie wszystkich narządów. Hormony są niezbędne dla organizmu, toteż niedobór ich wywołuje upośledzenie funkcji całego ustroju, a całkowity brak prowadzi do śmierci. Poszczególne gruczoły dokrewne różnią się pochodzeniem, budową wielkością i kształtem, umiejscowieniem oraz odmiennym działaniem wytwarzanych przez nie hormonów.

GRASICA (thymus)
Grasica leży w dolnym odcinku szyi przed tchawicą oraz w górno-przedniej części jamy klatki piersiowej, tuż za mostkiem i do przodu od tchawicy i wielkich naczyń. Końcem górnym sięga gruczołu tarczowego, u dołu spoczywa na osierdziu. Największy rozwój grasicy obserwuje się u dzieci w wieku około 2-3 lat do l2 lat. Osiąga ona wtedy swój maksymalny ciężar około 40 g. Po okresie pokwitania następuje stopniowy zanik grasicy pod wpływem hamującego działania gruczołów płciowych. Elementy gruczołowe zostają stopniowo zamienione na tkankę tłuszczową, która po 25 roku życia zaczyna przeważaŹ. Grasica składa się z dwóch niesymetrycznych płatów, lewego i prawego (lobus dexter et sinister), które są połączone ze sobą cienką warstwą tkanki łącznej. Każdy płat otoczony jest cienką torebką, która wysyła w głąb miąższu gruczołu liczne przegrody, dzielące grasicę na płaciki. Miąższ grasicy składa się z kory i rdzenia. Kora tworzy ciemniejszą bogato unaczynioną cz꜏ obwodową każdego płata: rdzeń ma zabarwienie jaśniejsze i w postaci licznych rozgałęzionych pasm wnika w głąb kory. Zarówno kora, jak i rdzeń są zbudowane z tkanki siateczkowatej. W oczkach siateczki tkwią limfocyty, liczniejsze w korze niż w rdzeniu grasicy. W części rdzeniowej grasicy znajdują się ponadto tzw. ciałka Hassala utworzone ze współśrodkowo ułożonych komórek siateczki, wewnątrz których występują obumarłe elementy komórkowe. Najwięcej spotyka się ich u noworodka, z wiekiem liczba ich maleje. CzynnośŹ grasicy nie została dostatecznie wyjaśniona poza tym, że dostarcza organizmowi limfocytów. Sądzi się, że jako narząd limfocytotwórczy w okresie płodowym i dziecięcym przyspiesza wzrastanie i bierze udział w wytwarzaniu ciał odpornościowych przeciw zakażeniom i zatruciom. Unaczynienie pochodzi od tętnicy podobojczykowej i tętnicy piersiowej wewnętrznej. Największe żyły uchodzą do żył ramienno-głowowych, mniejsze zaś do żył piersiowych wewnętrznych. Naczynia chłonne grasicy odprowadzają limfę do węzłów chłonnych przedniej części śródpiersia. Unerwienie grasicy ze strony części przywspółczulnej pochodzi od nerwu błędnego (X) i części współczulnej układu autonomicznego. Oba rodzaje włókien wytwarzają splot nerwowy wewnątrz grasicy.

GRUCZOŁ TARCZOWY (glandula thyroidea)
Gruczoł tarczowy jest nieparzystym gruczołem dokrewnym, położonym w przednio-dolnej okolicy szyi. Tarczyca składa się z dwóch płatów, prawego i lewego (lobus dexter et sinister), połączonych ze sobą pośrodku węziną gruczołu (isthmus glandulae thyroideae), leżącą na wysokości 2-4 chrząstki tchawiczej. DośŹ często w płaszczyźnie pośrodkowej ku górze odchodzi płat piramidowy (lobus pyramidalis). Kształt tarczycy podobny jest do podkowy, przy czym jej płaty sięgają w górze do chrząstki tarczowatej krtani. Przednią powierzchnię pokrywają mięśnie podgnykowe, od tyłu tarczyca przylega do tchawicy, przełyku i t. szyjnej wspólnej. WielkośŹ gruczołu jest bardzo zmienna, uzależniona od takich czynników jak: wiek, płeŹ, wzrost oraz warunki geograficzne. Największy rozwój osiąga tarczyca w wieku 15-20 lat. U kobiet jest ona zazwyczaj większa, aniżeli u mężczyzn. Przyjmuje się, że prawidłowy ciężar gruczołu kształtuje się w granicach 20-30 g. Cały gruczoł jest otoczony torebką włóknistą, od której biegną pasma łącznotkankowe przymocowujące ją do tchawicy i chrząstki pierścieniowatej krtani. Wewnętrzna warstwa torebki włóknistej wysyła w głąb gruczołu liczne przegródki, które stanowią drogę dla naczyń i nerwów oraz dzielą miąższ na nieregularne płaciki. Wewnątrz płacików znajdują się pęcherzyki (folliculi), wypełnione substancją koloidową zawierającą jod. Z substancji tej powstaje hormon zwany tyroksyną. Tyroksyna reguluje przemianę materii w ustroju, u dzieci ponadto wpływa na proces wzrastania. Niedobór tego hormonu powoduje spadek przemiany materii, z czym wiąże się obniżenie ciepłoty ciała, zwolnienie akcji serca, sennośŹ, a także tzw. obrzęk śluzowaty. Przy wrodzonym braku lub znacznym niedoborze hormonu tarczycy występuje matołectwo, zahamowanie wzrastania, a także zatrzymanie rozwoju narządów płciowych. Występujący w okolicach podgórskich niedobór jodu uniemożliwia syntezę tego hormonu w wystarczającej ilości dla ustroju. Staje się to przyczyną powiększenia gruczołu tarczowego, zwanego wolem. W przeciwieństwie do niedoczynności. w przypadkach kiedy tarczyca produkuje zwiększone ilości hormonu. występuje choroba Basedowa, w której charakterystycznymi objawami są: wytrzeszcz gałek ocznych, przyspieszona akcja serca, wzmożona przemiana materii, nadwrażliwośŹ nerwowa oraz bezsennośŹ. Choroba ta częściej występuje u kobiet, przy czym i w tym przypadku tarczyca ulega powiększeniu. Tarczyca jest bardzo obficie unaczyniona. Krew przepływająca przez gruczoł dochodzi tt. tarczowymi górnymi z t. szyjnej zewnętrznej i dolnymi od t. podobojczykowej, a odpływa poprzez liczne sploty do ż. szyjnej wewnętrznej i ż. ramienno-głowowej. Naczynia chłonne odprowadzają limfę do głębokich węzłów szyi oraz węzłów chłonnych tchawiczych. Unerwienie współczulne pochodzi od trzech zwojów szyjnych pnia współczulnego, natomiast przywspółczulne od nerwu błędnego (X). Drażnienie włókien współczulnych powoduje wzmożone wydzielanie tyroksyny. CzynnośŹ gruczołu tarczowego jest regulowana przez hormon przedniego płata przysadki mózgowej - tyreotropinę.

GRUCZOŁY PRZYTARCZYCZNE (glandulae parathroideae)
Gruczoły przytarczyczne występują zazwyczaj w liczbie czterech, dwóch górnych i dwóch dolnych. Łączny ich ciężar wynosi około 0,12 g. Kształtem i wielkością przypominają ziarno prosa lub pieprzu, mają zabarwienie żółtoczerwonawe, a konsystencję miękką. Gruczoły przytarczyczne przylegają do tylnej powierzchni gruczołu tarczowego w pobliżu górnych i dolnych końców jego płatów bocznych na zewnątrz torebki włóknistej. Zewnętrzna powierzchnia każdego gruczołu jest zazwyczaj gładka i otacza ją cienka torebka włóknista, która wysyła do wnętrza gruczołu wypustki. W ten sposób wnikająca do miąższu tkanka łączna tworzy niekompletne przegródki, dzielące go na płaciki różnej wielkości. Dalsze rozgałęzienia tkanki łącznej przegródek dzielą miąższ wewnątrz płacików na pasma komórkowe. Wyróżnia się dwa rodzaje komórek: liczniejsze komórki główne i występujące w mniejszej liczbie komórki kwasochłonne. Liczba tych ostatnich wzrasta z wiekiem osobnika. Hormon wydzielany przez gruczoły przytarczyczne, zwany parathormonem, przejawia wspólne właściwości z witaminą D. Zadaniem tego hormonu jest regulacja gospodarki wapniowo-fosforowej. Niedobór lub brak hormonu wydzielanego przez gruczoły przytarczyczne powoduje obniżenie poziomu jonów wapnia i podwyższenie poziomu fosforu we krwi. W następstwie tych zaburzeń obserwuje się zwiększenie pobudliwości układu nerwowego i mięśniowego, co doprowadza do tężyczki (tetania) na skutek silnych i długotrwałych kurczy mięśni szkieletowych. NadczynnośŹ wywołuje ogólne odwapnienie kośŹca. ródłem unaczynienia jest t. tarczowa dolna; krew z gruczołów przytarczycznych kieruje się do żył tarczowych. Liczne naczynia chłonne uchodzą do węzłów przytchawiczych, skąd chłonka jest odprowadzana do węzłów szyjnych głębokich. Włókna współczulne wywodzą się ze zwoju szyjnego - środkowego i dolnego, zaś włókna przywspółczulne od n. błędnego.

GRUCZOŁ NADNERCZOWY (glandula suprarenalis)
Gruczoł nadnerczowy, zwany nadnerczem, jest narządem parzystym, leżącym w jamie brzusznej zaotrzewnowo, na górnym biegunie nerki. Wyróżniamy na nim powierzchnię przednią (facies anterior) i nieco mniejszą powierzchnię tylną (facies posterior), które oddzielone są od siebie brzegiem górnym i przyśrodkowym (margo superior et medialis). Dolna powierzchnia, zwana powierzchnią nerkową (facies renalis) jest wklęsła i przylega do końca górnego nerki. Prawe nadnercze jest zbliżone kształtem do trójkąta, lewe natomiast, bardziej zaokrąglone, ma kształt półksiężyca. Nadnercza mają zabarwienia żółtawe, a ciężar u osobnika dorosłego waha się w granicach 10-18 g. Nadnercze jest objęte torebką tłuszczową nerki i leży na wysokości XI-XII kręgu piersiowego. Powierzchnia tylna obu nadnerczy przylega do lędźwiowej części przepony, natomiast stosunki topograficzne powierzchni przedniej są różne w obu nadnerczach. Po stronie prawej nadnercze pokrywa wątroba; nadnercze lewe swą przednią powierzchnią przylega do żołądka i ogona trzustki. Nadnercze jest otoczone torebką włóknistą, a miąższ gruczołu jest zbudowany z dwóch różnego pochodzenia i odmiennej funkcji składników, tj. kory i, rdzenia nadnercza. Kora (cortex) składa się z trzech warstw:
najcieńszej, leżącej bezpośrednio pod torebką warstwy kłębkowej (zona glomerulosa), najgrubszej, środkowej warstwy pasmowatej (zona fasciculata), najgłębiej położonej warstwy siatkowatej (zona reticularis). Kora nadnerczy rozwija się z mezodermy, w przeciwieństwie do rdzenia nadnerczy, którego zawiązek ma wspólne pochodzenie z pniem współczulnym, wywodząc się z ektodermy. CzynnośŹ kory nadnerczy jest niezbędna dla życia osobnika, całkowity brak hormonów kory prowadzi do śmierci. Do najważniejszych hormonów kory należą: kortykosteron, kortyzon i aldosteron. Hormony kory nadnerczy odgrywają bardzo ważną rolę w procesach przemiany tłuszczów, w przemianie węglowodanów oraz białek i w tworzeniu barwnika zwanego melaniną. Wpływa także na przemianę mineralną, na tkankę limfatyczną i ma udział w uodpornieniu organizmu. Kora nadnerczy wykazuje ścisły związek z gruczołami płciowymi. Nadmierne wydzielanie hormonów kory w okresie dziecięcym jest przyczyną przedwczesnego dojrzewania płciowego. Rdzeń (medulla) jest otoczony korą nadnercza i składa się z komórek chromochłonnvch wytwarzających hormon adrenalinę. Adrenalina pobudzając układ współczulny zwęża naczynia krwionośne, podnosi ciśnienie krwi, zwiększa zawartośŹ cukru we krwi, hamuje czynnośŹ żołądka i jelit, a wzmaga czynnośŹ serca, przyczyniając się dzięki temu do lepszego ukrwienia mózgowia, serca i płuc. Drugim hormonem wydzielanym przez rdzeń nadnerczy jest noradrenalina. Nadnercza są bogato unaczynione, krew pochodzi z trzech źródeł: t. przeponowej dolnej, t. nerkowej i aorty brzusznej. Prawa żyła nadnercza uchodzi bezpośrednio do ż. głównej dolnej, natomiast lewa do ż. nerkowej lewej. Liczne naczynia limfatyczne odprowadzają chłonkę do węzłów chłonnych lędźwiowych. Włókna współczulne, biorące udział w wytwarzaniu splotu nadnerczowego, pochodzą ze zwoju trzewnego; włókna przywspółczulne z n. błędnego.

CIAŁKA PRZYZWOJOWE (paraganglia)
Ciałka przyzwojowe pochodzą z zawiązka układu nerwowego autonomicznego i w związku z tym dzielimy je na dwie grupy. jedną grupę stanowią te spośród ciałek przyzwojowych, które wykazują łącznośŹ z częścią współczulną układu nerwowego, druga grupa pozostaje we współzależności z częścią przywspółczulną. Do pierwszych, tzw. ciał przyzwojowych sympatogennych, należą ciałka przyaortowe (corpora paraaortica), które występują w liczbie dwóch po obu stronach aorty brzusznej, na wysokości odejścia t. krezowej dolnej. Mają one wydłużony kształt, a budowę identyczną z budową rdzenia nadnerczy. Wytwarzają adrenalinę i noradrenalinę. Ciałka przyaortowe ulegają z wiekiem stopniowemu zanikowi. Drugą grupę stanowią ciałka przyzwojowe parasympatogenne. które budową upodobniają się do zespoleń tętniczo-żylnych. Należą do nich: kłębek szyjny i ciałko przyzwojowe nadsercowe. Kłębek szyjny (glomus caroticum) o wielkości ziarna ryżu znajduje się w miejscu podziału t. szyjnej wspólnej. Zbudowany jest z komórek nabłonkowych, między którymi przebiega bardzo gęsta sieŹ naczyń włosowatych. Zadanie kłębka polega na regulowaniu ciśnienia krwi. Ciałko przyzwojowe nadsercowe (paraganglion supracardiale) leży między łukiem aorty a tętnicą płucną prawą w tkance łącznej. Zarówno budową jak i właściwościami funkcjonalnymi, ciałko nadsercowe przypomina kłębek szyjny.

SZYSZYNKA (corpus pineale)
Szyszynka jest bardzo małym gruczołem, którego długośŹ nie przekracza 12 mm, a szerokośŹ 8 mm. Kształtem przypomina szyszkę pinii, czemu zawdzięcza swą nazwę. Szyszynka powstaje z elementów sklepienia komory trzeciej międzymózgowia. Od strony przedniej przymocowana jest do spoidła uzdeczek i spoczywa w zagłębieniu pomiędzy wzgórkami górnymi śródmózgowia. Przestrzeń komory trzeciej wpukla się w głąb szyszynki, wytwarzając zachyłek szyszynkowy komory trzeciej. Błona włóknista otaczająca gruczoł szyszynkowy wysyła do jego wnętrza liczne wypustki, dzielące narząd na nieregularne płaciki. W miąższu wyróżnia się prócz właściwych komórek szyszynkowych liczne komórki glejowe i nerwowe, a także włókna nerwowe. Poza tymi elementami w szyszynce dorosłego osobnika występują maleńkie żółtawe ciałka, zawierające fosforany i węglany wapnia zwane piaskiem mózgu. CzynnośŹ szyszynki nie jest dotychczas dostatecznie poznana. Przypuszcza się że wytwarza ona hormon, który działa hamująco na hormony gonadotropowe przysadki mózgowej i gruczoły płciowe. Zadanie jej ma polegaŹ na opóźnianiu dojrzewania płciowego.

PRZYSADKA (hypophysis)
Przysadka ma kształt eliptyczny o długiej osi poprzecznej, sięgającej 12-15 mm. Ciężar przysadki dorosłego osobnika wynosi około 0,55 g. Przysadka leży na podstawie mózgu, między skrzyżowaniem wzrokowym a ciałkami suteczkowatymi, zwisając na końcu lejka guza popielatego międzymózgowia. W odniesieniu do jamy mózgoczaszki przysadka mózgowa wypełnia dół przysadki siodła tureckiego. Cała przysadka objęta jest pochewką włóknistą utworzoną z opony twardej. W górnej ścianie tej pochewki, zwanej przeponą siodła, znajduje się otwór dla przejścia szypuły przysadki, będącej zakończeniem lejka, do którego jest przymocowana. Przysadka rozwija się z dwóch zawiązków pochodzenia ektodermalnego. Cz꜏ przednia, czyli płat przedni zwany także częścią gruczołową powstaje z ektodermy stropu pierwotnej jamy ustnej, natomiast płat tylny zwany częścią nerwową jest wytworem dna komory trzeciej. Przysadka mózgowa otoczona jest torebką przysadki (capsula hypophysis). której włókna wraz z naczyniami krwionośnymi przenikają w głąb gruczołu na granicy między przednim i tylnym płatem. Płat przedni (lobus anterior) czyli przysadka gruczołowa składa się z części głównej (pars principalis), pośredniej (pars intermedia) i guzowej (pars tuberalis). W płacie przednim i komórki nabłonkowe układają się w krzyżujące się ze sobą pasma, pomiędzy którymi znajduje się tkanka łączna, otaczająca liczne naczynia włosowate. W śród komórek wyróżnia się mniejsze komórki główne, czyli barwnikoodporne oraz drugie większe, zwane barwnikochłonnymi. Te ostatnie dzielą się na komórki kwasochłonne (eozynofilne) i zasadochłonne (bazofilne). Przedni płat wytwarza około 10 hormonów, które powstają wyłącznie w komórkach barwnikochłonnych. Hormony te pełnią kierowniczą funkcję w układzie gruczołów dokrewnych. Do hormonów wytwarzanych przez przedni płat przysadki należą: hormon wzrostowy zwany hormonem somatotropowym - somatotropina (STH), pobudza wzrastanie chrząstek nasadowych, hormon tyreotropowy czyli tyreotropina (TSH), pobudza rozwój i czynnośŹ tarczycy, hormon adrenokortykotropowy - kortykotropina (ACTH), pobudza czynnośŹ kory nadnerczy, hormony gonadotropowe: A i B i folikulostymulina (FSH) i hormon luteinizujący (LH), działają na czynnośŹ gruczołów płciowych, prolaktyna czyli hormon laktotropowy (LTH) - mlekotwórczy. Płat tylny (lobus posterior), czyli przysadka nerwowa, jest zbudowany głównie z tkanki glejowej, której komórki nazywa się pituicytami. W płacie tylnym nie spotyka się komórek nerwowych, jednak wnikają do niego liczne włókna nerwowe z dna komory trzeciej. Hormony płata tylnego przysadki powstają w komórkach nerwowych podwzgórza (neurosekrecja), w jądrach nadwzrokowych i przykomorowych. Hormony te przedostają się częściowo do komory trzeciej, cz꜏ drogą włókien nerwowych przenika do tylnego płata przysadki, skąd dostaje się do krwi. Do hormonów tych należą: wazopresyna, adiuretyna oraz oksytocyna. Działanie wazopresyny przejawia się podwyższeniem ciśnienia krwi, gdyż wywołuje ona skurcz mięśniówki tętnic. Adiuretyna jest hormonem o podobnym działaniu do wazopresyny, działa na tętniczki doprowadzające krew do kłębków nerwowych, przez co hamuje wydzielanie moczu w nerkach. Oksytocyna powoduje skurcze mięśniówki macicy.
Naczynia przysadki pochodzą z tętnicy szyjnej wewnętrznej. Ąyły uchodzą do zatoki jamistej. Nerwy pochodzą z części współczulnej układu autonomicznego oraz z podwzgórza. CzynnośŹ wewnątrzwydzielnicza trzustki i gruczołów płciowych została omówiona wcześniej.


UKŁAD NACZYNIOWY (systema vasorum)

WSTĘP

Układ naczyniowy spełnia w organizmie ludzkim wielorakie czynności. Do jego głównych funkcji należy: dostarczenie tkankom substancji odżywczych, pobranych z układu pokarmowego, doprowadzenie do wszystkich tkanek tlenu, pobranego w układzie oddechowym i wydalanie dwutlenku węgla, usunięcie z tkanek zbędnych produktów przemiany materii rozpuszczonych w wodzie, rozprowadzenie po całym organizmie hormonów i za ich pośrednictwem powiązanie ze sobą funkcji poszczególnych części ustroju. Jak z powyższego wynika, układ naczyniowy ma ścisłe związki z układem trawiennym, moczowym, oddechowym i dokrewnym. Ponadto dostarcza układowi nerwowemu informacji o składzie chemicznym płynów tkankowych, co z kolei umożliwia ośrodkom nerwowym kontrolę oraz regulację funkcji określonych narządów ustroju. Podział układu naczyniowego. Układ naczyniowy dzieli się na dwie części, tj. na układ krwionośny i układ limfatyczny czyli chłonny. Oba te układy łączą się w jedną całośŹ z racji ich wspólnego pochodzenia, jak również z uwagi na to, że zarówno krew, jak i chłonka przepływają przez system przewodów zwanych naczyniami. Naczynia krwionośne i limfatyczne stanowią obwodową cz꜏ obu układów. W skład układu krwionośnego wchodzi również serce, które jest centralnym narządem, tłoczącym krew do naczyń. Do układu naczyniowego należy ponadto krew i chłonka oraz narządy, w których powstają i ulegają rozpadowi składniki morfotyczne krwi i limfy. Są to: szpik kostny, węzły chłonne i podobnie do nich zbudowane inne twory tkanki limfatycznej oraz śledziona.

KREW I LIMFA (sanguis s. hema et lympha)
Krew jest barwy czerwonej, podczas gdy limfa jest bezbarwna, stąd drogi jej przepływu nie są widoczne przez skórę. We krwi i limfie znajdują się składniki postaciowe, które nie posiadają zdolności rozmnażania, a mając ograniczony okres życia muszą byŹ ustawicznie reprodukowane. Powstają one w narządach położonych na zewnątrz prądu krwi i limfy.

Krew
Krew jest płynem lepkim o słodkawym smaku i charakterystycznej słodkawej woni. Czerwona barwa krwi posiada różne odcienie w zależności od składu, np. silnie utleniona krew jest jasnoczerwona, podczas gdy krew bogata w dwutlenek węgla ma zabarwienie ciemniejsze. Barwa krwi jest uwarunkowana obecnością barwnika w krwinkach czerwonych, zwanego hemoglobiną. ObjętośŹ krwi u osobnika dorosłego wynosi około 5 l, czyli na 1 kg masy ciała przypada przeciętnie około 80 ml. Jednak nie cała ilośŹ krwi krąży równomiernie w ustroju. Cz꜏ jej magazynowana jest w narządach, głównie w śledzionie i w wątrobie, które stanowią okresowe zbiorniki krwi. Krew składa się z osocza czyli plazmy krwi i składników upostaciowanych czyli ciałek krwi (corpuscula sanguinis), zwanych także krwinkami. Stanowią one około 45% objętości krwi. Ciężar właściwy waha się w granicach od 1,050 g u kobiet do 1,066 g u mężczyzn. Ponieważ ciężar właściwy krwinek czerwonych, które stanowią przeważającą większośŹ ciał upostaciowionych, jest wyższy od ciężaru właściwego osocza, we krwi znajdującej się poza ustrojem i pozbawionej możliwości krzepnięcia, krwinki opadają na dno naczynia. Czas opadania krwinek, zwany odczynem Biernackiego, ma duże znaczenie diagnostyczne w medycynie. Krew po opuszczeniu naczyń krwionośnych zmienia swą konsystencję; z cieczy płynnej staje się galaretowatą masą, czyli krzepnie. Ta właściwośŹ krwi ma ogromne znaczenie, chroni bowiem ustrój przed jej utratą w zranieniach, a także zabezpiecza przed zakażeniem. Krew zawdzięcza swą krzepliwośŹ substancji rozpuszczonej w osoczu, zwanej fibrynogenem. Poza ustrojem fibrynogen przechodzi w substancję białkową, zwaną włóknikiem czyli fibryną, która wytwarza delikatną siateczkę na powierzchni krwi. Włóknik wraz z ciałami upostaciowanymi tworzy skrzep krwi, od którego oddziela się żółtawy, przezroczysty płyn, zwany surowicą. Osocze krwi składa się zatem z surowicy (serum) i włóknika (fibrynum), a do elementów upostaciowanych należą krwinki czerwone - erytrocyty, krwinki białe - leukocyty i płytki krwi - trombocyty. Krwinki czerwone - erytrocyty mają kształt płaskiego krążka o zgrubiałym brzegu. Krwinki te oglądane z profilu mają kształt zbliżony do biszkopta. Dojrzałe krwinki czerwone nie posiadają jądra. średnica krwinki czerwonej wynosi 7,5 (m. W jednym mm3 występuje około 4-5 mln erytrocytów. Krwinki czerwone charakteryzuje pewna elastycznośŹ, która umożliwia przesuwanie się krwinek przez naczynia włosowate o nieco mniejszym przekroju, niż wymiary krwinki. Hemoglobina zawarta w krwince czerwonej stanowi około 30% jej masy. Hemoglobina składa się z białka (globiny) i barwnika zawierającego żelazo (hemu). Dzięki obecności żelaza hemoglobina może łączyŹ w nietrwały związek z tlenem bądź dwutlenkiem węgla, w zależności od tego, który z gazów w danym środowisku przeważa. Oprócz hemoglobiny w krwince czerwonej występują złożone ciała białkowe i tłuszczowe, jak cholesterol i lecytyna oraz sole nieorganiczne - sole potasu, sodu i magnezu. DługośŹ życia erytrocytów nie jest dokładnie znana, szacuje się, że krwinki żyją około 100 dni. Erytrocyty giną główne w śledzionie. Produkty rozpadów stanowią materiał do syntezy żółci w wątrobie. Natomiast żelazo zostaje wykorzystane do budowy hemoglobiny w nowo powstających krwinkach. Krwinki białe - leukocyty charakteryzują się posiadaniem jądra komórkowego. przeciętnie w 1mm3 znajduje się około 5000-8000 krwinek białych. Mają one zdolnośŹ wykonywania ruchów pełzakowatych, dzięki czemu mogą wydostawaŹ się poza światło naczyń i wędrowaŹ po tkankach. Poprzez wysuwanie niby-nóżek mogą otaczaŹ bakterie czy też resztki komórki i je rozkładaŹ. Własności żerne (fagocytoza) krwinki białe zawdzięczają zawartym w nich enzymom trawiennym. Krwinki białe dzieli się na dwie zasadnicze grupy: krwinki białe ziarniste - granulocyty i krwinki białe nieziarniste - agranulocyty. Granulocyty z uwagi na pochodzenie nazywane są krwinkami białymi szpikowymi i występują one tylko we krwi. Do granulocytów należą leukocyty obojętnochłonne - neutrofilne, kwasochłonne - eozynofilne i zasadochłonne - bazofilne. Wymieniona grupa granulocytów posiada dwupłatowe lub wielopłatowe jądro. Natomiast granulocyty o jednym jądrze nazywamy monocytami. Agranulocyty czyli limfocyty powstają głównie w tkance limfatycznej. Posiadają one okrągłe bądź owalne, duże jądro otoczone nieziarnistą protoplazmą. Ich czynnośŹ związana jest przede wszystkim z wytwarzaniem specjalnych białek zwanych przeciwciałami. Przeciwciała stanowią jeden z głównych mechanizmów obrony organizmu przed zarazkami chorobotwórczymi. Krwinki białe ziarniste występują tylko we krwi, natomiast krwinki nieziarniste - limfocyty występują we krwi i chłonce. Płytki krwi - trombocyty są mniejsze od białych i czerwonych krwinek. Powstają w szpiku kostnym. W 1mm3 znajduje się około 200000-300000 płytek krwi. Zazwyczaj nie mają jądra. Ich główna czynnośŹ polega na zainicjowaniu procesu krzepnięcia krwi. Krzepnięcie krwi związane jest z przekształceniem rozpuszczalnego białka osocza krwi - fibrynogenu w białko nierozpuszczalne - fibrynę. Włókna fibryny tworzą gęstą sieŹ, w której zatrzymywane są elementy morfotyczne krwi. Przekształcenie to jest katalizowane przez enzym - trombokinazę. Substancje te zawarte są w postaci nieczynnej w płytkach krwi, a charakteryzują się w wyniku rozpadu płytek krwi.

Limfa
Limfa jest płynem przeźroczystym, bądź mlecznym, pochodzi z płynów tkankowych, a jej krążenie jest jednokierunkowe - z obwodu do serca. ze składników morfotycznych w limfie występują tylko limfocyty czyli bezziarniste krwinki białe. Osocze limfy pod względem chemicznym podobne jest do osocza krwi.

Droga przepływu limfy
Włosowate naczynia limfatyczne biorą początek w tkankach ustroju, skąd odprowadzają wszystkie szczeliny i przestrzenie międzykomórkowe płyn tkankowy. Większe naczynia limfatyczne napotykają na swej drodze węzły limfatyczne zwane też chłonnymi. (nodi limphatici), które są rozmieszczone po całym ustroju w określonych okolicach ciała. Do węzła chłonnego wiodą liczne naczynia doprowadzające, a z wnęki wychodzą mniej liczne, ale o większym świetle naczynia odprowadzające. Węzły limfatyczne regulują ilośŹ postaciowych składników limfy, przy czym limfa przepływa najczęściej przez kilka kolejnych stacji węzłów chłonnych. Wielkie pnie limfatyczne, tj. przewód piersiowy (ductus thoracicus) i przewód limfatyczny prawy (ductus lymphaticus dexter), odprowadzają limfę do wielkich żył u podstawy szyi.

Droga przepływu krwi
Krew płynie w zamkniętym systemie naczyń zwanych tętnicami (arteriae) i żyłami (venae).Pomiędzy tętnicami i żyłami znajdują się naczynia włosowate (vasa capillaria). Układ krwionośny dzieli się na krwiobieg duży i krwiobieg mały czyli płucny. Krwiobieg duży bieże początek z lewej komory tętnicą główną czyli aortą. Aorta poprzez szereg rozgałęzień dostarcza krew tętniczą do tkanek i narządów. Poszczególne tętnice wnikając do narządów dzielą się na coraz drobniejsze i liczniejsze gałązki, które ostatecznie przechodzą w naczynia włosowate. Te ostatnie odznaczają się przepuszczalnością ścian, dzięki czemu pośredniczą w przemianie materii między krwią a tkankami. Włośniczki przechodzą w drobne naczynia, te z kolei łącząc się w coraz większe żyły prowadzą krew z powrotem do serca. Krew krwiobiegu dużego wraca do prawego przedsionka serca, uchodząc doń żyłą główną górną i dolną (vena cava superior et inferior). Zadanie krwiobiegu małego różni się zasadniczo od funkcji krwiobiegu dużego. Powracająca do prawego przedsionka krew pozbawiona jest tlenu, który pobrały tkanki, natomiast zawiera znaczną ilośŹ dwutlenku węgla. Zadaniem więc krwiobiegu małego jest usunięcie z krwi szkodliwego dwutlenku węgla i zaopatrzenie jej w niezbędny dla ustroju tlen. Proces powyższy odbywa się w płucach. Z prawej komory serca bierze zatem początek główna tętnica krwiobiegu małego, zwana pniem płucnym (truncus pulmonalis). Utlenowana krew z płuc płynie czterema żyłami płucnymi (venae pulmonales), które uchodzą do lewego przedsionka serca. Jak z powyższego wynika, nie zawartośŹ naczyń, lecz kierunek przepływu krwi decyduje o nazwie naczynia. Wszystkie naczynia wyprowadzające krew z serca, a także ich dalsze rozgałęzienia nazywamy tętnicami. podczas gdy naczynia o przeciwnym kierunku przebiegu, tzn. zdążające do serca zwą się żyłami.

Narządy powstawania i rozkładu składników morfotycznych krwi i limfy

Szpik kostny (medulla ossium)
U dorosłego osobnika szpik kostny występuje w postaci szpiku czerwonego i żółtego. Do kości, zawierających szpik czerwony należą: kręgi, mostek, żebra, łopatka, kośŹ miedniczna i kości czaszki oraz nasady kości długich. U ludzi dorosłych jamy szpikowe trzonów kości długich wypełnia szpik kostny żółty (medulla ossium flava). W czerwonym szpiku kostnym (medulla ossium rubra) powstają krwinki czerwone (erytrocyty), ziarniste krwinki białe (granulocyty), a także płytki krwi (trombocyty). Jednak w warunkach zwiększonego zapotrzebowania na wytworzenie elementów krwi, np. po krwotokach, szpik kostny żółty zawarty w trzonach kości długich może zmieniŹ się przejściowo w szpik kostny czerwony. Krwinki czerwone są wytwarzane przez erytroblasty znajdujące się w oczkach tkanki łącznej siateczkowatej, tworzącej zrąb szpiku czerwonego. Komórkami macierzystymi granulocytów są komórki szpiku kostnego, zwane mielocytami. Okres życia granulocytów nie jest dokładnie znany; przypuszczalnie przebywają we krwi od 2 do 3 dni. Następnie cz꜏ z nich przedostaje się do tkanek przez ściany naczyń włosowatych, jednak nie ustalono, jak długo tam żyją.

Narządy limfatyczne
Narządy limfatyczne są zbudowane z tkanki siateczkowatej, w oczkach której tkwią limfocyty. Z uwagi na różny stopień organizacji wśród narządów limfatycznych można wyodrębniŹ: plamy mleczne, grudki samotne i skupione, migdałki oraz wykazujące najwyższy stopień zróżnicowania węzły limfatyczne. Do narządów limfatycznych zalicza się ponadto grasicę i śledzionę. Plamy mleczne występują w sieci mniejszej i większej otrzewnej jamy brzucha i stanowią barierę obronną przed bakteriami oraz ich toksynami. Grudki limfatyczne samotne i skupione (folliculi lymphatici solitarii et aggregati) występują w błonie śluzowej jelita cienkiego. Migdałki (tonsillae) znajdują się w jamie ustnej i gardle, stoją na straży początkowych odcinków dróg pokarmowych i oddechowych. Wytworzone w migdałkach limfocyty biorą udział w czynnościach obronnych ustroju w przypadku wtargnięcia do organizmu bakterii i jadów. Węzły limfatyczne (nodi lymphatici) włączone są w przebieg naczyń limfatycznych. Wytwarzane w nich limfocyty przedostają się ostatecznie do krwiobiegu. Kształt i wielkośŹ węzłów chłonnych są różne. Spotyka się węzły kształtu okrągłego, owalnego, nerkowatego, o zabarwieniu białoszarawym do szaroczerwonego. WielkośŹ waha się w znacznej rozpiętości od rozmiarów mikroskopijnych do około 3 cm. Najczęściej występują grupami, po kilka lub nawet kilkanaście w bliskim sąsiedztwie. Z poszczególnych okolic ciała limfa kieruje się do określonych węzłów, zwanych węzłami regionalnymi. W razie stanów zapalnych jakiegoś narządu przynależne do niego węzły chłonne ulegają nabrzmieniu, co świadczy o ich reakcji obronnej. Węzeł chłonny jest objęty torebką włóknistą. Zewnętrzną warstwę miąższu węzła tworzy kora (corex), która okrywa umieszczony głębiej rdzeń (medulla). Kora zbudowana jest z tkanki limfatycznej, zawierającej liczne grudki chłonne. Tkanka limfatyczna rdzeniowa jest mniej zbita i układa się w pasma rdzeniowe, będące przedłużeniem grudek korowych. Zrąb węzłów limfatycznych jest zbudowany z tkanki łącznej włóknistej oraz z tkanki siateczkowatej. Na obwodzie węzła między torebką a korą znajduje się zatoka brzeżna (sinus marginalis). Od niej w kierunku wnęki (hilus) biegną zatoki pośrednie (sinus intermedii). Do zatoki brzeżnej w wielu miejscach wchodzą naczynia limfatyczne doprowadzające (vasa lymphatica afferentia), wnękę natomiast opuszczają nieliczne naczynia limfatyczne odprowadzające (vasa lymphatica efferentia). komórki siateczki i śródbłonka zatok mają zdolnośŹ fagocytozy komórek żywych oraz magazynowania substancji martwych. Limfocyty wypełniają zarówno oczka siateczki zrębu, jak i pasma rdzeniowe oraz grudki kory węzłów chłonnych. Limfa opuszczająca węzeł chłonny jest znacznie bogatsza w limfocyty od limfy wpływającej do węzła.

śledziona (lien)
śledziona jest narządem nieparzystym, położonym w jamie brzusznej wewnątrzotrzewnowo, z wyjątkiem wnęki. Kształt i wielkośŹ śledziony są zmienne i zależą od wypełnienia sąsiednich narządów, od pozycji ciała, jak również od stopnia wypełnienia tego gruczołu krwią. śledzionę przyrównuje się do Źwiartki pomarańczy lub ziarna kawy. przeciętny ciężar tego narządu waha się w granicach 150-200 g, a długośŹ jej wynosi około 12 cm. śledziona jest niebieskoszara lub purpurowoczerwona, jej konsystencja jest miękka, jednak sprężysta. śledziona leży w lewej okolicy podżebrowej w przestrzeni zwanej komorą śledziony, między IX a XI żebrem. Oś długa narządu przebiega skośnie od góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i bokowi. W prawidłowych warunkach śledziona nie występuje poza lewy łuk żebrowy. Koniec tylny (extermitas posterior) jest lekko zaokrąglony i zwrócony w kierunku przyśrodkowyrn oraz ku górze. Koniec przedni (extermitas anterior), bardziej ostry, jest skierowany ku przodowi i do boku. Większa, wypukła powierzchnia przylega do przepony, skąd otrzymała nazwę powierzchni przeponowej (facies diaphragmatica), druga mniejsza - zwrócona do trzew jamy brzusznej - to powierzchnia trzewna (facies visceralis). Do powierzchni trzewnej przylega dno żołądka, zgięcie lewe okrężnicy, nerka lewa i ogon trzustki. Na powierzchni trzewnej położona jest wnęka śledziony (hilum lienis) w kształcie podłużnej szczeliny, przez którą przechodzą naczynia i nerwy śledzionowe. Górny brzeg (margo superior) jest ostry i pozazębiany, brzeg dolny (margo inferior) jest brzegiem tępym. Z uwagi na wewnątrzotrzewnowe położenie śledziona odznacza się dośŹ znaczną ruchomością. Do sąsiednich narządów przymocowana jest za pośrednictwem więzadła żołądkowo-śledzionowego (lig. gastrolineale), więzadła przeponowo-śledzionowego (lig. phrenicolineale) i więzadła przeponowo-okrężniczego (lig, phreniocolicum). Pod błoną surowiczą leży ściśle z nią złączona torebka włóknista (tunica fibrosa), zawierająca oprócz włókien klejodajnych włókna sprężyste oraz niewielką ilośŹ włókien mięśniowych gładkich. Dzięki tym składnikom torebka jest zawsze w stanie napiętym. Błona włóknista torebki wysyła w głąb śledziony, głównie przez wnękę, wypustki zwane beleczkami śledziony (trabeculae lienis), które rozgałęziają się promieniście na coraz liczniejsze gałązki. Przestrzenie zawarte między beleczkami i wewnętrzną powierzchnią torebki włóknistej wypełnia miazga śledziony (pulpa lienis), zbudowana z tkanki siateczkowatej. Występuje ona w dwóch postaciach, tj. miazgi czerwonej (pulpa rubra), w oczkach której znajdują się liczne białe i czerwone ciałka krwi oraz miazgi białej (pulpa alba), występującej w postaci grudek limfatycznych śledziony (folliculi lymphatici lineales). Wszystkie grudki limfatyczne stanowią ogniska rozmnażania limfocytów. Przez wnękę śledziony biegną w głąb gruczołu gałęzie końcowe t. śledzionowej (odgałęzienie pnia trzewnego). Wewnątrz narządu tętnice biegną w beleczkach i rozgałęziając się wraz z nimi wnikają do grudek limfatycznych jako tętniczki środkowe. Po opuszczeniu grudek tętniczki środkowe rozgałęziają się w miazdze czerwonej jako tętniczki pędzelkowate (penicilli), które poszerzając się w oczkach siateczki miazgi uchodzą do zatok śledziony. Krew odpływa ze śledziony żyłą śledzionową, która uchodzi do żyły wrotnej. Naczynia chłonne prowadzą limfę do węzłów trzustkowo-śledzionowych i węzłów trzewnych. Włókna nerwowe współczulne i przywspółczulne tworzą splot śledzionowy., który wnika do narządu drogą rozgałęziających się tętnic. CzynnośŹ. W śledzionie odbywa się niszczenie starych, zużytych krwinek czerwonych, a uwolniona hemoglobina przedostaje się drogą krwi żyły śledzionowej do wątroby, w której są wytwarzane z niej barwniki żółciowe, natomiast uwolnione żelazo przedostaje się drogą krwiobiegu do szpiku kostnego i służy do budowy nowych krwinek czerwonych. W grudkach limfatycznych, stanowiących miazgę białą śledziony, powstają limfocyty. Tkanka siateczkowata śledziony produkuje również ciała odpornościowe. Ponadto śledziona może zatrzymaŹ pewną ilośŹ krwi dzięki dośŹ znacznej rozszerzalności naczyń krwionośnych i staje się jej magazynem.

SERCE (cor)
Serce jest centralnym narządem krążenia krwi. Działa na zasadzie pompy ssąco-tłoczącej, pobiera krew z obu żył głównych, zatoki wieńcowej i czterech żył płucnych, a wtłacza do tętnicy głównej i pnia płucnego. Pracę tę serce może wykonywaŹ dzięki silnej mięśniówce ścian.

Położenie i opis zewnętrzny
Serce jest położone w jamie klatki piersiowej w śródpiersiu przednim. Sąsiaduje ono za pośrednictwem otaczającego osierdzia od strony przedniej z mostkiem i chrząstkami żebrowymi, od tyłu z przełykiem i aortą, zaś od dołu z przeponą. Po prawej i lewej stronie przylega do obu opłucnych śródpiersiowych. Serce ma kształt stożka skierowanego podstawą (basis) ku górze, na prawo i do tyłu. Wierzchołkiem zwanym koniuszkiem serca (apex cordis) zwraca się ku dołowi, na lewo i do przodu. Koniuszek serca znajduje się na wysokości piątej przestrzeni międzyżebrowej. Podstawa serca sięga wysokości drugiej przestrzeni międzyżebrowej. Skośne ustawienie długiej osi serca powoduje jego asymetryczne położenie. Około 1/3 serca mieści się bowiem po prawej stronie od płaszczyzny symetrii ciała. zaś 2/3 leżą po stronie lewej. Zarówno wielkośŹ, jak i kształt serca podlegają znacznym wahaniom w zależności od takich czynników, jak: wiek, masa ciała, typ budowy klatki piersiowej, pozycja ciała oraz faza pracy serca: Oprócz podstawy i koniuszka w sercu wyróżnia się skierowaną do przodu powierzchnię mostkowo-żebrową (facies sternocostalis), zwróconą w dół i do tyłu powierzchnię przeponową (facies diaphragmatica) oraz występującą w stanie rozkurczu po stronie lewej powierzchnię płucną (facies pulmonalis). Powierzchnia płucna podczas skurczu serca zmienia się w tępy brzeg lewy (margo sinister). Od strony prawej obie powierzchnie oddziela brzeg prawy (margo dexter). Serce dorosłego osobnika ma wielkośŹ jego pięści, a jego masa u mężczyzn wynosi około 300 g, u kobiet przeciętnie 220 g. DługośŹ serca osiąga średnio 12 cm, szerokośŹ 8-9 cm, zaś wymiar strzałkowy około 6 cm. Powierzchnia serca jest gładka i wilgotna, gdyż pokrywa ją surowicza błona zwana nasierdziem. Prześwieca przez nią brązowo-czerwonawy mięsień sercowy, a także żółtawa tkanka tłuszczowa, skupiona w okolicach bruzd naczyń wieńcowych. Wewnętrzny podział serca znajduje swoje odbicie na jego powierzchni. W miejscu wewnętrznego podziału na przedsionki i komory biegnie na zewnątrz bruzda wieńcowa (sulcus coronarius), położona bliżej podstawy serca. Z jej usytuowania wynika, że 1/3 długości serca należy do przedsionków, a 2/3 do komór. Granicę między dwiema komorami wytycza od przodu bruzda międzykomorowa przednia (sulcus interventricularis anterior), a z tyłu bruzda międzykomorowa tylna (sulcus interventricularis posterior). Obie bruzdy rozpoczynają się od bruzdy wieńcowej i biegną ku dołowi na prawo od długiej osi serca. Spotykają się tuż nad koniuszkiem serca w tzw. wcięciu koniuszka serca (incisura apicis cordis), zatem koniuszek serca należy do lewej komory. W obrębie podstawy serca (basis cordis) skupiają się wszystkie naczynia wchodzące i wychodzące z serca. Z uwagi na ich szczególny układ otrzymały nazwę wieńca lub korony serca (corona cordis). Jakkolwiek podstawa serca należy wyłącznie do przedsionków, to jednak naczynia wychodzące z komór uwidaczniają się także w obrębie przedniej powierzchni przedsionków. Najbardziej do przodu wysunięty jest pień płucny, który razem z aortą wychodzącą tuż za nim - zakrywa lewy odcinek bruzdy wieńcowej. Po bokach powyższych tętnic widnieją na przedniej ścianie podstawy uszka serca (auriculae cordis), będące kieszonkowatymi wypustkami przedsionków. Uszko prawe jest widoczne w większej części od przodu, niż uszko lewe. Oba uszka wypełniają zagłębienie przedniej powierzchni serca, znajdującej się pomiędzy ujściami tętniczymi a komorami serca, przyczyniając się do wygładzenia zewnętrznej powierzchni podczas skurczu komór. Wszystkie żyły uchodzące do przedsionków najlepiej są widoczne od tyłu. W przedsionku prawym kończą się żyły krwiobiegu dużego, tj. żyła główna dolna (vena cava inferior), żyła główna górna (vena cava superior) oraz zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Ąyła główna dolna uchodzi do przedsionka prawego przez ścianę tylną tuż powyżej bruzdy wieńcowej. Widoczna na prawo od aorty żyła górna główna wnika od góry do przedsionka prawego, zaś zatoka wieńcowa ma ujście w tylnym odcinku bruzdy wieńcowej. Ąyły płucne, dwie prawe i dwie lewe (vv. pulmonales dextrae et sinistrae), przebijają skośnie tylną ścianę przedsionka lewego. Układ naczyń żylnych serca ma kształt krzyża; ramię podłużne tworzą obie żyły główne - górna i dolna; ramię poprzeczne tworzą żyły płucne.

Wnętrze serca

Wnętrze serca podzielone jest przegrodami na cztery jamy. Dwie z nich, leżące bliżej podstawy, są mniejsze i noszą nazwę przedsionków. Oba przedsionki - prawy i lewy - oddziela od siebie przegroda międzyprzedsionkowa (septum interatriale). Dwie większe jamy dolne stanowią komory serca, prawą i lewą. Są one oddzielone od siebie przegrodą międzykomorową (septum interventriculare). W życiu postembrionalnym człowieka nie ma łączności pomiędzy prawymi i lewymi jamami serca. Przez prawą połowę serca przepływa krew żylna, podczas gdy "serce lewe" należy do krwi tętniczej. Na pograniczu przedsionków i komór znajdują się niekompletne przegrody przedsionkowo-komorowe, prawa i lewa (septum atrioventriculare dextrum et sinistrum), które zawierają ujścia przedsionkowo-komorowe (ostia atrioventicularia). W ujściach tych znajdują się zastawki przedsionkowo-komorowe (valvae atrioventicularia), prawa i lewa, które warunkują jednokierunkowy przepływ krwi z przedsionków do odpowiednich komór.

Przedsionek prawy (atrium dextrum)
Przedsionek prawy ma kształt sześcianu, w związku z czym wyróżnia się w nim ścianę przednią i tylną górną i dolną oraz boczną i przyśrodkową czyli przegrodową. Do prawego przedsionka uchodzą żyła główna górna i dolna (vena cava inferior et superior), zbierające krew z całego organizmu oraz odprowadzająca krew ze ścian serca zatoka wieńcowa (sinus coronarius). Przedsionek prawy można podzieliŹ na dwie części, tj. na: zatokę żył głównych (sinus venarum cavarum), będącą pozostałością końcowego odcinka embrionalnej zatoki żylnej oraz na właściwą cz꜏ przedsionka prawego. Do zatoki żył głównych uchodzą obie żyły główne i zatoka wieńcowa. Granicę między zatoką żył głównych a właściwym przedsionkiem wyznacza położony na bocznej ścianie fałd mięśniowy, tzw. grzebień graniczny (crista terminalis), któremu na zewnętrznej powierzchni odpowiada bruzda graniczna (sulcus terminalis). ściany części zatokowej przedsionka prawego są gładkie, podczas gdy na powierzchni ścian części właściwej przedsionka uwypuklają się do jego światła listewki mięśniowe o przebiegu podłużnym, zwane mięśniami grzebieniastymi (musculi pectinati). Uszko prawe kieruje się do przodu i na lewo, przylegając swym końcem do początku aorty. Na ścianie przyśrodkowej, którą stanowi przegroda międzyprzedsionkowa, widnieje dośŹ znaczne zagłębienie zwane dołem owalnym (fossa ovalis). Jest on pozostałością występującego w okresie płodowym otworu owalnego, którym krew przepływała z prawego do lewego przedsionka. Dół owalny otoczony jest wzniesieniem, zwanym rąbkiem dołu owalnego (limbus fossae ovalis).

Komora prawa (ventriculus dexter)
Komora prawa przyjmuje krew z prawego przedsionka przez ujście przedsionkowo-komorowe prawe. Komora prawa tłoczy krew do pnia płucnego pod stosunkowo małym ciśnieniem, ponieważ opory w krwiobiegu małym są nieduże. W związku z tym mięśniówka ścian komory prawej jest około trzykrotnie cieńsza od ścian komory lewej. światło komory prawej ma kształt trójściennej piramidy, skierowanej podstawą ku górze, a wierzchołkiem w dół. Komora prawa w przekroju poprzecznym ma kształt sierpowaty, obejmując jak gdyby od przodu i tyłu komorę lewą. W prawej komorze wyróżnia się trzy ściany: przednią, tylną i przyśrodkową czyli przegrodową oraz podstawę i wierzchołek. W obrębie podstawy komory prawej znajduje się koliste ujście przedsionkowo-komorowe prawe (ostium atrioventriculare dextrum), zaopatrzone w zastawkę trójdzielną oraz ujście pnia płucnego (ostium trunci pulmonalis) ze swą zastawką pnia płucnego. Od podstawy w kierunku wierzchołka wpukla się do światła komory grzebień nadkomorowy (crista supraventricularis). Dzieli on światło komory na dwie łączące się u dołu przestrzenie, z których pierwsza, sięgająca od ujścia przedsionkowo-komorowego do wierzchołka komory, stanowi drogę dopływową druga natomiast wstępuje ku górze do podstawy komory jako droga odpływu i nosi nazwę stożka tętniczego prawego (conus arteriosus dexter). ściany komory prawej są gładkie w obrębie stożka tętniczego. W pozostałej części są pokryte beleczkami mięśniowymi (trabeculae carneae), przebiegającymi w różnych kierunkach i skupionymi liczniej w obrębie wierzchołka komory. Beleczki te nadają ścianom wygląd gąbczasty i podczas skurczu umożliwiają całkowite zamknięcie światła komory. Do światła komory prawej wpuklają się ponadto odchodzące od jej ścian mm. brodawkowate (mm. papillares). W prawej komorze występują na ogół trzy mięśnie brodawkowate - przedni, tylny i przyśrodkowy, odchodzące od poszczególnych ścian. Mm. brodawkowate są wytworem wewnętrznej warstwy mięśniówki komór, z którą łączą się swymi podstawami. Od skierowanych ku górze wierzchołków mm. brodawkowatych odchodzą cieniutkie struny ścięgniste (chordae tendineae), które kończą się na dolnej powierzchni i wolnym brzegu płatków zastawki przedsionkowo-komorowej prawej. Od jednego m. brodawkowatego biegną zazwyczaj struny ścięgniste do dwóch sąsiednich płatków zastawki.

Przedsionek lewy (atrium sinistrum)
Przedsionek lewy przyjmuje jasnoczerwoną krew z czterech żył płucnych krwiobiegu małego. Od jego przedniej ściany odchodzi uszko lewe (auricula sinistra), które jest dłuższe i węższe od prawego. ściany przedsionka są gładkie, jedynie wewnątrz uszka przebiegają mięśnie grzebieniaste. Do przedniej ściany przedsionka lewego przylega od zewnątrz aorta i pień płucny, który jest pokryty częściowo wierzchołkiem uszka lewego. W dolnej ścianie przedsionka znajduje się ujście przedsionkowo-komorowe lewe (ostium atrioventriculare sinistrum), zaopatrzone w dwudzielną zastawkę przedsionkowo-komorową lewą.

Komora lewa (ventriculus sinister)
Komora lewa jest dłuższa, a zarazem większa od komory prawej. Ma ona kształt stożka, którego podstawa przylega do przedsionka lewego, natomiast wierzchołek sięga do samego koniuszka serca. światło komory lewej w przekroju poprzecznym ma kształt okrągły, w związku z czym jej ściany - przednia, tylna - i przyśrodkowa przechodzą w siebie bez wyraźnej granicy. Podobnie, jak to miało miejsce w komorze prawej, również podstawę komory lewej przebijają dwa otwory. Większy stanowi ujście przedsionkowo-komorowe lewe (ostium atrioventriculare sinistrum), zaopatrzone w zastawkę dwudzielną; otwór mniejszy położony do przodu i nieco na prawo od pierwszego stanowi ujście aorty (ostium aortae), zaopatrzone w zastawkę składającą się z trzech płatków półksiężycowatych. W komorze lewej wyróżnia się drogę dopływu i odpływu krwi, które u podstawy komory oddziela od siebie przedni płatek zastawki dwudzielnej. Obie drogi schodzą się ze sobą pod kątem ostrym w wierzchołku komory. Powierzchnia ścian drogi odpływu zwana stożkiem tętniczym lewym (conus arteriosus sinister) jest gładka, zaś pozostałą powierzchnię ścian pokrywają liczne beleczki mięśniowe. W komorze lewej występują tylko dwa mięśnie brodawkowate - przedni i tylny (m. papillaris anterior et posterior), odchodzące od przedniej ściany oraz uwypuklające się ze ściany tylnej w pobliżu przegrody międzykomorowej. Odchodzące od mięśni brodawkowatych struny ścięgniste przyczepiają się w górze do dwóch sąsiednich płatów zastawki przedsionkowo-komorowej.

Zastawki serca (valvae cordis)
Zastawki serca, będące mechanizmami regulującymi jednokierunkowy przepływ krwi, znajdują się w obu ujściach przedsionkowo-komorowych oraz w ujściu pnia płucnego i aorty. Ze względu na odmiennośŹ budowy i sposobu działania różnicują się na dwa typy. Do pierwszego należą obie zastawki przedsionkowo-komorowe, zaś do drugiego zastawka pnia płucnego i aorty. Zastawki przedsionkowo-komorowe są zbudowane z płatków (cuspis) przymocowanych do pierścieni włóknistych, otaczających ujścia przedsionkowo-komorowe. Zastawka prawa składa się z trzech płatków: przedniego, tylnego i przyśrodkowego i stąd otrzymała nazwę zastawki trójdzielnej (valva tricuspidalis). Zastawka lewa zaopatrzona jest tylko w płatek przedni i tylny; nosi nazwę zastawki dwudzielnej (valva bicuspidalis). Na każdym płatku zastawek wyróżnia się zwróconą do przedsionków gładką powierzchnię górną oraz skierowaną do światła komór powierzchnię dolną. Wolny brzeg płatka o kształcie owalnym charakteryzuje się licznymi drobnymi wcięciami. Struny ścięgniste mięśni brodawkowatych komór przytwierdzają się w kilku rzędach zarówno do powierzchni dolnej, jak i do wolnych brzegów płatków zastawek. Podczas skurczu komór krew napływa z żył do przedsionków, a z komór odpływa do dużych tętnic. W czasie rozkurczu komór krew z wypełnionych przedsionków naciska na płatki zastawki przedsionkowo-komorowej i rozchyla je w kierunku światła komór, otwierając tym samym ujścia przedsionkowo-komorowe. Z kolei wzrost ciśnienia krwi w komorach przez parcie na dolne powierzchnie płatków unosi je ku górze do momentu zetknięcia się wolnych brzegów, zamykając szczelnie ujścia przedsionkowo-komorowe i nie pozwalając na cofanie się krwi do przedsionków. Skurcz ścian komór rozpoczynają mięśnie brodawkowate, dzięki czemu napięcie strun ścięgnistych nie pozwala na wywinięcie się płatków zastawek w kierunku przedsionków. Zastawki przedsionkowo-komorowe są zbudowane z błony podstawnej, pokrytej z obu stron wsierdziem. Zastawki tętnicze znajdują się w drogach odpływu krwi z serca. Zastawka pnia płucnego (valva trunci pulmonalis), podobnie jak zastawka aorty (valva aortae), jest zbudowana z trzech płatków półksiężycowatych (valvulae semilunares), które mają kształt gniazd jaskółczych lub kieszeni, umocowanych do ściany tętnicy. Każdy płatek półksiężycowaty jest przymocowany do pierścienia włóknistego ujścia tętnicy, a swą wypukłą częścią zwrócony do światła komory. Brzeg wolny, skierowany do światła tętnicy odstaje nieznacznie od jej ściany. Jest on ponadto wzmocniony pasmem tkanki łącznej tworzącej obłączek zastawki (lunula) ze znajdującym się pośrodku zgrubieniem zwanym grudką (nodulus). Grudka przyczynia się do uszczelnienia zastawki dla powracającej fali krwi. W ujściu pnia płucnego wyróżnia się płatki: prawy, lewy i przedni, natomiast w ujściu aorty - płatki: tylny, prawy i lewy. Naprzeciw poszczególnych płatków ściany tętnic uwypuklają się nieco na zewnątrz, wytwarzając odpowiednio trzy zatoki pnia płucnego (sinus trunci pulmonalis) oraz trzy zatoki aorty (sinus aortae). W przypadku aorty odcinek ten nosi nazwę opuszki aorty (bulbus aortae); biorą w niej początek dwie tętnice wieńcowe, prawa i lewa. Działanie zastawek półksiężycowatych sprowadza się do analogicznej funkcji, jaką pełnią zastawki przedsionkowo-komorowe, tzn. warunkują one jednokierunkowy przepływ krwi. Podczas skurczu komór krew tłoczona jest do tętnic i napiera na płatki półksiężycowate, rozchyla je zbliżając do ścian tętnic. W czasie rozkurczu komór cofająca się krew wypełnia kieszonki zastawek, powodując zbliżenie wolnych brzegów płatków półksiężycowatych, a tym samym zamknięcie ujścia tętniczego. Płatki półksiężycowate zbudowane są podobnie, jak płatki zastawki przedsionkowo-komorowej.

ściany serca
ściany serca są zbudowane z trzech zasadniczych warstw:
wsierdzia, wyścielającego wnętrze przedsionków i komór,
śródsierdzia, zbudowanego z mięśnia sercowego,
nasierdzia, pokrywającego zewnętrzną powierzchnię serca.

Wsierdzie i nasierdzie (endocardium et epicardium)
Wsierdzie jest cienką łącznotkankową błoną wyścielającą powierzchnię przedsionków i komór. Składa się z jednowarstwowego nabłonka płaskiego, który spoczywa na blaszce właściwej wsierdzia i tkanki podwsierdziowej. Blaszka właściwa zawiera włókna klejodajne, sprężyste i gładkie komórki mięśniowe. Blaszka właściwa jest pozbawiona naczyń. W obrębie ujśŹ wielkich naczyń, wchodzących i wychodzących z serca, wsierdzie przedłuża się bezpośrednio w śródbłonek naczyniowy. Z wsierdzia zbudowane są również zastawki serca. Nasierdzie stanowi zewnętrzną warstwę ścian serca. Jest to cienka surowicza błona, będąca blaszką trzewną osierdzia. Nasierdzie pokrywa mięsień sercowy wraz z powierzchownie biegnącymi naczyniami krwionośnymi i tkanką tłuszczową wypełniającą bruzdy serca. Przyczynia się ono do wygładzenia zewnętrznej powierzchni, nadając sercu lśniący wygląd. Nasierdzie zbudowane jest podobnie, jak wsierdzie.

śródsierdzie (myocardium)
śródsierdzie z uwagi na zróżnicowaną budowę i funkcję można podzieliŹ na: szkielet serca, mięsień czynnościowy i mięsień przewodnictwa.

Szkielet serca (sceletum cordis)
Szkielet serca zbudowany jest z tkanki łącznej włóknistej, skupionej wokół ujśŹ przedsionkowo-komorowych oraz ujśŹ tętniczych. Należą do niego: prawy i lewy pierścień włóknisty przedsionkowo-komorowy (anulus fibrosus atrioventricularis dextrum et sinistrum), oddzielający mięśniówkę przedsionków od mięśniówki komór oraz stanowiący miejsce przyczepu zastawek przedsionkowo-komorowych i mięśni, pierścień włóknisty ujścia aorty i pnia płucnego (anulus fibrosus aortae et trunci pulmonalis), które znajdują się do przodu od poprzednich i są mniejsze od nich, dwa trójkąty włókniste (trigona fibrosa), z których prawy wypełnia wolną przestrzeń między pierścieniami przedsionkowo-komorowymi a pierścieniem włóknistym aorty, lewy natomiast zespala pierścień włóknisty aorty z pierścieniem włóknistym ujścia przedsionkowo-komorowego lewego, cz꜏ błoniasta przegrody międzykomorowej (pars membranacea septi interventricularis). Za wyjątkiem przegrody, która ustawiona jest pionowo, wszystkie pozostałe elementy szkieletu serca leżą w płaszczyźnie poprzecznej względem długiej osi serca. Do pierścieni włóknistych przymocowują się włókna mięśniowe i zastawki, do trójkątów przyczepiają się tylko włókna mięśniowe.

Mięsień serca
Mięsień serca dzieli się na mięsień czynnościowy i mięsień przewodnictwa. Mięsień czynnościowy serca (myocardium) tworzy najgrubszą warstwę ścian, przy czym występują dośŹ znaczne różnice grubości w obrębie przedsionków i komór. Specyficzna budowa mikroskopowa różni mięsień sercowy zarówno od mięśniówki gładkiej, jak i poprzecznie prążkowanej szkieletowej. Poszczególne włókna mięśniowe wysyłają boczne odgałęzienia wstawki, które łączą włókna między sobą, tworząc "syncytialną" sieŹ mięśniową. Skurcze mięśnia sercowego - podobnie jak mięśnie szkieletowe - są energiczne i szybkie, jednak mięsień sercowy nie ulega tak szybkiemu zmęczeniu, jak mięśnie szkieletowe. Włókna mięśnia sercowego są bardzo bogate w sarkoplazmę, obserwuje się w nich lśniące pasma, tzw. wstawki, które najprawdopodobniej stanowią materiał wzrostowy i regeneracyjny mięśnia. Mięśniówka przedsionków jest znacznie cieńsza od mięśniówki komór, grubośŹ jej wynosi około 0,5 cm. Włókna biegną w dwóch warstwach. Wspólna dla obu przedsionków warstwa powierzchowna ma przebieg poziomy i pionowy, a ciągłośŹ jej przerywają wielkie naczynia wchodzące i wychodzące z serca. Podłużnie biegnące włókna występują od pierścieni włóknistych przedsionkowo-komorowych do żył uchodzących w przedsionkach. Warstwa głęboka jest oddzielna dla obu przedsionków. Uczestniczy ona w budowie przegrody międzyprzedsionkowej. W ścianach komór wyróżnia się trzy warstwy włókien: zewnętrzną warstwę skośną, środkową warstwę okrężną i wewnętrzną warstwę podłużną. Warstwa zewnętrzna skośna bierze początek w szkielecie serca. Włókna kierują się skośnie w dół do koniuszka serca. Cz꜏ z nich nie dochodzi do niego, zmienia kierunek przebiegu na poprzeczny i tworzy środkową warstwę okrężną. Powierzchownie biegnące włókna okrężne otaczają obie komory łącznie, zaś włókna leżące głębiej obejmują każdą komorę z osobna. Te spośród włókien warstwy powierzchownej, które dochodzą do koniuszka, zmieniają kierunek i wytwarzają tzw. wir serca (vortex cordis), po czym zawracają ku górze jako wewnętrzna warstwa podłużna, kończąc się w szkielecie serca. Włókna warstwy wewnętrznej uwypuklają się do światła komór i wytwarzają mięśnie brodawkowate i beleczki mięśniowe komór, a także uczestniczą wraz z włóknami warstwy środkowej w budowie przegrody międzykomorowej. Zewnętrzna warstwa podłużna i powierzchowne wiązki okrężne tworzą wspólny mięsień dla obu komór. Pozostałe warstwy wewnętrzne są oddzielne dla każdej komory. Szczególnie dobrze rozwiniętą mięśniówkę ma ściana komory lewej, jej grubośŹ wynosi około 1,6 cm. Mięsień przewodnictwa stanowi własny automatyzm serca oraz tworzy jedyne połączenie między mięśniówką czynnościową przedsionków i komór. Jest to swoisty układ mięśniowy, którego zadanie polega na regulowaniu rytmicznej pracy serca celem utrzymania prawidłowej kolejności skurczów przedsionków i komór. Mięsień przewodnictwa w stosunku do mięśnia czynnościowego wykazuje różnice w budowie histologicznej. Włókna jego szczególnie obfitują w sarkoplazmę, są splotowato poskręcane, a łącznotkankowa osłonka izoluje mięsień przewodnictwa od właściwego mięśnia czynnościowego. Włókna mięśnia przewodnictwa przechodzą bez wyraźnej granicy we włókna mięśnia czynnościowego. Mięsień przewodnictwa składa się z węzła zatokowo-przedsionkowego, węzła przedsionkowo-komorowego, od którego odchodzi pęczek przedsionkowo-komorowy. Węzeł zatokowo-przedsionkowy (nodus sinuatrialis) leży w ścianie prawego przedsionka, tuż przy ujściu żyły głównej górnej. Odchodzące od niego włókna, zdążają do następnego węzła - przedsionkowo-komorowego. Cz꜏ włókien mięśniowych wymienionego węzła rozgałęzia się w ścianach przedsionków. Węzeł przedsionkowo-komorowy (nodus atrioventricularis), jest umiejscowiony na dnie prawego przedsionka, powyżej trójkąta włóknistego prawego w przegrodzie międzyprzedsionkowej. Węzeł przedsionkowo-komorowy przedłuża się w kierunku komór w pęczek przedsionkowo-komorowy (fasciculi truncus atrioventricularis), który biegnie po prawej stronie przegrody międzykomorowej. Jest on jedynym łącznikiem między mięśniówką przedsionków i komór. Na pograniczu części mięśniowej i błoniastej przegrody międzykomorowej pień (truncus) będący początkową częścią pęczka przedsionkowo-komorowego dzieli się na odnogę prawą i lewą (crus dextrum et sinistrum). Obie odnogi, położone bezpośrednio pod osierdziem, kierują się ku dołowi i dochodzą do mięśni brodawkowatych komór, po czym rozgałęziają się jako włókna Purkinjego w mięśniu czynnościowym komór. Mięsień przewodnictwa stanowi własny automatyczny układ pobudzający serce do rytmicznych naprzemiennych skurczów przedsionków i komór. Nadrzędną rolę pod względem czynnościowym spełnia węzeł zatokowo-przedsionkowy jako ośrodek I rzędu, następnie węzeł przedsionkowo-komorowy - ośrodek II rzędu i pień pęczka przedsionkowo-komorowego jako ośrodek III rzędu. Ośrodek I rzędu wysyła podniety o częstotliwości około 70 impulsów na minutę. W przypadku zaburzeń pracy ośrodka I rzędu kolejne ośrodki mogą przejąŹ funkcje węzła zatokowo-przedsionkowego, ale akcja pracy serca będzie znacznie wolniejsza od normalnej. Zaburzenia w czynności układu przewodzącego mogą doprowadziŹ do bloku serca, który polega na rozkojarzeniu czynności przedsionków i komór. równocześnie czynnośŹ komór jest wolniejsza, niż czynnośŹ przedsionków.

Osierdzie (pericardium)
Osierdzie otacza serce w postaci podwójnego worka surowiczego. Wewnętrzną blaszkę trzewną osierdzia stanowi nasierdzie. Znacznie grubsza blaszka zewnętrzna czyli ścienna składa się z dwóch warstw: wewnętrznej błony surowiczej,
zewnętrznej błony włóknistej.
Błona zewnętrzna jest grubsza, mało rozciągliwa i tworzy warstwę ochronną. Między nasierdziem a błoną surowiczą osierdzia znajduje się szczelinowata przestrzeń, tzw. jama osierdziowa, wypełniona skąpą ilością płynu surowiczego. Płyn ten, nawilżając powierzchnię obu błon surowiczych, zapobiega tarciu serca o sąsiednie narządy i ścianę klatki piersiowej podczas pracy. Linia przejścia blaszki trzewnej czyli nasierdzia w blaszkę ścienną znajduje się w okolicy ujśŹ głównych naczyń. Pień płucny i cz꜏ wstępująca aorty mają wspólny pokrowiec tętniczy. Natomiast żyły główne i żyły płucne są otoczone pokrowcem żylnym, o bardziej złożonym przebiegu. Między obu pokrowcami, tętniczym i żylnym biegnie poprzeczna szczelina, zwana zatoką poprzeczną osierdzia (sinus transversus pericardii). Na tylnej stronie przedsionka lewego znajduje się zatoka skośna osierdzia (sinus obliquus pericardii), ograniczona po bokach żyłami płucnymi i żyłą główną dolną. Zatoka ta wstępuje ku górze w kierunku zatoki poprzecznej i kończy się ślepo.

Naczynia i nerwy serca
ródłem zaopatrzenia mięśnia sercowego w krew są tętnice wieńcowe, prawa i lewa. Osierdzie natomiast otrzymuje krew od t. piersiowej wewnętrznej oraz bezpośrednio od aorty piersiowej. Tętnica wieńcowa lewa (a. coronaria sinistra) bierze początek w lewej zatoce aorty i biegnie między pniem płucnym, a uszkiem lewym serca w przód, w dół i na lewo. Po krótkim przebiegu dzieli się na dwie gałęzie końcowe, tj. gałąź międzykomorową przednią (ramus interventricularis anterior), wchodzącą do bruzdy międzykomorowej przedniej i na gałąź okalającą (ramus circumflexus), która podąża w stronę lewą i ku tyłowi w bruździe wieńcowej. Po osiągnięciu powierzchni przeponowej serca kieruje się w stronę prawą. Gałąź międzykomorowa przednia oddaje gałęzie boczne zarówno dla prawej, jak i lewej komory, a także dla przegrody międzykomorowej. Gałąź okalająca oddaje gałązki wstępujące dla ścian przedsionka lewego oraz gałązki zstępujące, przeznaczone dla ściany komory lewej. Tętnica wieńcowa prawa (a. coronaria dextra) rozpoczyna się w prawej zatoce aorty. Po wyjściu spod uszka prawego serca wnika do bruzdy wieńcowej, kieruje się ku stronie prawej, a po przejściu na powierzchnię przeponową do bruzdy międzykomorowej tylnej przyjmuje nazwę gałęzi międzykomorowej tylnej (ramus interventricularis posterior). Gałąź ta oddaje gałązki wstępujące dla prawego przedsionka, w tym i dla węzła zatokowo-przedsionkowego oraz gałązki zstępujące dla komory prawej, a także gałązki boczne dla ścian obu komór oraz tylne dla przegrody międzykomorowej. Pomimo licznych zespoleń tętnic wieńcowych pod względem czynnościowym są one naczyniami końcowymi i nie stanowią dostatecznego zabezpieczenia przeciw zawałom serca. Ąyły serca (vv. cordis) uchodzą w większości do wspólnego zlewiska, jakim jest zatoka wieńcowa (sinus coronarius) położona w tylnym odcinku bruzdy wieńcowej i za pośrednictwem zatoki wieńcowej uchodzą do prawego przedsionka. Dopływami zatoki wieńcowej są: żyła wielka serca (v. cordis magna), która zbiera krew głównie z lewego serca oraz w mniejszym stopniu z komory prawej i przegrody międzykomorowej, żyła mała serca (v. cordis parva) zbiera krew z powierzchni przeponowej prawego serca, żyła średnia serca (v. cordis media) odprowadza krew z obu komór i przegrody międzykomorowej, żyła tylna komory lewej (v. posterior ventriculi sinistri), żyła skośna przedsionka lewego (v. obliqua atrii sinistri). Pozostałe, mniejsze żyły serca uchodzą bezpośrednio zarówno do obu przedsionków, jak i komór. Liczne naczynia chłonne serca łączą się w większe pnie i uchodzą do węzłów śródpiersiowych przednich i tylnych oraz tchawiczo-oskrzelowych. Serce jest unerwione przez układ autonomiczny, którego włókna tworzą splot sercowy (plexus cardiacus). Włókna współczulne pochodzą ze zwojów szyjnych i górnych zwojów piersiowych pnia współczulnego i podążają do serca w postaci nerwów sercowych (nn. cardiaci). Włókna przywspółczulne tworzą gałęzie sercowe (rr. cardiaci) nerwu błędnego. Impulsy docierające do serca ze strony układu współczulnego przyspieszają akcję serca oraz zwiększają siłę skurczów przy równoczesnym poszerzeniu naczyń wieńcowych. Cz꜏ przywspółczulna układu autonomicznego przejawia działanie przeciwne, hamujące.

BUDOWA I CZYNNOś� NACZYĄ KRWIONOśNYCH

Tętnice (arteriae)
Tętnice różnią się między sobą pod względem wielkości, w związku z tym można je podzieliŹ na duże, średnie i małe zwane tętniczkami. ściany tętnic są zbudowane z trzech warstw. Poczynając od strony światła wyróżnia się błonę wewnętrzną (tunica intima) błonę środkową (tunica media) i błonę zewnętrzną (tunica externa), zwaną także przydanką. Błona wewnętrzna, zwana śródbłonkiem naczyniowym (endothelium), wygładza wewnętrzną powierzchnię ścian tętnic, przyczyniając się do zmniejszenia tarcia podczas przepływu krwi. Błona środkowa jest zazwyczaj najgrubszą i najbardziej odporną warstwą, zbudowaną z licznych włókien sprężystych i mięśniowych. Zadanie jej polega na regulowaniu ciśnienia krwi w naczyniach dzięki zdolności zmiany ich średnicy. Błona zewnętrzna oprócz włókien klejodajnych, śrubowo ułożonych, zawiera włókna sprężyste i mięśniowe; łączy ona naczynia z otoczeniem oraz zapobiega ich nadmiernemu wydłużaniu się. Trzy powyższe warstwy są wyróżniane w każdej tętnicy bez względu na wielkośŹ. W dużych tętnicach podział na trzy błony jest wyraźniejszy dzięki dwóm blaszkom sprężystym: wewnętrznej i zewnętrznej (lamina elastica interna et externa), które oddzielają błonę środkową od błony zewnętrznej i od błony wewnętrznej. Różnice istniejące w budowie dotyczą przede wszystkim grubości oraz składu warstwy środkowej. Z tego też względu wyróżnia się tętnice typu sprężystego i mięśniowego. Do pierwszych należą największe z tętnic, takie jak aorta, pień płucny, a do grupy drugiej zalicza się tętnice średnie i małe. W tętnicach typu sprężystego błona środkowa jest gruba i zbudowana z blaszek sprężystych, między którymi leżą nieliczne komórki mięśniowe gładkie. Dzięki takiej budowie tętnice mogą w sposób bierny powiększaŹ swoje światło podczas skurczu komór, aby przyjąŹ znaczną ilośŹ krwi i przesunąŹ ją następnie na obwód. W tętnicach typu mięśniowego w błonie środkowej przeważa tkanka mięśniowa gładka o ułożeniu okrężnym lub spiralnym, która czynnie rozszerza i zwęża światło naczynia, regulując tym samym przepływ i ciśnienie krwi. W tętniczkach przedwłosowatych brak jest ciągłej warstwy mięśniowej, komórki mięśniowe występują w rozproszeniu i raczej pojedynczo.

Naczynia włosowate (vasa capillaria)
Naczynia włosowate biegną w przedłużeniu najmniejszych tętniczek, zwanych tętniczkami przedwłosowatymi, a średnica ich waha się w granicach 5-25 (m. Tworzą one bardzo gęstą sieŹ w obrębie całego organizmu, przy czym najliczniej występują w tych narządach, które z uwagi na swą funkcję wymagają większego zaopatrzenia w krew. ściany naczyń włosowatych mają najprostszą budowę, utkane są bowiem z jednowarstwowego nabłonka płaskiego zwanego śródbłonkiem (endothelium). Do śródbłonka przylega błona podstawna z włóknami kratkowymi. Od strony zewnętrznej znajdują się luźno rozrzucone specjalne komórki, tzw. pericyty. Charakterystyczną cechą naczyń włosowatych, zwanych także kapilarnymi, jest przepuszczalnośŹ ich ścian zarówno dla płynnych, jak i upostaciowanych elementów krwi. W związku z tym powierzchnia ścian naczyń włosowatych jest szczególnie duża w takich narządach, jak wątroba, nerki, płuca i kosmki jelitowe, gdzie wymiana zachodząca między krwią, zawartą w kapilarach a otaczającymi je tkankami, jest szczególnie duża. Naczynia włosowate łączą się zazwyczaj w trójwymiarowe sieci, w których wyróżnia się dwa rodzaje włośniczek: stosunkowo długie naczynia włosowate przewodzące, łączące bezpośrednio tętniczki przedwłosowate z żyłami zawłosowatymi; są one stale otwarte dla krwi przepływającej z układu tętniczego do żylnego, cieńsze naczynia włosowate zwykłe, łączące się między sobą w sieci, z których krew odpływa do żył zawłosowatych. W czasie spoczynku względnie małej aktywności narządu tylko pewna liczba włośniczek jest drożna. Jednak gdy mięsień czy narząd pracuje lub dotknięty jest stanem zapalnym, udrożnia się znacznie większa liczba włośniczek. Skurcze naczyń włosowatych są uzależnione od układu nerwowego autonomicznego. Cz꜏ współczulna, działając podobnie do bodźców chemicznych, takich jak adrenalina, noradrenalina i sympatyna, powoduje zwężenie naczyń włosowatych, podczas gdy cz꜏ przywspółczulna działa przeciwnie.

Ąyły (venae)
Ąyły, podobnie jak tętnice, służą wyłącznie do przepływu krwi, mają zatem ściany nieprzepuszczalne. Krew płynie żyłami w kierunku serca. Układ warstwowy ich ścian jest analogiczny do tętnic, jednak są one znacznie cieńsze, a ich budowa jest uzależniona w dużym stopniu od charakteru tkanek otaczających. Ponieważ liczba żył jest większa od liczby tętnic w ustroju, pojemnośŹ wszystkich żył przewyższa kilkakrotnie pojemnośŹ tętnic. Ciśnienie panujące w żyłach jest znacznie niższe od ciśnienia tętniczego i podlega mniejszym wahaniom. Trzy warstwy, występujące w budowie ściany żył, są mniej wyraźne, niż w tętnicach. środkowa warstwa ściany żył jest uboga w elementy mięśniowe, które liczniej występują w zewnętrznej i wewnętrznej warstwie. Z uwagi na to, że ściany żył są cieńsze i bardziej wiotkie, po opróżnieniu naczynie zapada się.

PRZEBIEG I ROZGAŁĘZIENIA NACZYĄ KRWIONOśNYCH
Ogólny plan układu i przebiegu naczyń jest ustalony dziedzicznie, niemniej spotyka się bardzo często różne odmiany osobnicze, które w głównej mierze dotyczą małych naczyń, a szczególnie naczyń włosowatych. Niemały wpływ na szczegółowe wykształcenie układu naczyniowego wywiera dynamika prądu krwi. Tętnice rozgałęziają się na kształt drzewa w miarę oddalania się od serca. Grube pnie oddają bocznice lub rozgałęziają się na coraz mniejsze, a tym samym i liczniejsze tętnice i tętniczki. W miarę zbliżania się w kierunku obwodowym łożysko tętnicze staje się coraz większe. Przeciwnie przedstawia się stan łożyska żylnego, które znacznie maleje w kierunku serca. Prąd krwi w tętnicach jest przerywany, zależny od skurczu komór; w naczyniach włosowatych i żyłach krew płynie w sposób równomierny i ciągły. W związku z niskim ciśnieniem w układzie żylnym występuje szereg urządzeń pomocniczych, które zabezpieczają powrót krwi do serca. Istotnym urządzeniem, które zabezpiecza kierunek prądu krwi w żyłach, są zastawki żylne (valvulae venosae). Występują na wewnętrznej powierzchni ściany żyły najczęściej jako jedna para płatków o kształcie półksiężycowatych kieszonek. Jeżeli krew usiłuje się cofnąŹ, to wypełnia kieszonki zastawki, a wolne brzegi płatków przylegają do siebie, pozostaje więc otwarta tylko droga do serca. W małych żyłach zastawki są liczniejsze niż w wielkich, więcej jest zastawek w żyłach głębokich, niż powierzchownych oraz liczniejsze są w kończynach dolnych, niż w górnej połowie ciała. Niektóre żyły pozbawione są całkowicie zastawek, np. żyła główna górna. Ważnym czynnikiem, ułatwiającym stały dopływ krwi do serca jest jego działanie ssące, spowodowane skurczem komór. Niezbędnym jednak warunkiem tego działania jest otwarcie światła dużych żył, zbiegających się w pobliżu serca. Czynnikiem pomocniczym jest ujemne ciśnienie panujące w jamie klatki piersiowej podczas wdechu, utrzymujące ściany żył w stanie napięcia. Podobne warunki na bardziej oddalonych od serca żyłach stwarzają: określona postawa ciała, np. wyprost z równoczesnym odwiedzeniem kończyn powoduje rozciągnięcie i napięcie dużych żył - sprzyja to odpływowi krwi do serca, oraz przymocowanie żył do tworów sąsiednich i skurcz towarzyszących im mięśni. W układzie żylnym wyróżnia się żyły głębokie i powierzchowne. Głębokie żyły przebiegają zazwyczaj w sąsiedztwie tętnic, przylegają do nich i noszą nazwę żył towarzyszących (vv. comitantes). Największym tętnicom towarzyszy tylko jedna żyła, podczas gdy wzdłuż pozostałych mniejszych biegną zazwyczaj po dwie, tj. żyła boczna i przyśrodkowa lub przednia i tylna. Ąyły powierzchowne zwane skórnymi (vv. cutaneae) przebiegają niezależnie od tętnic. Zespoleniami tętniczo-żylnymi (anastomoses arteriovenosae) określamy te naczynia krwionośne, którymi płynie krew skróconą drogą z pominięciem naczyń włosowatych, tj. najmniejszych tętniczek bezpośrednio do żył małego kalibru. Istnienie zespoleń tętniczo-żylnych ma duże znaczenie fizjologiczne. Zespolenia te są zazwyczaj zamknięte, otwierają się natomiast w przypadku zastoju krwi w kapilarach. Dzięki temu uczestniczą w mechanizmie regulowania przepływu krwi przez narządy oraz podnoszenia ciśnienia krwi w układzie żylnym. Naczynia zespoleniowe stanowią połączenia sąsiednich pni naczyniowych. Zespolenia, które biegną niemal równolegle do naczynia głównego, nazywamy naczyniami pobocznymi. Zespolenia pozwalają na dodatkowe dopływy krwi sąsiednich obszarów, poza tym w razie blokady naczynia głównego naczynia poboczne mogą wytworzyŹ krążenie poboczne. Niektóre narządy są zaopatrywane przez jedną tętnicę, tzw. tętnicę końcową. W przypadku zatkania światła tętnicy końcowej krew nie dopływa do danego obszaru i dochodzi wówczas do zawału (infarctus). Tętnice końcowe występują w sercu, śledzionie, płucach, nerkach, wątrobie, w siatkówce oka i w układzie nerwowym ośrodkowym. Niektóre narządy, jak płuca, wątroba, mają krążenie podwójne: czynnościowe oraz odżywcze. W niektórych narządach jeden rodzaj naczyń krwionośnych przechodzi za pośrednictwem naczyń włosowatych w ten sam rodzaj naczyń np. tętnice w tętnie czy żyły w żyłach. Powstaje wówczas sieŹ dziwna (rete mirabile); w nerce spotykamy sieŹ dziwną tętniczą, w wątrobie - sieŹ dziwną żylną. SzybkośŹ prądu krwi jest bardzo zmienna i największa jest w tętnicach, a najmniejsza w naczyniach włosowatych. W tętnicy krew nie płynie z tą samą prędkością. Największą szybkośŹ przepływu ma krew znajdująca się w osi naczynia; im bliżej ścian, tym szybkośŹ zmniejsza się. Większe naczynia leżą po stronie zginaczy stawów, co chroni je przed nadmiernym rozciąganiem.

TĘTNICE I ĄYŁY KRŹĄENIA MAŁEGO
Krążenie małe rozpoczyna się od pnia płucnego (truncus pulmonalis) w prawej komorze serca. W odcinku początkowym pień płucny ma trzy wypuklenia, zwane zatokami pnia płucnego (sinus trunci pulmonalis), które występują w miejscu umocowania płatków zastawki pnia płucnego. Z racji niższego ciśnienia, jakie panuje w tętnicach krążenia małego w porównaniu do naczyń krążenia dużego, ściana pnia płucnego jest cieńsza od ściany aorty. DługośŹ pnia płucnego wynosi około 5 cm, a średnica około 3 cm. Pień płucny ukazuje się u podstawy serca, jest najbardziej wysunięty do przodu w obrębie wielkich naczyń. Od lewej strony zachodzi na niego uszko serca lewe, od tyłu i nieco na prawo przylega doń aorta. W swym krótkim przebiegu pień płucny kieruje się ku górze, ku tyłowi i nieco na lewo pod łuk aorty, gdzie dzieli się na dwie gałęzie, tętnicę płucną prawą i lewą. Pień płucny jest prawie całkowicie pokryty workiem osierdziowym. Tętnica płucna prawa (a. pulmonalis dextra) jest nieco większa od lewej - długośŹ jej wynosi około 5 cm. W swym przebiegu kieruje się do wnęki płuca prawego i przecinając od strony przedniej oskrzele główne prawe, wchodzi z nim w skład drzewa oskrzelowego. W miejscu skrzyżowania oddaje swe pierwsze odgałęzienie przeznaczone dla płata górnego. Następnie, przylegając do bocznej ściany oskrzela, kieruje się w dół, oddaje gałąź dla płata środkowego, po czym przedłuża się w gałęzie końcowe, które wnikają do poszczególnych segmentów płata dolnego. Tętnica płucna lewa (a. pulmonalis sinistra) biegnie ku górze i nieco w tył, krzyżując się z oskrzelem głównym lewym także od strony przedniej. Po oddaniu gałęzi dla płata górnego kieruje się w dół i przylega do oskrzela od strony bocznej. Na końcu dzieli się, na wzór oskrzela, na gałęzie przeznaczone dla płata dolnego. Poszczególne tętnice płatowe dzielą się na tętnice segmentowe, wnikające bezpośrednio do odpowiednich segmentów płucnych. Dalszy podział tętnic wewnątrz płuc przebiega analogicznie do podziału oskrzeli. Końcowe rozgałęzienia tętnic płucnych przechodzą w sieŹ naczyń włosowatych, które gęsto oplatają ściany pęcherzyków płucnych. Na tym poziomie dochodzi do wymiany między krwią a zawartością pęcherzyków płucnych. Po oddaniu bezwodnika kwasu węglowego i zaopatrzeniu się w tlen, krew wraca z powrotem do serca żyłami. Z każdego płuca krew jest prowadzona zazwyczaj dwiema żyłami płucnymi, górną i dolną (v. pulmonalis superior et pulmonalis inferior), które po przebiciu osierdzia uchodzą do przedsionka lewego serca.

TĘTNICE I ĄYŁY KRŹĄENIA WIELKIEGO

UKŁAD NACZYĄ TĘTNICZYCH

Aorta
Krwiobieg duży rozpoczyna się w lewej komorze serca, z której bierze początek największa tętnica ustroju, zwana aortą lub tętnicą główną. Z uwagi na kształt i kierunek przebiegu aorta dzieli się na: aortę wstępującą,
łuk aorty,
aortę zstępującą.
Aorta wstępująca (aorta ascendens) jest najkrótszym, a równocześnie najgrubszym odcinkiem tętnicy głównej. DługośŹ jej wynosi przeciętnie 5-7 cm, średnica około 3 cm. Poszerzenie aorty w miejscu wyjścia z komory lewej nosi nazwę opuszki aorty (bulbus aortae). Aorta wstępująca kieruje się ku górze, na prawo i nieco do przodu, a na wysokości drugiego stawu mostkowo-żebrowego prawego przechodzi w łuk aorty. Od opuszki odchodzą tętnice wieńcowe przeznaczone dla mięśnia sercowego. Łuk aorty (arcus aortae) ma nieco mniejszy przekrój od aorty wstępującej, a jego długośŹ wynosi około 4,5-5,5 cm. Łuk aorty kieruje się ku górze do tyłu i na stronę lewą, biegnąc przed tchawicą i nad korzeniem lewego płuca. Na wysokości trzeciego kręgu piersiowego łuk aorty przechodzi w aortę zstępującą. Z wypukłej ściany łuku aorty odchodzą trzy duże tętnice, przeznaczone dla głowy i kończyn górnych. Są to: pień ramienno-głowowy,
tętnica szyjna wspólna lewa,
tętnica podobojczykowa lewa.
Po przedniej stronie łuku aorty biegnie żyła ramienno-głowowa lewa, nerw błędny lewy i jego gałęzie sercowe lewe oraz nerw przeponowy lewy. Po prawej stronie za łukiem aorty znajduje się tchawica, węzły tchawiczo-oskrzelowe, przełyk i przewód piersiowy. Do dolnej wklęsłej powierzchni łuku aorty przylega rozdwojenie pnia płucnego i oskrzele lewe. Tu bierze również początek więzadło tętnicze łączące aortę z pniem płucnym, a będące pozostałością płodowego przewodu tętniczego. Aorta zstępująca (aorta descendens) stanowi najdłuższy odcinek aorty, sięgając w górze wysokości III - IV kręgu piersiowego, u dołu zaś IV kręgu lędźwiowego. Górna cz꜏ aorty zstępującej, biegnąca w jamie klatki piersiowej, zwie się aortą piersiową krótsza cz꜏ dolna stanowi aortę brzuszną. Granica między aortą piersiową i brzuszną przypada na wysokości XII kręgu piersiowego, w miejscu przejścia aorty przez rozwór aortowy przepony (hiatus aorticus). Aorta piersiowa (aorta thoracica) długości około 20 cm biegnie początkowo po lewej stronie kręgosłupa, następnie w swym dolnym odcinku przesuwa się między przełyk i kręgosłup. Nie osiąga jednak linii pośrodkowej. Od bezpośredniego kontaktu z trzonami kręgowymi oddziela aortę więzadło podłużne przednie. W początkowym odcinku przed aortą piersiową biegnie korzeń płuca lewego, natomiast niżej przełyk. Po stronie prawej towarzyszą aorcie ż. nieparzysta i przewód piersiowy, zaś po stronie lewej styka się ona z opłucną płuca lewego. Aorta brzuszna (aorta abdominalis) osiąga długośŹ około 15 cm i po oddaniu odgałęzień znacznie się zwęża. Na wysokości IV kręgu lędźwiowego, po oddaniu tt. biodrowych wspólnych, przedłuża się w t. krzyżową pośrodkową będącą jej gałęzią końcową. Aorta brzuszna biegnie przed trzonami kręgów lędźwiowych, nieznacznie na lewo od linii pośrodkowej. Położona jest zewnątrzotrzewnowo i pokryta tkanką łączną, zawierającą zwoje i sploty współczulne, a także liczne węzły chłonne. Po stronie prawej wzdłuż aorty brzusznej biegnie ku górze ż. główna dolna i przylega także zbiornik mleczu.

Gałęzie aorty wstępującej
Aorta wstępująca oddaje tętnicę wieńcową prawą i tętnicę wieńcową lewą, które zostały opisane wcześniej.

Gałęzie łuku aorty
W miejscu odejścia wielkich tętnic od łuku aorty uwidacznia się wyraźna asymetria. Po stronie prawej bierze początek wspólny pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus), podczas gdy po stronie lewej odchodzą dwie tętnice, tj. t. szyjna wspólna lewa (a. carotis communis sinistra) i t. podobojczykowa lewa (a. subclavia sinistra). Tętnice odchodzące od łuku aorty przeznaczone są głównie dla szyi, głowy i kończyn górnych.

Pień ramienno-głowowy (truncus brachiocephalicus)
Pień ramienno-głowowy jest krótkim, lecz bardzo grubym naczyniem. Jego długośŹ wynosi 3-4,5 cm, zaś przekrój około 1,5 cm. Odchodzi jako pierwsze naczynie od łuku aorty na wysokości drugiej chrząstki żebrowej prawej, w miejscu połączenia jej z mostkiem. W górze sięga wysokości prawego stawu mostkowo-obojczykowego i dzieli się na dwie gałęzie, tj. na t. podobojczykową prawą (a. subclavia dextra), kierującą się poprzecznie w prawo oraz na t. szyjną wspólną prawą (a. carotis communis dextra), wstępującą ku górze.

Tętnica szyjna wspólna (a. carotis communis)
Tętnica szyjna wspólna prawa i lewa po wyjściu ze śródpiersia przedniego kierują się ku górze i mają analogiczny przebieg. Na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani następuje podział t. szyjnej wspólnej na dwie gałęzie, czyli t. szyjną wewnętrzną i zewnętrzną (a. carotis interna et externa). W rzucie na kręgosłup miejsce to odpowiada wysokości III-IV kręgu szyjnego. W dolnym odcinku t. szyjna wspólna biegnie z boku tchawicy i przełyku, pokryta mięśniami szyi. W górze sąsiaduje z położonymi przyśrodkowo gardłem i krtanią, leżąc stosunkowo powierzchownie w przeciwieństwie do części dolnej. Razem z t. szyjną wspólną podąża po jej stronie bocznej w kierunku przeciwnym ż. szyjna wewnętrzna oraz do tyłu od obu naczyń - n. błędny. Trzy powyższe twory objęte są wspólną pochewką i wytwarzają powrózek naczyniowo-nerwowy. Przed podziałem na gałęzie końcowe t. szyjna wspólna nie oddaje żadnych odgałęzień bocznych. W swym górnym końcu poszerza się znacznie, wytwarzając zatokę tętnicy szyjnej (sinus caroticus). W błonie zewnętrznej ściany zatoki t. szyjnej występują liczne zakończenia nerwowe, zespolone ściśle z włóknami nerwu błędnego i językowo-gardłowego, a przypuszczalnie także z włóknami pnia współczulnego. ściany zatoki t. szyjnej prawdopodobnie pełnią funkcję narządu nadzorującego i regulującego ciśnienie krwi, panujące w tętnicy.

Tętnica szyjna wewnętrzna (a. carotis interna)
Tętnica szyjna wewnętrzna kieruje się początkowo ku górze i nieco do tyłu w stronę otworu zewnętrznego kanału tętnicy szyjnej kości skroniowej. Po przejściu przez ten kanał, w którym zmienia kierunek, dostaje się do jamy czaszki i biegnie w bruździe t. szyjnej na trzonie kości klinowej, kierując się w przód, nieco w górę i przyśrodkowo. Następnie dzieli się na gałęzie końcowe, do których należą: t. oczna, t. przednia mózgu, t. środkowa mózgu, t. naczyniówkowa oraz t. łącząca tylna. Tętnica oczna (a. ophtalmica) przedostaje się do oczodołu przez kanał nerwu wzrokowego i kieruje się przyśrodkowo. Zaopatruje całą zawartośŹ oczodołu, a także okolice, do których należą: błona śluzowa jamy nosowej, opona twarda dołu przedniego czaszki, grzbiet nosa i czoło. Tętnica przednia mózgu (a. cerebri anterior) do przodu od skrzyżowania wzrokowego zespala się z tętnicą strony przeciwnej za pośrednictwem tętnicy łączącej przedniej (a. communicans anterior). Następnie podąża dalej ku przodowi wzdłuż szczeliny mózgu i oddaje gałęzie do płata czołowego i ciemieniowego. Tętnica środkowa mózgu (a cerebri media) stanowi bezpośrednie przedłużenie t. szyjnej wewnętrznej i jest jej najsilniejszą gałęzią. Biegnąc w bok wnika do bruzdy bocznej mózgu, gdzie dzieli się na liczne gałęzie zaopatrujące wyspę, płat czołowy, skroniowy i ciemieniowy. Tętnica naczyniówkowa (a. choroidea) jest stosunkowo długim i cienkim naczyniem, które podąża w górę i ku tyłowi wraz z pasmem wzrokowym, owijając się dookoła konarów mózgu, a` następnie wnika do splotu naczyniówkowego komory bocznej. Tętnica łącząca tylna (a. communicans posterior) jest to również cienkie, lecz krótkie naczynie, które wzdłuż siodła tureckiego kieruje się ku tyłowi i w pobliżu górnego brzegu mostu uchodzi do tętnicy tylnej mózgu (a. cerebri posterior). Gałązki t. łączącej tylnej zaopatrują obszar podstawy mózgowia. Przebieg i zespolenia powyższych tętnic u podstawy mózgowia wytwarzają, przy udziale tętnic kręgowych, charakterystyczne koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri). Od przodu koło to zamyka t. łącząca przednia, zespalająca obie tętnice przednie mózgu, od strony tylnej natomiast, w zamknięciu koła tętniczego mózgu uczestniczy obustronnie t. łącząca tylna, która zespala się z t. tylną mózgu, odchodzącą od nieparzystej t. podstawnej.

Tętnica szyjna zewnętrzna (a. carotis externa)
Tętnica szyjna zewnętrzna po odejściu od t. szyjnej wspólnej, na wysokości górnego brzegu chrząstki tarczowatej krtani kieruje się ku górze, wstępując do dołu zażuchwowego, w głąb ślinianki przyusznej. Tam na wysokości otworu słuchowego zewnętrznego dzieli się na dwie gałęzie końcowe, tj. na t. skroniową powierzchowną i t. szczękową. Przed podziałem na gałęzie końcowe t. szyjna zewnętrzna oddaje także 6 gałęzi bocznych, przeznaczonych dla odpowiednich okolic szyi i głowy. Należą do nich: tętnica tarczowa górna (a. thyroidea superior), zaopatruje gruczoł tarczowy, okolicę gnykową, m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy i krtań, tętnica językowa (a. lingualis), zaopatruje język, dno jamy ustnej, nagłośnię i migdałek podniebienny, tętnica twarzowa (a. facialis) wychodzi spod m. żwacza i kieruje się przyśrodkowo ku górze zespalając się z t. oczną; zaopatruje: gardło, trąbkę słuchową podniebienie miękkie, okolicę podbródkową oraz kości i części miękkie twarzy, tętnica gardłowa wstępująca (a. pharyngea ascendens), która zaopatruje gardło, oponę twardą i jamę bębenkową, tętnica potyliczna (a. occipitalis), która kieruje się ku górze i do tyłu zaopatrując małżowinę uszną, oponę twardą i mięśnie karku, tętnica uszna tylna (a. auricularis posterior), która zaopatruje jamę bębenkową, częściowo małżowinę uszną, tętnica skroniowa powierzchowna (a. temporalis superficialis), która oddaje szereg gałęzi, które zaopatrują okolicę skroniową, jarzmową, gruczoł przyuszny, boczną okolicę czoła, małżowinę uszną a jej gałęzie końcowe dochodzą aż do okolicy ciemieniowej, tętnica szczękowa (a. maxillaris), która stanowi silniejszą gałąź końcową od t. skroniowej powierzchownej i posiada bardziej rozległy obszar unaczynienia. Liczne gałęzie t. szczękowej zaopatrują przewód słuchowy zewnętrzny i ucho środkowe, znaczną cz꜏ opony twardej, żuchwę i szczękę wraz z mięśniami żwaczowymi i stawem skoroniowo-żuchwowym, podniebienie miękkie, ściany jamy nosa i gardło.

Tętnica podobojczykowa (a. subclavia)
Tętnica podobojczykowa zaopatruje głównie kończynę górną i od swego początku aż do łokcia biegnie jako pojedynczy pień, przechodząc kolejno w t. pachową i t. ramienną, która dzieli się na t. promieniową i t. łokciową. T. podobojczykowa po wyjściu ze śródpiersia podąża nad osklepkiem opłucnej, wnikając między m. pochyły przedni i środkowy, a następnie zataczając łagodny łuk, kieruje się ku bokowi i w dół. Boczną granicę t. podobojczykowej wyznacza miejsce skrzyżowania się jej z brzegiem zewnętrznym pierwszego żebra. Od tego miejsca t. podobojczykowa przejmuje nazwę t. pachowej. Oddaje ona gałęzie boczne do szyi, głowy, klatki piersiowej i barku. Tętnica kręgowa (a. vertebralis) jest pierwszą najsilniejszą gałęzią t. podobojczykowej; jest przeznaczona do unaczynienia tylnej części mózgowia. Biegnie w górę przez otwory wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Do jamy mózgoczaszki wnika przez otwór wielki i na wysokości dolnego brzegu mostu łączy się z t. kręgową strony przeciwnej. W wyniku zespolenia się obu tętnic kręgowych powstaje t. podstawna (a. basilaris), która biegnie w przód i w górę, wypełniając bruzdę podstawną mostu. Na pograniczu mostu i śródmózgowia od t. podstawnej odchodzi obustronnie t. tylna mózgu (a. cerebri posterior), do której uchodzi t. łącząca tylna - gałąź t. szyjnej wewnętrznej, zamykając koło tętnicze mózgu. Tętnica piersiowa wewnętrzna (a. thoracica interna) jest kolejną gałęzią t. podobojczykowej. kierując się w dół, wchodzi do jamy klatki piersiowej przez jej otwór górny. T. piersiowa wewnętrzna kończy się na wysokości szóstej przestrzeni międzyżebrowej, gdzie dzieli się na dwie gałęzie końcowe, tj. t. mięśniowo-przeponową (a. musculopherenica) oraz t. nabrzuszną górną (a. epigastrica superior). Tętnica piersiowa wewnętrzna oddaje w śródpiersiu przednim szereg gałęzi przeznaczonych dla okolic sąsiednich. Należą do nich: gałęzie śródpiersiowe, grasicze, oskrzelowe, mostkowe, przeszywające, międzyżebrowe przednie oraz t. osierdziowo-przeponowa. Pień tarczowo-szyjny (truncus thyrocervicalis) odchodzi od przednio-górnego obwodu t. podobojczykowej i po krótkim przebiegu dzieli się zazwyczaj na trzy gałęzie: t. tarczową dolną, t. nadłopatkową i t. poprzeczną szyi. T. tarczowa dolna (a. thyroidea inferior) jest największą gałęzią pnia tarczowo-szyjnego, a jej gałęzie zaopatrują mm. szyi, cz꜏ dolną gardła i górną przełyku, tchawicę, krtań, gruczoł tarczowy oraz odcinek szyjny rdzenia kręgowego. Tętnica nadłopatkowa (a. suprascapularis) kieruje się do brzegu górnego łopatki, gdzie nad więzadłem poprzecznym łopatki wnika do dołu nadgrzebieniowego. Gałęzie jej zaopatrują skórę przedniej ściany klatki piersiowej, okolicę barku i stawu ramiennego, a także częściowo mięśnie rozpoczynające się na grzbietowej powierzchni łopatki. Tętnica poprzeczna szyi (a. transversa colli) przeznaczona jest dla mięśni okolicy karku, uczestniczy również w wytwarzaniu sieci barkowej i sieci łopatkowej. Pień żebrowo-szyjny (truncus costocervicalis) jest na ogół krótkim naczyniem, które dzieli się na t. szyjną głęboką (a cervicalis profunda) oraz t. międzyżebrową najwyższą (a. intercostalis suprema). Pierwsza z nich, przeznaczona jest dla głębokich mięśni szyi. T. międzyżebrowa najwyższa przebiega w pierwszej przestrzeni międzyżebrowej i oddaje gałęzie dla głębokich mięśni szyi i grzbietu oraz kanału kręgowego.

Tętnica pachowa (a. axillaris)
Tętnica pachowa stanowi bezpośrednie przedłużenie tętnicy podobojczykowej. Rozpoczyna się na wysokości brzegu zewnętrznego pierwszego żebra, a kończy się w miejscu skrzyżowania z brzegiem dolnym m. piersiowego większego. Biegnie przez całą jamę pachową wraz z towarzyszącą jej ż. pachową i dużymi pniami nerwowymi części podobojczykowej splotu ramiennego, wchodząc w skład powrózka naczyniowo-nerwowego. Gałęzie odchodzące od t. pachowej przeznaczone są głównie dla ścian klatki piersiowej i barku. Należą do nich: tętnica piersiowa najwyższa (a. thoracica suprema) zaopatrująca m. podobojczykowy. m. zębaty przedni oraz pierwszą przestrzeń międzyżebrową, tętnica piersiowo-barkowa (a. thoracoacromialis) rozgałęziająca się w mięśniu piersiowym mniejszym i zębatym przednim oraz m. naramiennym, m. podobojczykowym i w stawie mostkowo-obojczykowym, tętnica piersiowa boczna (a. thoracica lateralis) zaopatrująca m. zębaty przedni, gruczoł sutkowy oraz skórę tej okolicy, tętnica podłopatkowa (a. subscapularis) przeznaczona jest dla mięśni zaczynających się na łopatce, jak również dla m. zębatego przedniego i najszerszego grzbietu, tętnica okalająca ramię przednia i tylna (a. circumfleksa humeri anterior et posterior), które w głównej mierze zaopatrują staw ramienny i głowę kości ramiennej.

Tętnica ramienna (a. brachialis)
Tętnica ramienna jest przedłużeniem tętnicy pachowej. Biegnie w dół, układając się w bruździe przyśrodkowej mięśnia dwugłowego ramienia. Tętnicy ramiennej towarzyszy w całym przebiegu nerw pośrodkowy i dwie żyły ramienne. Tętnica ramienna kończy się w dole łokciowym, gdzie na brzegu górnym mięśnia nawrotnego obłego dzieli się na tętnicę promieniową i tętnicę łokciową. Tętnica ramienna oddaje gałęzie mięśniowe przeznaczone dla mięśni grupy przedniej ramienia, jak również dla mięśnia naramiennego. Do większych odgałęzień bocznych tętnicy ramiennej należą: tętnica głęboka ramienia (a. profunda brachii), towarzyszy przebiegowi nerwu promieniowego, jest przeznaczona dla m. naramiennego, ramiennego, trójgłowego ramienia, kości ramiennej, stawu łokciowego oraz skóry pokrywającej m. trójgłowy ramienia. tętnica poboczna łokciowa górna i dolna (a. collateralis ulnaris superior et inferior), dochodząca do sieci stawowej łokcia.

Tętnice przedramienia (a. radialis)

Tętnica promieniowa
Tętnica promieniowa po wyjściu z dołu łokciowego kieruje się ku dołowi wzdłuż mięśnia ramienno-promieniowego. T. promieniowa leży dośŹ powierzchownie, szczególnie w odcinku dalszym, gdzie jest dobrze wyczuwalna przez skórę. Na wysokości wyrostka rylcowatego k. promieniowej zmienia kierunek i przechodzi na stronę grzbietową ręki, skąd ponownie wraca na powierzchnię dłoniową, przedostając się przez przestrzeń zawartą pomiędzy I i II kością śródręcza. Tętnica promieniowa kończy się w łuku dłoniowym głębokim (arcus palmaris profundus). Gałęzie tętnicy promieniowej zaopatrują kośŹ promieniową, staw promieniowo-nadgarstkowy, skórę przednio-bocznej okolicy przedramienia i nadgarstka oraz mięśnie sąsiadujące z kością promieniową. Ponadto niektóre z gałązek wstępują na ramię, inne dochodzą do ręki.

Tętnica łokciowa
Tętnica łokciowa (a. ulnaris) jest drugą gałęzią końcową biegnącą w przedłużeniu t. ramiennej. Kieruje się ku dołowi, biegnie między warstwą powierzchowną i głęboką mięśni grupy przedniej przedramienia. W części dalszej przedramienia tętnica przebiega bardziej powierzchownie, a towarzyszy jej m. zginacz łokciowy nadgarstka. Po dojściu do kości grochowatej t. łokciowa przedłuża się w łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis). Podobnie do t. promieniowej, oprócz gałęzi przeznaczonych dla kości, mięśni i skóry najbliższych okolic, t. łokciowa oddaje także gałęzie wsteczne dla ramienia i stawu łokciowego oraz gałęzie podążające do nadgarstka i ręki.

Tętnice ręki
Tętnice ręki stanowią odgałęzienia zarówno t. promieniowej, jak i łokciowej. Wytwarzają one gęstą sieŹ grzbietową i dłoniową nadgarstka oraz uczestniczą w wytworzeniu dwóch łuków dłoniowych, powierzchownego i głębokiego.

Łuk dłoniowy powierzchowny
Łuk dłoniowy powierzchowny (arcus palmaris superficialis) stanowi przedłużenie t. łokciowej, która łączy się z cienką gałęzią dłoniową powierzchowną t. promieniowej. Łuk ten ciągnie się od wysokości kości grochowatej, sięgając w dół do połowy długości śródręcza, a po stronie bocznej w kierunku podstawy kciuka, gdzie zespala się z gałęzią t. promieniowej. Łuk dłoniowy powierzchowny oddaje szereg drobnych gałązek dla najbliższych okolic oraz trzy silne tt. dłoniowe wspólne palców (aa. digitales palmares communes), biegnące do palców trójczłonowych. Rozdwajają się one na tt. dłoniowe własne palców (aa. digitales palmares propriae), które zaopatrują po stronie dłoniowej zwrócone ku sobie brzegi palców II-V, zespalając się obficie na opuszkach palców.

Łuk dłoniowy głęboki
Łuk dłoniowy głęboki (arcus palmaris profundus) utworzony jest w głównej mierze przez końcowy odcinek t. promieniowej, z którą łączy się słaba gałąź dłoniowa głęboka t. łokciowej. Leży on na podstawach kości śródręcza i mięśniach międzykostnych. Prócz drobnych gałązek, łuk dłoniowy głęboki oddaje trzy tt. dłoniowe śródręcza (aa. metacarpales palmares), które u podstaw palców trójczłonowych zespalają się z tt. dłoniowymi wspólnymi palców. Grzbiet ręki jest stosunkowo słabo unaczyniony, głównie przez tt. grzbietowe śródręcza (aa. metacarpales dorsales), odchodzące z sieci grzbietowej nadgarstka. U podstaw palców rozwidlają się one na tt. grzbietowe palców (aa. digitales dorsales). Kciuk oraz stronę przyśrodkową wskaziciela zaopatrują głównie gałęzie tętnicy promieniowej.

Gałęzie aorty piersiowej
Wszystkie tętnice odchodzące od aorty piersiowej można podzieliŹ z uwagi na obszar zaopatrzenia na gałęzie trzewne i gałęzie ścienne. Do pierwszej grupy należą te tętnice, które unaczyniają poszczególne narządy, mieszczące się w jamie klatki piersiowej, tj. : gałęzie oskrzelowe (rami bronchiales),
gałęzie przełykowe (rami esophagei),
gałęzie śródpiersiowe (rami mediastinales),
gałęzie osierdziowe (rami pericardiaci).
Drugą, znacznie liczniejszą grupę, stanowią gałęzie ścienne przeznaczone do unaczynienia ścian klatki piersiowej. Tętnice międzyżebrowe tylne (aa. intercostales posteriores) odchodzą w liczbie 9 par (III-XI) i podążają w bruździe żebra, w przestrzeniach międzyżebrowych, od tyłu ku przodowi. U swego końca zespalają się z odpowiadającymi im gałęziami międzyżebrowymi przednimi t. piersiowej wewnętrznej. Gałęzie tt. międzyżebrowych tylnych zaopatrują trzony kręgowe, mięśnie i skórę grzbietu, rdzeń kręgowy, żebra, głębokie mm. klatki piersiowej, opłucną oraz skórę klatki piersiowej. Dziesiąta t. międzyżebrowa tylna, odchodząca od aorty piersiowej odpowiada dwunastej parze nn. międzyżebrowych, a ponieważ biegnie poniżej dwunastego żebra nosi nazwę t. podżebrowej (a. subcostalis) i wnika między mm. brzucha. Tętnice przeponowe górne (aa. phrenicae superiores) stanowią drobne gałązki odchodzące od końcowego odcinka aorty piersiowej, a przeznaczone są dla górnej powierzchni części lędźwiowej przepony.

Gałęzie aorty brzusznej
Podobnie do odgałęzień aorty piersiowej również gałęzie aorty brzusznej dzielą się na: ścienne i trzewne, przy czym te ostatnie występują w postaci tętnic parzystych i nieparzystych.

Gałęzie ścienne
Od początkowego odcinka aorty brzusznej odchodzi para tętnic przeponowych dolnych (aa. phrenicae inferiores), które jak z nazwy wynika, są przeznaczone dla unaczynienia przepony. W dalszej kolejności odchodzą od aorty brzusznej 4 pary tt. lędźwiowych (aa. lumbales), a obszarem ich unaczynienia są mięśnie i skóra grzbietu, trzony kręgów oraz rdzeń kręgowy z jego oponami i wreszcie powłoki brzucha.

Gałęzie trzewne
Gałęziami trzewnymi parzystymi są tętnice przeznaczone dla narządów układu moczowo-płciowego. Należą do nich: tętnica nadnerczowa środkowa (a. suprarenalis media),
tętnica nerkowa (a. renalis),
tętnica jądrowa (a. testicularis) u mężczyzn, a tętnica jajnikowa (a. ovarica) u kobiet. Gałęzie trzewne nieparzyste przeznaczone są dla nieparzystych narządów układu pokarmowego. Są to: pień trzewny, t. krezkowa górna i t. krezkowa dolna. Pień trzewny (truncus celiacus) odchodzi od przedniej ściany aorty tuż pod przeponą. Jest on najkrótszym, a zarazem najgrubszym odgałęzieniem aorty brzusznej i dzieli się na trzy gałęzie: Tętnica żołądkowa lewa (a. gastrica sinistra) przeznaczona dla żołądka i części brzusznej przełyku, Tętnica wątrobowa wspólna (a. hepatica communis) zaopatruje trzustkę, żołądek, wątrobę, pęcherzyk żółciowy, dwunastnicę oraz węzły chłonne i otrzewną, Tętnica śledzionowa (a. lienalis) stanowi najgrubsze naczynie wśród rozgałęzień pnia trzewnego i zaopatruje prócz śledziony również trzustkę, żołądek i sieŹ większą. W wątrobie i śledzionie tętnice te mają charakter tętnic końcowych, nie mają więc zespoleń; niedrożnośŹ jednej z gałęzi może spowodowaŹ zawał narządu. Tętnica krezkowa górna (a. mesenterica superior) jest kolejnym nieparzystym odgałęzieniem aorty brzusznej, odchodzi od aorty poniżej pnia trzewnego. Do obszaru jej unaczynienia należą ściany jelita cienkiego wraz z dwunastnicą i głową trzustki oraz początkowe odcinki jelita grubego, tj. jelita ślepego, okrężnicy wstępującej i przeważającej części okrężnicy poprzecznej. Tętnica krezkowa dolna (a. mesenterica inferior) jest gałęzią stosunkowo cienką, gdyż ma mniejszy obszar zaopatrzenia. Rozgałęzienia jej są przeznaczone dla pozostałej, czyli końcowej części jelita grubego, tj. dla lewego odcinka okrężnicy poprzecznej, dla okrężnicy zstępującej i esowatej oraz dla odbytnicy. Aorta brzuszna rozdziela się na końcu na trzy gałęzie, które są w zasadzie jej przedłużeniem: nieparzysta t. krzyżowa pośrodkowa i parzyste tt. biodrowe wspólne zaopatrujące kończynę dolną oraz miednicę. Tętnica krzyżowa pośrodkowa (a. sacralis mediana) stanowi bezpośrednie przedłużenie aorty brzusznej, jest jednak naczyniem stosunkowo słabym. Biegnie w dół do przodu od kości krzyżowej aż do wysokości kości guzicznej. Odgałęzienia t. krzyżowej pośrodkowej zaopatrują odbytnicę oraz przyległe obszary ścian miednicy mniejszej.

Tętnica biodrowa wspólna (a. iliaca communis)
Tętnica biodrowa wspólna zaczyna się na wysokości czwartego kręgu lędźwiowego, biegnie w dół i bok wzdłuż przyśrodkowego brzegu np. lędźwiowego większego, a kończy się na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego, gdzie dzieli się na t. biodrową wewnętrzną i t. biodrową zewnętrzną. W swym krótkim przebiegu oddaje jedynie małe gałązki przeznaczone dla m. lędźwiowego większego, moczowodu, otrzewnej i węzłów chłonnych.

Tętnica biodrowa wewnętrzna (a. iliaca interna)
Tętnica biodrowa wewnętrzna po odejściu od wspólnego pnia kieruje się w dół, lecz równocześnie ku tyłowi. Wnika do miednicy mniejszej, gdzie oddaje szereg gałęzi. Cz꜏ spośród nich jest przeznaczona do unaczynienia ścian miednicy. Należą do nich: tętnica biodrowo-lędźwiowa (a. iliolumbalis), biegnąca ku górze i oddająca gałęzie do kości biodrowej, kanału kręgowego, mięśnia biodrowo-lędźwiowego i m. czworobocznego lędźwi, tętnice krzyżowe boczne (aa. sacrales laterales) górna i dolna, których gałęzie wnikają przez otwory krzyżowe miedniczne do kanału krzyżowego, zaopatrując jego zawartośŹ, kośŹ krzyżową a także mięśnie grzbietu rozpoczynające się na tylnej powierzchni kości krzyżowej, tętnica pośladkowa górna i dolna (a. glutea superior et inferior), opuszczające miednicę mniejszą w towarzystwie m. gruszkowatego przez otwór kulszowy większy. Ich gałęzie zaopatrują: staw biodrowy, skórę okolicy pośladków, mięśnie tylne miednicy oraz górne odcinki tylnych mięśni uda, n. kulszowy, a także splot krzyżowy. Tętnice te w swypn przebiegu wytwarzają liczne zespolenia z sąsiednimi tętnicami. tętnica zasłonowa (a. obturatoria), która w przebiegu wewnątrzmiednicznym oddaje słabe gałęzie do kości i mięśni najbliższych okolic a w kanale zasłonowym dzieli się na gałąź przednią i tylną. Gałąź przednia (ramus anterior) wysyła gałązki do kości sąsiednich okolic, mięśni przyśrodkowych uda oraz skóry części płciowych zewnętrznych. Gałąź tylna (ramus posterior), silniejsza od poprzedniej, po wyjściu z kanału zasłonowego oddaje gałęzie przeznaczone dla stawu biodrowego, obu mięśni zasłaniaczy i mięśni przyczepiających się do guza kulszowego. Gałęzie trzewne tętnicy biodrowej wewnętrznej zaopatrują narządy leżące w miednicy mniejszej, a także okolicę krocza i części płciowe zewnętrzne. Są nimi: tętnica pępkowa (a. umbilicalis),
tętnica pęcherzowa dolna (a. vesicalis inferior),
tętnica nasieniowodu (a. ductus deferentis),
tętnica maciczna (a. uterina), jedna z najsilniejszych, u mężczyzn odpowiada jej t. nasieniowodu; zaopatruje ona również jajnik, jajowód i pochwę, tętnica odbytnicza środkowa (a. rectalis media),
tętnica sromowa wewnętrzna (a. pudenda interna).

Tętnica biodrowa zewnętrzna (a. iliaca externa)
Tętnica biodrowa zewnętrzna po odejściu od tętnicy biodrowej wspólnej kieruje się w dół i nieco do przodu, przylegając do m. lędźwiowego większego. Po dojściu do więzadła pachwinowego wydostaje się z jamy brzucha przez rozstęp naczyniowy i dalej biegnie w przedniej okolicy uda jako t. udowa. Jeszcze przed opuszczeniem miednicy oddaje dwie gałęzie przeznaczone dla przedniej ściany brzucha, okolicy łonowej, zasłonowej i biodrowej. Są to: t. nabrzuszna dolna i t. okalająca biodro głęboka. Tętnica nabrzuszna dolna (a. epigastrica inferior) biegnie ku górze na tylnej powierzchni m. prostego brzucha i zespala się z t. nabrzuszną górną, która odchodzi od t. piersiowej wewnętrznej. Tętnica okalająca biodro głęboka (a. circumflexa iliaca profunda) kieruje się w górę i nieco bocznie, zaopatrując mięśnie brzucha i zespala się z tętnicą biodrowo-lędźwiową.

Tętnica udowa
Tętnica udowa (a. femoralis) po wyjściu z rozstępu naczyniowego kieruje się prosto w dół, leżąc stosunkowo powierzchownie. Następnie zbacza w kierunku przyśrodkowym uda i nieco do tyłu, a jej mięśniem towarzyszącym na znacznym odcinku jest m. krawiecki. T. udowa kończy się powyżej kłykcia przyśrodkowego kości udowej w miejscu, gdzie przedostaje się do dołu podkolanowego przez rozwór ścięgnisty przywodzicieli. Z początkowego odcinka t. udowej odchodzą gałęzie skórne dla przedniej ściany brzucha, okolicy biodrowej, jak również dla części płciowych zewnętrznych. Największą gałęzią tętnicy udowej jest tętnica głęboka uda (a. profunda femoris), zaopatruje ona kośŹ udową, mięśnie i skórę uda. Jest ona głównym naczyniem uda. Odchodzi od t. udowej kilka centymetrów poniżej więzadła pachwinowego i wnika między prostowniki, a przywodziciele i kończy się jako tętnica przeszywająca oddając wcześniej liczne naczynia mięśniowe i szkieletowe.

Tętnica podkolanowa
Tętnica podkolanowa (a. poplitea) będąca przedłużeniem tętnicy udowej, mieści się w dole podkolanowym wraz z nerwem piszczelowym i żyłą podkolanową w otoczeniu licznych węzłów chłonnych i tkanki tłuszczowej. Na wysokości początkowego przyczepu m. płaszczkowatego rozdwaja się na gałęzie końcowe, tj. t. piszczelową przednią i tylną. W swym krótkim przebiegu oddaje szereg odgałęzień do stawu kolanowego, które uczestniczą w utworzeniu sieci stawowej kolana. Pozostałe gałęzie boczne t. podkolanowej zaopatrują w dolnej części mięśnie tylne uda oraz mięśnie łydki w odcinku górnym.

Tętnica piszczelowa przednia
Tętnica piszczelowa przednia (a. tibialis anterior) rozpoczyna się przy łuku ścięgnistym m. płaszczkowatego. Przedostaje się następnie przez górną cz꜏ błony międzykostnej na przednią stronę goleni. Biegnie prosto w dół i kończy się na wysokości stawu skokowo-goleniowego, przedłużając się w t. grzbietową stopy. Do obszaru unaczynienia t. piszczelowej przedniej należą: staw kolanowy i piszczelowo-strzałkowy, przednie i boczne mięśnie goleni oraz okolica kostki bocznej i przyśrodkowej.

Tętnica piszczelowa tylna
Tętnica piszczelowa tylna (a. tibialis posterior) jest zazwyczaj grubszą gałęzią końcową od t. piszczelowej przedniej i stanowi bezpośrednie przedłużenie t. podkolanowej, po przejściu przez łuk ścięgnisty m. płaszczkowatego wnika między powierzchowne i głębokie mięśnie podudzia, dochodząc do kostki przyśrodkowej. Największą gałęzią tętnicy piszczelowej tylnej jest tętnica strzałkowa (a. peronea), która odchodzi w górnej okolicy strzałki, następnie podąża w dół wzdłuż powierzchni przyśrodkowej strzałki. Na wysokości więzozrostu piszczelowo-strzałkowego kończy się, przechodząc w gałęzie piętowe (rami calcanei), które uczestniczą w tworzeniu sieci piętowej. Boczne gałęzie t. strzałkowej zaopatrują: m. płaszczkowaty, głębokie mięśnie goleni, leżące po stronie strzałki, a także mięśnie grupy bocznej i okolicę kostki bocznej. Pozostałe, mniejsze gałęzie t. piszczelowej tylnej biorą udział w zaopatrzeniu sieci stawowej kolana, odżywiają kośŹ piszczelową i piętową, a także zaopatrują m. płaszczkowaty oraz te spośród mięśni głębokich goleni, które leżą przyśrodkowo.

Tętnice stopy
Tętnice stopy stanowią przedłużenie t. piszczelowej przedniej i t. piszczelowej tylnej. Tętnica grzbietowa stopy (a. dorsalis pedis) biegnie na grzbiecie stopy w przedłużeniu t. piszczelowej przedniej od wysokości stawu skokowo-goleniowego do wysokości pierwszej przestrzeni międzykostnej śródstopia. Tu dzieli się na gałęzie końcowe, tj. na t. grzbietową I śródstopia (a. metatarsea dorsalis I) i gałąź podeszwową głęboką (ramus plantaris profundus). Największą gałęzią boczną tętnicy grzbietowej stopy jest tętnica łukowata (a. arcuata), która przebiega u podstaw kości śródstopia w kierunku bocznym pod m. prostownikiem krótkim palców. Gałęzie odchodzące od t. łukowatej przeznaczone są dla: kości stępu, stawów stępowo-śródstopnych, mięśni grzbietu stopy oraz dla obszaru śródstopia i palców po stronie grzbietowej. Tętnice podeszwowe powstają w przejściu z powierzchni przyśrodkowej kości piętowej na podeszwę stopy, w kanale kostki przyśrodkowej. Tętnica podeszwowa przyśrodkowa (a. plantaris medialis), podobnie jak i t. podeszwowa boczna, jest gałęzią końcową t. piszczelowej tylnej. Jest ona zazwyczaj gałęzią cieńszą i biegnie wzdłuż brzegu przyśrodkowego stopy dzieląc się, po stosunkowo krótkim przebiegu, na gałąź powierzchowną i głęboką. Zaopatrują one mięśnie po stronie palucha. Tętnica podeszwowa boczna (a. plantaris lateralis) jest nie tylko silniejszą ale i dłuższą gałęzią od t. podeszwowej przyśrodkowej. Podąża w pobliżu brzegu bocznego stopy, ku przodowi, u podstawy V kości śródstopia zawraca przyśrodkowo i przedłuża się w łuk podeszwowy (arcus plantaris), oddając uprzednio małe gałązki boczne dla mięśni, kości, więzadeł i skóry i sąsiednich okolic. Łuk podeszwowy (arcus plantaris) kieruje się od strony bocznej przyśrodkowo i ku górze, na wysokości odcinków bliższych kości śródstopia. Kończy się między I i II kością śródstopia, gdzie zespala się z gałęzią podeszwową głęboką t. grzbietowej stopy. Od łuku podeszwowego odchodzą liczne gałęzie przeznaczone dla kości, stawów i mięśni stępu oraz dla całego obszaru śródstopia i palców od II do V. Oba układy tętnicze, grzbietowy i podeszwowy, łączą się ze sobą licznymi zespoleniami. Tętnice stopy zespalają się również licznie z tętnicami goleni, zwłaszcza w rejonie stawu skokowego górnego, gdzie istnieje pierścień tętniczy złożony z sieci kostki przyśrodkowej i bocznej oraz sieci piętowej.

UKŁAD NACZYN ĄYLNYCH
Ąyły towarzyszą najczęściej odpowiednim tętnicom i zbierają krew z obszarów przez nie zaopatrywanych. Są to żyły towarzyszące, które występują pojedynczo lub w liczbie dwóch. Ąyły powierzchowne, czyli skórne oraz żyły mózgowia przebiegają niezależnie od naczyń tętniczych. Z uwagi na obszar odprowadzania krwi z określonych okolic ciała wszystkie żyły krwioobiegu wielkiego można ująŹ w cztery grupy: układ żył serca (omówiony wcześniej),
układ żyły głównej górnej,
układ żyły głównej dolnej,
układ żyły wrotnej.

Układ żyły głównej górnej
Ąyła główna górna (v. cava superior) powstaje w klatce piersiowej na wysokości pierwszego stawu mostkowo-żebrowego prawego z połączenia obu żył ramienno-głowowych (vv. brachiocephalicae) i z ż. nieparzystej (v. azygos). Ąyła główna górna zbiera krew z obszaru głowy i szyi, klatki piersiowej oraz kończyn górnych. Ąyła ramienno-głowowa prawa i lewa (v. brachiocephalica dextra et sinistra) powstaje u podstawy szyi w wyniku połączenia się po każdej strunie ż. szyjnej wewnętrznej z ż. podobojczykową. W miejscu ich zespolenia wytwarza się tzw. kąt żylny (angulus venosus), do którego po lewej stronie uchodzi limfatyczny przewód piersiowy (ductus thoracicus), zaś po prawej - przewód limfatyczny prawy (ductus lymphaticus dexter). Ąyła szyjna wewnętrzna (v. jugularis interna) najogólniej odpowiada t. szyjnej wewnętrznej i zewnętrznej, zbiera zatem krew z jamy czaszki i jej narządów, twarzy oraz przeważającej części szyi. Rozpoczyna się u podstawy czaszki w obrębie otworu szyjnego, gdzie jest wyraźnie poszerzona i w związku z tym początkowy jej odcinek nosi nazwę opuszki górnej ż. szyjnej wewnętrznej. Biegnąc ku dołowi ż. szyjna wewnętrzna towarzyszy początkowo t. szyjnej wewnętrznej, a następnie sąsiaduje z boku z t. szyjną wspólną, wytwarzając wraz z nią i n. błędnym powrózek naczyniowo-nerwowy. Na końcu ż. szyjna wewnętrzna poszerza się ponownie, wytwarzając opuszkę dolną ż. szyjnej wewnętrznej. Oprócz ż. szyjnej wewnętrznej do znaczniejszych żył należą: ż. szyjna zewnętrzna i ż. szyjna przednia. Obie uchodzą do kąta żylnego. Pomiędzy żyłami szyjnymi istnieje szereg zespoleń. Naczynia te na ogół nie posiadają zastawek żylnych. Ąyła podobojczykowa (v. subclavia) zbiera krew z całej kończyny górnej, z części przedniej ściany klatki piersiowej oraz z głębokich okolic szyi. Jej zasięg pokrywa się w dużym stopniu z zaopatrzeniem tętnicy podobojczykowej. W obrębie kończyny górnej wyróżnia się dwa układy żył, powierzchowny i głęboki. Pomiędzy nimi istnieje szereg zespoleń, dzięki czemu krew może odpływaŹ dowolnym układem w zależności od warunków. Na przykład podczas intensywnej pracy zgrubiałe mięśnie utrudniają odpływ krwi przez żyły głębokie, ich funkcje przejmują wtedy żyły układu powierzchownego, czyli skórne. Głębokie żyły kończyny górnej (podobnie jak i kończyny dolnej) towarzyszą tętnicom o tej samej nazwie, zazwyczaj w liczbie dwóch, rzadziej jako trzy żyły towarzyszące. Wyjątek stanowią duże pnie końcowe, tj. ż. pachowa i ż. podobojczykowa występujące pojedynczo. Głębokie żyły kończyny górnej rozpoczynają się w obrębie ręki, wytwarzając dwa łuki żylne dłoniowe: głęboki i powierzchowny (arcus venosus palmaris profundus et superficialis). W przedramieniu żyły głębokie towarzyszą t. promieniowej i łokciowej. Są to żż. łokciowe (vv. ulnares) i żż. promieniowe (vv. radiales), które na wysokości zgięcia łokciowego łączą się ze sobą i przedłużają się w dwie żyły towarzyszące tętnicy ramiennej jako żyły ramienne (vv. brachiales). Oprócz żył głębokich do żż. ramiennych uchodzi również jedna z dwóch dużych żył skórnych przedramienia, tj. ż. odłokciowa (v. basilica). Przed wejściem do jamy pachowej obie żyły towarzyszące t. ramiennej łączą się we wspólny pień, zwany ż. pachową (v. axillaris), która towarzyszy tętnicy o tej samej nazwie. Przedłużeniem żyły pachowej jest ż. podobojczykowa, zaczynająca się na wysokości brzegu zewnętrznego pierwszego żebra, a kończąca się za stawem mostkowo-obojczykowym w kącie żylnym, gdzie łączy się z ż. szyjną wewnętrzną, uczestnicząc w utworzeniu ż. ramienno-głowowej. Ąyły powierzchowne kończyny górnej rozpoczynają się siecią grzbietową i dłoniową palców. Po stronie grzbietowej ręki żyły powierzchowne są zazwyczaj lepiej rozwinięte i wytwarzają sieŹ żylną grzbietową, która kończy się w części bliższej śródręcza łukiem żylnym grzbietowym śródręcza. Oba końce tego łuku kierują się ku górze wzdłuż brzegów ręki i przedłużają w dwie żyły skórne przedramienia, ż. odłokciową (v. basilica) i ż. odpromieniową (v. cephalica). Ąyły powyższe, kierując się ku górze, przechodzą na stronę dłoniową przedramienia, gdzie towarzyszy im ż. pośrednia przedramienia (v. intermedia antebrachii), odprowadzająca krew głównie z obszaru skórnej sieci dłoniowej ręki. W okolicy dołu łokciowego ż. pośrednia przedramienia wytwarza zespolenia z ż. odpromieniową i odłokciową, z których pierwsza uchodzi do ż. pachowej, druga wnika w głąb ramienia w połowie jego długości i uchodzi zazwyczaj do jednej z dwóch żył ramiennych. Wszystkie żyły kończyn małe i duże wyposażone są w liczne zastawki żylne, które kierują krew wyłącznie do serca. Ąyła nieparzysta (v. azygos) stanowi dopływ ż. głównej górnej, a odprowadza krew z trzew i ścian klatki piersiowej. Rozpoczyna się poniżej przepony i biegnie w *grę, przylegając do przednio-bocznej ściany trzonów kręgów po stronie prawej. Na wysokości IV-V kręgu piersiowego zatacza charakterystyczny łuk, obejmujący od góry korzeń płuca prawego i uchodzi do ż. głównej górnej. Największym dopływem ż. nieparzystej jest ż. nieparzysta krótka (v. hemiazygos), która jest naczyniem słabszym i przebiega po lewej stronie kręgosłupa, kończąc się na wysokości VII kręgu piersiowego ujściem do ż. nieparzystej.

Układ żyły głównej dolnej
Ąyła główna dolna (v. cava inferior) jest drugim dużym zbiorczym naczyniem krwiobiegu wielkiego, odprowadzającym krew z obszarów podprzeponowych ciała. Do układów ż. głównej dolnej należą zatem wszystkie żyły zbierające krew z kończyn dolnych, miednicy i brzucha. Układ żył w obrębie kończyn dolnych jest podobny do przebiegu żył kończyn górnych. Ąyły głębokie stopy i goleni występują w liczbie dwóch lub trzech żył towarzyszących jednoimiennym tętnicom tych okolic. W obrębie goleni żyły głębokie są parzyste, należą do nich: żyły piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales anteriores et posteriores) oraz żyły strzałkowe (vv. peroneae). Ąyły strzałkowe uchodzą do żył piszczelowych tylnych. W dole podkolanowym żyły piszczelowe przednie i tylne (vv. tibiales anteriores et posteriores) łączą się w jeden wspólny pień, zwany żyłą podkolanową (v. poplitea), która przedłuża się w żyłę udową (v. femoralis). Podąża ona ku górze wraz z tętnicą tej samej nazwy i przedostaje się do jamy miednicy przez rozstęp naczyń na poziomie więzadła pachwinowego. Od tego miejsca, zgodnie z nazwą tętnicy przebiegającej obok, żyła udowa przedłuża się w żyłę biodrową zewnętrzną (v. iliaca externa). Ąyły powierzchowne kończyny dolnej biorą początek z sieci żylnych stopy rozmieszczonych po stronie grzbietowej i podeszwowej. Ąyły skórne strony grzbietowej stopy uchodzą w przeważającej mierze do ż. odpiszczelowej (v. saphena magna), która biegnie ku górze wzdłuż przyśrodkowej powierzchni goleni i kolana oraz wyżej na przednio-przyśrodkowej powierzchni uda. Ostatecznie uchodzi ona do ż. udowej tuż poniżej bruzdy pachwinowej. Drugim, dużym powierzchownym pniem żylnym kończyny dolnej jest ż. odstrzałkowa (v. saphena parva) rozpoczynająca się w okolicy kostki bocznej. Przyjmuje ona krew z sieci podeszwowych stopy, a także z części obszaru grzbietowego stopy. Na goleni biegnie początkowo wzdłuż brzegu bocznego, następnie układa się pośrodku między obu głowami m. brzuchatego łydki i w dole podkolanowym uchodzi do ż. podkolanowej. Zarówno żyły powierzchowne, jak i głębokie kończyn dolnych zaopatrzone są w liczne zastawki, ułatwiające odpływ krwi w kierunku zbiorczych pni żylnych. Drugim, równie ważnym zabezpieczeniem prawidłowego odpływu krwi z kończyn dolnych jest występowanie wielu zespoleń w samym powierzchownym i głębokim układzie żył, jak również pomiędzy obu tymi układami. Ąyła biodrowa zewnętrzna (v. iliaca externa), będąca przedłużeniem ż. udowej, biegnie ku górze wraz z t. biodrową zewnętrzną, leżącą po jej stronie przyśrodkowej. Kończy się na wysokości stawu krzyżowo-biodrowego, gdzie łączy się z ż. biodrową wewnętrzną, dając początek ż. biodrowej wspólnej. Ąyła biodrowa wewnętrzna (v. iliaca interna) jest grubym, lecz krótkim pniem, a jej dopływy pokrywają się w ogólnym zarysie z obszarem zaopatrzenia przez t. biodrową wewnętrzną. Obie żyły biodrowe wspólne prawa i lewa (v. iliaca communis dextra et sinistra) powstają w wyniku połączenia się po każdej stronie ż. biodrowej zewnętrznej z wewnętrzną. Następnie kierują się zbieżnie ku górze, na wysokości IV-V kręgu lędźwiowego łączą się i wytwarzają ż. główną dolną. Ąyła główna dolna wstępuje ku górze wzdłuż prawej strony kręgosłupa, a po dojściu do wątroby układa się w przeznaczonej dla niej bruździe żyły głównej (sulcus venae cavae). Do jamy klatki piersiowej przedostaje się przez własny otwór (foramen venae cavae), położony w środku ścięgnistym przepony. Przebieg żyły głównej dolnej w jamie klatki piersiowej jest bardzo krótki, gdyż nad przeponą zatacza łuk i przebijając osierdzie, uchodzi do przedsionka prawego serca. Ąyła główna dolna, oprócz obu żył biodrowych wspólnych, w trakcie swego przebiegu w jamie brzusznej przyjmuje liczne dopływy boczne. Należą do nich: ż. jądrowa lub jajnikowa prawa (v. testicularis s. ovarica dextra), ż. nadnerczowa prawa (v. suprarenalis dextra), żż. nerkowe (vv. renales), żż. lędźwiowe (vv. lumbales), żż. wątrobowe (vv. hepaticae) i żż. przeponowe dolne (vv. phrenicae inferiores). Ą. jądrowa lub jajnikowa lewa i nadnerczowa lewa pochodzą do ż. nerkowej lewej.

Ąyła wrotna (v. portae)
Układ żyły wrotnej jest włączony do układu ż. głównej dolnej, jednak z uwagi na swe znaczenie i specyficzny przebieg wymaga oddzielnego omówienia. Najistotniejszym naczyniem tego układu jest ż. wrotna (v. portae), która powstaje w wyniku połączenia się trzech dużych żył odprowadzających krew z nieparzystych narządów jamy brzusznej. Uczestniczą w tym: ż. śledzionowa (v. lienalis), ż. krezkowa górna (v. mesenterica superior) i ż. krezkowa dolna (v. mesenterica inferior). Powyższe żyły powstają z sieci włosowatej jelit, trzustki i śledziony, łącząc się za szyjką trzustki dają początek ż. wrotnej. Do ż. wrotnej uchodzi także ż. żołądkowa lewa (v. gastrica sinistra). Tak więc, żyła wrotna powstaje z sieci włosowatej wyżej wymienionych narządów i kończy się drugą siecią włosowatą w wątrobie. Układ taki nazywamy dziwną siecią żylno-żylną (rete mirabile venosum). Początkowa cz꜏ zatrzustkowa ż. wrotnej biegnie ku górze i w prawo za głową trzustki. Następnie kieruje się do wrót wątroby, przebiega za dwunastnicą otoczona więzadłem wątrobowo-dwunastniczym; w którym leży po tylnej stronie przewodu żółciowego wspólnego i t. wątrobowej. Przed samym wejściem do wątroby dzieli się na gałąź prawą i lewą. Po licznych podziałach gałęzie ż. wrotnej kończą się w wątrobie siecią naczyń włosowatych. Naczynia te przechodzą w drobne, potem w coraz większe naczynia żylne i ostatecznie uchodzą do ż. głównej dolnej za pośrednictwem żż. wątrobowych. Układ wrotny stanowi krążenie czynnościowe powiązane ściśle z funkcją wątroby. Zadanie żyły wrotnej polega na doprowadzeniu do gruczołu substancji pokarmowych w postaci węglowodanów, aminokwasów i pewnej ilości tłuszczów, wchłanianych w przewodzie pokarmowym, które służą przemianie materii w wątrobie. Zarówno skład krwi, jak i ciśnienie panujące w układzie ż. wrotnej różnią się zasadniczo od składu i ciśnienia w układzie ż. głównej dolnej tego samego poziomu. Dzięki większemu ciśnieniu panującemu w żyle wrotnej krew zdolna jest pokonaŹ zwiększony opór krążenia wątrobowego, które w przeciwieństwie do pozostałych żył organizmu ludzkiego posiada na obu swych końcach sieŹ naczyń włosowatych.

PRZEBIEG NACZYĄ LIMFATYCZNYCH
Przebieg naczyń limfatycznych wykazuje duże podobieństwo do przebiegu żył. Układ naczyń limfatycznych lub chłonnych rozpoczyna się w tkankach organizmu. Naczynia te prowadzą limfę równolegle do naczyń żylnych i ostatecznie duże naczynia zbiorcze wpadają do układu żylnego. Naczynia włosowate limfatyczne są zbudowane podobnie do krwionośnych: ze śródbłonka i cienkiej błonki podstawnej, jednak ich światło ulega dużym wahaniom. Zbiorcze naczynia limfatyczne odprowadzają chłonkę przez węzły chłonne do wielkich pni chłonnych. Naczynia chłonne są niewiele grubsze od mocnego włosa, nie przyjmują gałęzi bocznych i dlatego zachowują swoją grubośŹ na przebiegu do węzła chłonnego. Naczynia te mają cienką, trójwarstwową ścianę oraz są wyposażone w liczne zastawki. Analogicznie do żył krwiobiegu dużego naczynia i węzły chłonne dzielą się na powierzchowne i głębokie. Mniejsze naczynia i węzły chłonne przybierają zazwyczaj nazwy okolic, w których się znajdują. Ogólnie wszystkie naczynia i węzły chłonne można podzieliŹ na: naczynia i węzły chłonne głowy i szyi (vasa lymphatica et nodi lymphatici capitis et colli), naczynia i węzły chłonne kończyny górnej i klatki piersiowej (vasa lymphatica et nodi lymphatici membri superioris et thoracicis), naczynia i węzły chłonne jamy brzusznej, miednicy i kończyny dolnej (vasa lymphatica et nodi lymphatici cavis abdominis, pelvis et membri inferioris). Naczynia i węzły chłonne głowy i szyi są bardzo liczne i zazwyczaj przyjmują nazwy okolic, w których są położone: węzły chłonne potyliczne, przyusznicze, policzkowe, podżuchwowe, itp. (nodi lymphatici occipitales, parotidei, buccales, submandibulares). Jedynie mózgowie, błędnik błoniasty ucha wewnętrznego i gałka oczna nie posiadają naczyń limfatycznych. W obrębie szyi węzły i naczynia chłonne przebiegają powierzchownie wzdłuż ż. szyjnej przedniej. Głębokie węzły i naczynia limfatyczne tego regionu towarzyszą żyle szyjnej wewnętrznej. Te ostatnie są bardziej liczne i przyjmują limfę z całego obszaru głowy i szyi. Naczynia chłonne kończyny górnej napotykają w swym przebiegu na dwie stałe stacje węzłów chłonnych. Pierwsza występuje w dole łokciowym (nodi lymphatici cubitales), druga w jamie pachowej. Węzły chłonne pachowe (nodi lymphatici axillares) są bardzo liczne i leżą w tkance tłuszczowej w sąsiedztwie dużych naczyń krwionośnych. Węzły pachowe, prócz chłonki kończyny górnej, zbierają również limfę ze ścian klatki piersiowej i brzucha. Do węzłów chłonnych jamy klatki piersiowej należą: węzły chłonne międzyżebrowe, mostkowe, śródpiersiowe przednie i tylne oraz węzły płucne (nodi lymphatici intercostales, sternales, mediastinales anterior et posterior, pulmonales). Naczynia chłonne wyprowadzające chłonkę z powyższych węzłów uchodzą do pni oskrzelowo-śródpiersiowych prawego i lewego (truncus bronchomediastinalis dexter et sinister) lub bezpośrednio do przewodu piersiowego. Z obszaru kończyny dolnej limfa przepływa przez węzły chłonne podkolanowe (nodi lymphatici poplitei) przez znacznie liczniejsze węzły chłonne pachwinowe powierzchowne (nodi lymphatici inquinales superficiales), które są rozmieszczone w tkance podskórnej wzdłuż więzadła pachwinowego. Następną stacją są węzły pachwinowe głębokie (nodi lymphatici inquinales profundi), przez które przepływa chłonka z całej kończyny dolnej. Kończą się zatem w powyższych węzłach głębokie naczynia limfatyczne kończyny dolnej, jak również krótkie naczynia, biorące początek w powierzchownych węzłach pachwinowych. Kolejną stacją są węzły chłonne biodrowe (nodi lymphatici iliaci). Do największych zespołów węzłów chłonnych jamy brzusznej należą: węzły chłonne krezkowe (nodi lymphatici mesenterici),
węzły żołądkowe lewe i prawe (nodi lymphatici gastrici sinistri et dextri), węzły wątrobowe (nodi lymphatici hepatici),
węzły trzustkowo-śledzionowe (nodi lymphatici pancreaticolienales), węzły odźwiernikowe (nodi lymphatici pylorici),
węzły trzewne (nodi lymphatici celiaci).
Naczynia odprowadzające z powyższych węzłów uchodzą do pni jelitowych. Węzły chłonne miednicy wysyłają swe naczynia wyprowadzające najczęściej do węzłów biodrowych wewnętrznych lub krzyżowych. Naczyniem zbiorczym dla chłonki przepływającej przez węzły kończyny dolnej, miednicy i jamy brzusznej jest parzysty pień lędźwiowy (truncus lumbalis dexter et sinister).

Przewód piersiowy (ductus thoracicus)
Przewód piersiowy jest naczyniem nieparzystym o długości 35-45 cm i średnicy około 2-3 mm. Powstaje on na wysokości II kręgu lędźwiowego w wyniku połączenia się prawego i lewego pnia lędźwiowego (truncus lumbalis). W miejscu tym zaznacza się zazwyczaj wyraźne poszerzenie przewodu, zwane zbiornikiem mleczu (cisterna chyli). Wymienione naczynia zbierają chłonkę z obu kończyn dolnych, z obszaru miednicy i częściowo z jamy brzusznej. Przewód piersiowy biegnie wzdłuż kręgosłupa ku górze, przedostaje się do jamy klatki piersiowej przez rozwór aortowy przepony i na wysokości VI kręgu piersiowego zbacza nieco na lewo. Zataczając łuk wypukły ku górze, uchodzi do lewego kąta żylnego. Dopływami przewodu piersiowego są:
pień jelitowy (truncus intestinalis), odprowadzający chłonkę z nieparzystych trzew jamy brzusznej, pień oskrzelowo-śródpiersiowy lewy (truncus bronchomediastinalis sinister), wyprowadzający chłonkę z naczyń limfatycznych lewego płuca, lewej części ścian klatki piersiowej, pień podobojczykowy lewy (truncus subclavius sinister), zbierający limfę z lewej kończyny górnej i lewej połowy klatki piersiowej, pień szyjny lewy, odprowadzający chłonkę z głowy i szyi.
Przewód chłonny prawy (ductus lymphaticus dexter) jest bardzo krótkim naczyniem, zbiera limfę tylko z prawej części głowy, szyi i klatki piersiowej oraz z kończyny górnej prawej. Uchodzi do prawego kąta żylnego.


UKŁAD NERWOWY (systema nervosum)

WSTĘP
Układ nerwowy charakteryzuje się szczególną pobudliwością i przewodnictwem. PobudliwośŹ według Bernarda, "jest to właściwa żywej materii zdolnośŹ przechodzenia w stan ruchu pod wpływem różnego rodzaju dostatecznie silnych bodźców, które wyprowadzają jej fizjologiczny stan z równowagi" (za Bochenek i Reicher, 1984, s. 1). PobudliwośŹ jako nieodłączny proces życiowy jest związana z działaniem na organizm czynników szkodliwych. Zachowanie życia jest wówczas możliwe, kiedy na zagrażający czynnik organizm jest w stanie zareagowaŹ obroną, ucieczką lub też dążeniem do wyrównania zaistniałych zniszczeń czy zakłóceń. Układ nerwowy został wyposażony w umiejętnośŹ odróżniania bodźców pochodzących ze środowiska zewnętrznego i poruszania się w przestrzeni oraz kierowania procesami wewnątrz organizmu, służącymi do utrzymania życia. Odbieraniem bodźców w organizmie zajmują się narządy odbiorcze, zwane receptorami. Receptory są zróżnicowane tak pod względem budowy, jak i czynności i mogą byŹ zarówno wolnymi zakończeniami nerwowymi. jak i komórkami zmysłowymi znajdującymi się w narządach czucia. Wyróżniamy: * eksteroreceptory, odbierające bodźce ze środowiska zewnętrznego, zlokalizowane głównie w powłokach ciała, * interoreceptory, położone w narządach wewnętrznych,
* proprioreceptory, odbierające bodźce z układu ruchu.
Podstawową jednostką czynnościową w układzie nerwowym jest łuk odruchowy, który obejmuje przejście impulsu nerwowego z receptora do narządu wykonawczego. W budowie łuku odruchowego uczestniczą co najmniej dwa następujące po sobie neurony. Każdy łuk odruchowy składa się z następujących części : * receptora,
* neuronu dośrodkowego (droga aferentna),
* neuronu (neuronów) kojarzeniowego,
* neuronu odśrodkowego (droga eferentna),
* narządu wykonawczego.
Wyróżniamy łuk odruchowy prosty (bezwarunkowy), składający się zasadniczo z dwóch neuronów, dośrodkowego i odśrodkowego, połączonych synapsą oraz łuk odruchowy złożony, w którym między neuron dośrodkowy i odśrodkowy jest włączony jeden lub wiele neuronów kojarzeniowych. Do zasadniczych czynności układu nerwowego (systema nervosum) należy dostosowanie organizmu do zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym oraz koordynacja czynności narządów w ustroju. Między tymi dwiema podstawowymi funkcjami układu nerwowego zachodzi współpraca, warunkująca harmonijną funkcję całego układu nerwowego. Koordynacja powyższa nie zależy wyłącznie od układu nerwowego. Ważną rolę odgrywa w niej układ wewnątrzwydzielniczy oraz zdolnośŹ neurosekrecji układu nerwowego, polegająca na wytworzeniu substancji przekaźnikowych (transmitery). Produkty tych układów dostają się do płynów tkankowych i wpływają na czynnośŹ organizmu. Tak więc między układem nerwowym i wewnątrzwydzielniczym zachodzą złożone mechanizmy sprzężeń zwrotnych, za pomocą których układ nerwowy wywiera wpływ na wszystkie czynności ustroju i utrzymanie życia.

PODZIAŁ UKŁADU NERWOWEGO
Układ nerwowy dzieli się na trzy podstawowe części:
* układ nerwowy ośrodkowy - (systema nervosum centrale),
* układ nerwowy obwodowy - (systema nervosum periphericum),
* układ nerwowy autonomiczny - wegetatywny (systema nervosum autonomicum). Układ nerwowy ośrodkowy i obwodowy tworzy układ somatyczny. Dostosowuje on reakcje organizmu do zmian środowiska zewnętrznego i dzięki temu utrzymuje równowagę: organizm - środowisko zewnętrzne. Układ nerwowy autonomiczny obejmuje swym unerwieniem układy i narządy, przez co reguluje środowisko wewnętrzne organizmu, a jego czynnośŹ jest zasadniczo niezależna od woli człowieka. W skład układu nerwowego ośrodkowego wchodzi mózgowie (encephalon), położone w jamie czaszki i rdzeń kręgowy (medulla spinalis), leżący w kanale kręgowym. Układ nerwowy ośrodkowy jest otoczony błonami łączno-tkankowymi, tzw. oponami (meninges), które oddzielają go od ścian jamy czaszki i kanału kręgowego. Układ nerwowy obwodowy jest utworzony przez nerwy (nervi) i związane z nimi zwoje (ganglia). W zależności od tego, czy łączą się one z rdzeniem kręgowym, czy z mózgowiem nazywamy je odpowiednio nerwami rdzeniowymi (nervi spinales) lub nerwami czaszkowymi (nervi craniales). Układ nerwowy autonomiczny wchodzi w skład dwóch poprzednich układów. W układzie tym wyróżnia się cz꜏ współczulną i przywspółczulną (pars sympathica et pars parasympatica), które różnią się lokalizacją ośrodków i działają w sposób przeciwstawny na wiele narządów.

TKANKA NERWOWA
Układ nerwowy jest zbudowany z tkanki nerwowej i tkanki glejowej. Tkanka glejowa wypełnia przestrzenie między komórkami nerwowymi i ich wypustkami, pośredniczy w wymianie materii między tkanką nerwową i naczyniami krwionośnymi oraz pełni funkcje ochronne w stosunku do tkanki nerwowej. Tkanka nerwowa jest zbudowana z komórek nerwowych, które są podłożem czynności układu nerwowego. Komórka nerwowa (neurocyt) wraz ze swymi wypustkami tworzy neuron. Komórki nerwowe u człowieka mają na ogół pojedyncze kuliste jądro. Wewnątrz jądra, otoczonego dwuwarstwową błoną jądrową, położone jest jąderko. Cytoplazma komórek nerwowych, zwana także neuroplazmą zawiera barwnikochłonne ziarenka, tzw. ciałka Nissla (tygroid). Są one miejscem intensywnej syntezy ciał białkowych. Ziarenka tygroidu są różnej wielkości i kształtu, a ich rozmieszczenie w komórkach jest na ogół charakterystyczne dla określonych rodzajów komórek nerwowych. Innym charakterystycznym składnikiem neuroplazmy są włókienka nerwowe neurofibryle, które tworzą w komórkach krzyżujące się pęczki. Niektóre komórki nerwowe mają zdolnośŹ gromadzenia barwnika, od którego często przyjmują swoją nazwę. Komórka nerwowa posiada dwa rodzaje wypustek: dendryty i neuryty. Dendryty są licznymi wypustkami protoplazmatycznymi, które rozgałęziają się drzewiasto w pobliżu komórki i przewodzą bodźce do ciała komórki. Neuryty (aksony) są wypustkami dłuższymi niż dendryty, a ich budowa jest przystosowana do przewodzenia impulsów nerwowych. Neuryt zawiera pęczek neurofibryli, który wnika do aksonu z ciała komórki; jest on prawie jednakowej grubości, mogą odchodziŹ od niego pod kątem prostym krótkie gałązki, tzw. bocznice. Na końcu neuryt rozdziela się drzewiasto tworząc drzewko końcowe - telodendron. Neuryty przewodzą impulsy od ciała komórki nerwowej do narządu wykonawczego, np. mięśnia. Włókna te nazywamy włóknami nerwowymi odprowadzającymi lub eferentnymi. Podobnie zbudowany jest neuryt obwodowy komórki pozornie jednobiegunowej, który przewodzi impulsy od zakończeń nerwowych (czuciowych) do ciała komórki. Włókno to nazywamy włóknem nerwowym doprowadzającym czyli receptorycznym. Liczba wypustek może byŹ różna i na tej podstawie wyróżniamy komórki jednobiegunowe, pozornie jednobiegunowe, dwubiegunowe i wielobiegunowe. Komórki nerwowe (neurocyty) znajdują się głównie w istocie szarej mózgowia i rdzenia kręgowego. Aksony w pewnej odległości od komórki pokryte są osłonką mielinową, czyli rdzenną, i noszą nazwę włókien białych albo rdzennych. Natomiast włókna nerwowe pozbawione osłonki rdzennej nazywane są włóknami bezrdzennymi czyli szarymi i występują one przede wszystkim w układzie autonomicznym. Osłonka rdzenna ma białawe zabarwienie i zbudowana jest z mieliny, w skład której wchodzą lecytyna, tłuszcz i fosfor. Osłonka ta nie tworzy warstwy ciągłej na włóknie nerwowym; jest ona przerywana tzw. przewężeniami Ranviera. Osłonka mielinowa wpływa na wzrost pobudliwości nerwów oraz na szybkośŹ przewodzenia impulsów. Od zewnątrz osłonkę mielinową pokrywa osłonka Schwanna, zbudowana z komórek neurogleju (lemocyty). Osłonka ta tworzy warstwę ciągłą i jest charakterystyczna dla nerwów obwodowych. Proces mielinizacji włókien postępuje zawsze od komórki do obwodowego końca włókna. Osłonkę mielinową posiadają wszystkie włókna obwodowe nerwów czaszkowych, z wyjątkiem nn. węchowych i wszystkie włókna nerwów rdzeniowych. IlośŹ komórek nerwowych dla danego osobnika jest stała, nie mogą się one rozmnażaŹ, a zniszczona komórka nie odradza się. Procesy regeneracji są możliwe tylko w obrębie włókna nerwowego pod warunkiem, że zostało ono przecięte w pewnej dalszej odległości od komórki. W pierwszym okresie następują zmiany degeneracyjne, a dopiero w następnej kolejności zmiany regeneracyjne. Procesy regeneracyjne najpierw obejmują zrastanie się neurolemmy, a następnie z dośrodkowego kikuta nerwu pozostającego w łączności z komórką, zaczyna wzrastaŹ włókno nerwowe. Połączenia między neuronami nazywane są synapsami. W rejonie synapsy od strony neuronu przekazującego impuls, następuje poszerzenie aksonu, tworzące kolbkę synaptyczną, a błonka plazmatyczna stykająca się z komórką nerwową grubieje; jest to błona przedsynaptyczna. Naprzeciw niej, od strony neuronu odbierającego impuls, znajduje się błona zasynaptyczna. Między obu błonami występuje szczelina synaptyczna. W uproszczeniu mechanizm funkcjonowania synapsy jest następujący: pęcherzyki synaptyczne znajdujące się w kolbce synaptycznej pod wpływem impulsu nerwowego wydzielają przez błonę przedsynaptyczną transmiter (np. acetylocholinę), który przenika do szczeliny synaptycznej. Powoduje on w błonie zasynapatycznej zmianę przepuszczalności dla jonów, a w następstwie zmianę jej potencjału elektrycznego. Transmiter wydzielony z pęcherzyków synaptycznych jest bardzo szybko rozkładany przez odpowiedni enzym i kolbka jest gotowa do powtórzenia procesu. Ze względu na czynnośŹ wyróżniamy synapsy pobudzające i hamujące.

Ośrodki i drogi nerwowe
W mózgowiu i rdzeniu kręgowym komórki i włókna nerwowe są rozmieszczone nierównomiernie. Znaczne nagromadzenie ciał komórek nazywa się istotą szarą (substantia grisea); natomiast w innych okolicach występuje nagromadzenie włókien nerwowych i te jaśniejsze miejsca nazywane są istotą białą (substantia alba). Należy pamiętaŹ, że istota szara zawiera pewną ilośŹ włókien nerwowych, podobnie istota biała posiada pewną niewielką ilośŹ komórek nerwowych. Zgromadzone komórki nerwowe o zbliżonej funkcji tworzą ośrodki nerwowe, np. ośrodki oddychania, krążenia, ruchowe. Grupa o podobnej budowie, pozwalająca się oddzieliŹ od sąsiednich komórek, nosi nazwę jądra (nucleus). Tam gdzie ograniczenie nie jest wyraźne, mówimy o polu (area), okolicy (regio) lub warstwie (stratum). Znaczna cz꜏ komórek nerwowych to neurony o krótkich aksonach, które przez wiele synaps działają pobudzająco lub hamująco na sąsiednie komórki nerwowe. Komórki o długim aksonie pozwalają na przenoszenie informacji na znaczne odległości. Długie aksony mogą skupiaŹ się w pęczki lub drogi nerwowe (tractus nervosus). Zależnie od kierunku przewodzenia impulsów wyodrębnia się drogi nerwowe wstępujące, zstępujące, kojarzeniowe i spoidłowe. Drogi wstępujące przewodzą impulsy z receptorów i niższych pięter ośrodkowego układu nerwowego do mózgowia. Drogi zstępujące mają odwrotny kierunek przepływu impulsów. Drogi kojarzeniowe są łącznikiem między drogami wstępującymi i zstępującymi. Jak już wcześniej wspomniano, generalnie komórki nerwowe występują w ośrodkowym układzie nerwowym. Natomiast zgromadzenie komórek w układzie nerwowym obwodowym tworzy zwoje (ganglia). Te wrzecionowato wydłużone zgrubienia znajdują się na korzeniach tylnych nerwów rdzeniowych, w przebiegu niektórych nerwów czaszkowych oraz w obrębie układu autonomicznego. W wielu miejscach nerwy, łączą się ze sobą. Nie jest to jednak rodzaj zespoleń, jaki występuje w układzie krwionośnym, a jedynie wymiana włókien. Najliczniej włókna wymieniają się w obrębie splotów (plexus). W miejscach, gdzie zbierają się nerwy podążające do szyi i kończyn, tworzą się duże sploty: szyjny, ramienny i lędźwiowo-krzyżowy. Oprócz tych splotów pojawiają się także liczne sploty w układzie autonomicznym.

UKŁAD NERWOWY OśRODKOWY (systema nervosum centrale)

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis)

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego
Rdzeń kręgowy jest położony w kanale kręgowym. Górną jego granicę stanowi otwór wielki lub skrzyżowanie piramid. U dołu rdzeń kręgowy kończy się na wysokości I-II kręgu lędźwiowego stożkiem rdzeniowym (conus medullaris). Przedłużeniem stożka jest niŹ końcowa (filum terminale). Rdzeń kręgowy w kształcie wydłużonego walca jest nieco spłaszczony w kierunku przednio-tylnym i ma dwa zgrubienia. Zgrubienie szyjne (intumescentia cervicalis) jest związane z odejściem nerwów unerwiających kończynę górną, natomiast zgrubienie lędźwiowe (intumescentia lumbalis) jest spowodowane odejściem nerwów unerwiających kończynę dolną. Na powierzchni rdzenia na całej jego długości znajduje się wiele podłużnych bruzd. Z przodu występuje nieparzysta szczelina pośrodkowa przednia (fissura mediana anterior). W bok od niej rdzeń opuszczają nici korzenia brzusznego i miejsce to nazywa się polem korzeniowym przednim lub bruzdą boczną przednią (sulcus lateralis anterior). Od strony tylnej szczelinie pośrodkowej przedniej odpowiada bruzda pośrodkowa tylna (sulcus medianus posterior), od której w głąb rdzenia wnika przegroda pośrodkowa tylna. Twory te dzielą rdzeń kręgowy na dwie połowy. Odpowiednikiem pola korzeniowego przedniego na powierzchni tylnej jest bruzda boczna tylna (sulcus lateralis posterior). Jest to miejsce wejścia do rdzenia nici korzenia grzbietowego. W części szyjnej rdzenia i górnych segmentach piersiowych, między bruzdą pośrodkową tylną i boczną tylną, znajduje się bruzda pośrednia tylna (sulcus intermedius posterior), oddzielająca pęczek smukły i klinowaty, które wspólnie tworzą sznur tylny (funiculus posterior). Sznur boczny (funiculus lateralis) ograniczają: bruzda tylna boczna i pole korzeniowe przednie. Sznur przedni (funiculus anterior) wyznaczają szczelina pośrodkowa przednia i pole korzeniowe przednie. Z rdzeniem kręgowym łączy się 31 par nerwów rdzeniowych (nn. spinales) - 8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 guziczny. Odcinek rdzenia, z którym łączy się jedna para nerwów, nosi nazwę segmentu rdzeniowego. Nerwy rdzeniowe opuszczają kanał przez otwory międzykręgowe. W wyniku pozornego wstępowania rdzenia kręgowego, spowodowanego silniejszym wzrastaniem kręgosłupa niż rdzenia, nerwy segmentów lędźwiowych, krzyżowych i guzicznego biegną przez pewien odcinek kanału kręgowego aż do osiągnięcia właściwego im otworu międzykręgowego. Nerwy te tworzą tzw. ogon koński (cauda equina).

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego
Na przekroju poprzecznym rdzenia kręgowego jest widoczna istota szara, położona centralnie oraz otaczająca ją jak gdyby płaszczem istota biała. Istota szara (substantia grisea) rdzenia na przekroju poprzecznym ma w przybliżeniu kształt litery H. Krótkie ramię poziome istoty szarej łączy obydwie połowy rdzenia, natomiast ramiona pionowe tworzą rogi. W części przedniej rdzenia występuje poszerzony róg przedni (cornu anterius), odpowiednio w części tylnej - wysmukły róg tylny (cornu posterius). Pomiędzy rogami przednimi i tylnymi znajduje się istota szara pośrednia (substantia grisea intermedia), w której wyróżniamy cz꜏ przyśrodkową czyli istotę pośrednią środkową oraz cz꜏ boczną czyli istotę pośrednią boczną. W segmentach piersiowych cz꜏ boczna jest silnie rozwinięta i tworzy róg boczny (cornu laterale). Na całej długości rdzenia rogi tworzą słupy: przedni (columna anterior), tylny (columna posterior) i boczny (columna lateralis). Róg przedni często jest nazywany rogiem ruchowym, zawiera bowiem komórki, których włókna unerwiają mięśnie szkieletowe. Róg tylny jest zwany rogiem czuciowym. W okolicy rogu tylnego, w którym wyróżniamy szczyt (apex), głowę (caput) i szyjkę (cervix) opartą o podstawę rogu, znajduje się istota galaretowata (substantia gelatinosa) otaczająca szczyt i głowę. Natomiast na powierzchni bocznej rogu tylnego istota szara ulega przemieszaniu z istotą białą, powodując powstanie tworu siatkowatego (formatio reticularis). Twór ten jest szczególnie wyraźny w części szyjnej. Istota pośrednia środkowa (substantia intermedia centralis), która na całej długości rdzenia otacza kanał środkowy (canalis centralis), wytwarza dwa spoidła szare: przednie i tylne (commissura grisea anterior et posterior). Istota pośrednia boczna (substantia intermedia lateralis) zawiera komórki układu autonomicznego. Na dnie szczeliny pośrodkowej przedniej leży pasmo istoty białej, zwane spoidłem białym (commissura alba), łączące obydwie połowy rdzenia. Istota biała rdzenia kręgowego tworzy trzy parzyste sznury: przedni, boczny i tylny, oddzielone na powierzchni rdzenia wcześniej opisanymi bruzdami. W skład sznura tylnego w górnej części rdzenia wchodzą dwa pęczki: przyśrodkowo położony pęczek smukły (fasciculus gracilis) i bocznie - pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus). Między sznurem przednim a bocznym nie ma wyraźnej granicy i często się je nazywa sznurem przednio-bocznym (foniculus anterolateralis). GrubośŹ włókien jest różna w poszczególnych sznurach. W sznurze tylnym występują najcieńsze włókna. Komórki nerwowe rdzenia kręgowego różnią się znacznie między sobą. Wymienia się trzy główne typy komórek : korzeniowe, sznurowe i wewnętrzne. Komórki korzeniowe przeważnie są położone w rogu przednim, mają długie aksony i unerwiają mięśnie poprzecznie prążkowane. Komórki sznurowe występują w całej istocie szarej rdzenia, ale najliczniej w rogu tylnym: ich aksony po wejściu do istoty białej tworzą drogi. Komórki wewnętrzne poprzez swoje aksony łączą się z innymi komórkami w rdzeniu kręgowym i nie wykraczają poza granice istoty szarej.

Nerw rdzeniowy (nervus spinalis)
Odchodzące od rdzenia korzenie brzuszne i grzbietowe łączą się ze sobą, tworząc nerw rdzeniowy. Korzenie grzbietowe zawierają włókna czuciowe, których cz꜏ kończy się w istocie szarej, głównie w rogu tylnego rdzenia, cz꜏ zaś biegnie do sznura tylnego i tworzy długie drogi wstępujące, które przewodzą bodźce czuciowe do mózgowia. Włókna czuciowe są wypustkami komórek pozornie jednobiegunowych, które znajdują się w zwoju rdzeniowym (ganglion spinale), położonym na przebiegu korzenia grzbietowego. Wypustki dośrodkowe tych komórek wnikają do rdzenia, zaś wypustki obwodowe wchodzą w skład nerwu rdzeniowego. Korzenie brzuszne składają się z włókien ruchowych i włókien przedzwojowych układu autonomicznego. Włókna ruchowe zaczynają się w komórkach rogów przednich rdzenia, w jądrach ruchowych. Włókna układu autonomicznego rozpoczynają się w komórkach istoty szarej pośredniej rdzenia kręgowego. Korzenie brzuszne są zbudowane głównie z włókien przewodzących podniety na obwód; zawierają również pewną liczbę włókien dośrodkowych i odwrotnie - korzenie grzbietowe, zbudowane głównie z włókien o przewodnictwie doprowadzającym, zawierają także włókna odśrodkowe.

Drogi rdzenia kręgowego
W rdzeniu kręgowym można wyróżniŹ dwie duże grupy dróg nerwowych: długie drogi, łączące rdzeń kręgowy z mózgowiem oraz drogi krótkie, łączące własne ośrodki rdzenia kręgowego między sobą. Do pierwszej grupy należą: * drogi wstępujące rdzeniowo-mózgowe,
* drogi zstępujące mózgowo-rdzeniowe.

Drogi rdzeniowo-mózgowe
Drogi rdzeniowo-mózgowe są utworzone przez długie włókna wstępujące, które pośredniczą w przekazywaniu impulsów nerwowych z receptorów do mózgowia; są więc drogami czuciowymi. Drogi te można podzieliŹ na trzy grupy: * drogi rdzeniowo-wzgórzowe,
* drogi wstępujące sznura tylnego,
* drogi rdzeniowo-móżdżkowe.

Drogi rdzeniowo-wzgórzowe
Włókna dróg rdzeniowo-wzgórzowych biegnące w sznurze przednim to drogi rdzeniowo-wzgórzowe przednie, a położone w sznurze bocznym - to drogi rdzeniowo-wzgórzowe boczne. Drogi te różnią się między sobą nie tylko położeniem, ale i czynnością. Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia przewodzi czucie dotyku i ucisku, natomiast droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna przewodzi czucie bólu, ciepła i zimna. Droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna (tractus spinothalamicus lateralis) rozpoczyna się głównie w komórkach rogu tylnego, następnie przechodzi na stronę przeciwległą przez istotę pośrednią środkową, a zgodnie z prawem odśrodkowego ułożenia dróg nerwowych (prawo Auerbacha-Flataua) najbardziej powierzchownie są położone włókna dla kończyny dolnej i krocza, głębiej dla tułowia, kończyny górnej i szyi. Pierwszy neuron tej drogi tworzą komórki pozornie jednobiegunowe zwoju rdzeniowego, który biegnie wzdłuż korzenia grzbietowego. Drugi neuron tworzą komórki rogu tylnego rdzenia kręgowego, a neuron trzeci stanowią komórki wzgórza, wysyłające swe neuryty do kory mózgu. Włókna drogi rdzeniowo-wzgórzowej bocznej kierując się z rdzenia kręgowego do rdzenia przedłużonego przez most i śródmózgowie dochodzą do wzgórza. Droga ta w pniu mózgu nazywana jest wstęgą rdzeniową i wchodzi w układ dróg czucia bólu, ciepła i zimna. Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia (tractus spinothalamicus anterior) ma podobny przebieg, jak boczna. Jej włókna w rdzeniu kręgowym po przejściu przez spoidło białe na stronę przeciwległą układają się w sznurze przednim, zgodnie z prawem Aurebacha-Flataua. Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia jest drogą czucia dotyku i ucisku. Poza tą drogą przewodzenie czucia dotyku i ucisku prowadzą pęczki sznura tylnego. Wymienione drogi często są określane jako drogi powierzchownego czucia protopatycznego (pierwotnego).

Drogi wstępujące sznura tylnego
Drogi wstępujące sznura tylnego, zwane także drogami rdzeniowo-opuszkowymi (tractus spinobulbares), są wypustkami komórek zwojów rdzeniowych (neuron pierwszy), które po wejściu do rdzenia kręgowego tworzą w sznurze tylnym dwa pęczki: pęczek smukły i pęczek klinowaty. Pęczek smukły (fasciculus gracilis) leży bardziej przyśrodkowo i biegnie przez całą długośŹ rdzenia kręgowego, a jego włókna pochodzą z dolnych odcinków ciała. Pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus) występuje w górnych segmentach piersiowych i w części szyjnej, leży bardziej bocznie, a jego włókna nerwowe pochodzą z górnych segmentów ciała. Włókna nieskrzyżowane obu pęczków dochodzą do rdzenia przedłużonego, do jądra smukłego i klinowatego, w którym znajduje się drugi neuron tej drogi. WiększośŹ włókien po wyjściu z obu jąder ulega skrzyżowaniu w rdzeniu przedłużonym i biegnie jako wstęga przyśrodkowa przez most i śródmózgowie do wzgórza. Trzeci neuron jest położony we wzgórzu i stąd jego włókna podążają do kory mózgu. Obydwa pęczki są drogami czucia głębokiego, umożliwiającymi rozpoznanie ułożenia ciała oraz bardziej złożonych form czucia dotyku i ucisku, określanymi jako czucie epikrytyczne - świadome.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe
Drogi rdzeniowo-móżdżkowe przewodzą głównie impulsy z mięśni i stawów, poddając aparat ruchu pod kontrolę móżdżku. Obie drogi rdzeniowo-móżdżkowe, przednia i tylna, mają różne pochodzenie i przebieg, a kończą się w robaku i półkulach móżdżku. Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior) rozpoczyna się w dużych komórkach rogów tylnych i po przejściu przez spoidło przednie biegnie do mózgu w sznurze bocznym, w jego przedniej części. W mózgowiu droga ta nie wchodzi bezpośrednio z rdzenia przedłużonego do móżdżku, ale biegnie przez most i śródmózgowie do konara górnego móżdżku, a jej włókna dochodzą do robaka móżdżku. Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior) jest utworzona przez włókna komórek jądra piersiowego, położonego u podstawy rogu tylnego. Następnie włókna biegną łukowato do sznura bocznego tej samej strony rdzenia kręgowego. Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna kieruje się ku górze w bocznej części rdzenia przedłużonego i dochodzi do móżdżku przez jego konar dolny. Włókna tej drogi ulegają częściowemu skrzyżowaniu dopiero w istocie białej robaka.

Drogi mózgowo-rdzeniowe
Drogi mózgowo-rdzeniowe są to drogi zstępujące, wychodzące z różnych części mózgowia. W tej grupie dróg wyróżniamy: * drogi korowo-rdzeniowe czyli piramidowe,
* drogi podkorowo-rdzeniowe czyli pozapiramidowe.

Drogi piramidowe (korowo-rdzeniowe)
Drogi korowo-rdzeniowe (tractus corticospinales) rozpoczynają się w korze mózgu i biegną nieprzerwanie do rdzenia kręgowego. Włókna tej drogi w większości rozpoczynają się w zakręcie przedśrodkowym płata czołowego (neuron pierwszy). Następnie przez wieniec promienisty wchodzą do przedniej części odnogi tylnej torebki wewnętrznej i przez odnogę mózgu oraz most kierują się do rdzenia przedłużonego, gdzie ponownie gromadzą się, tworząc na powierzchni przedniej wyniosłośŹ zwaną piramidą (pyramis). W dolnej części rdzenia przedłużonego większośŹ włókien (80-90%) tej drogi ulega skrzyżowaniu (decussatio pyramidium) i przechodzi do sznura bocznego przeciwległej strony rdzenia kręgowego, tworząc drogę korowo-rdzeniową boczną (tractus corticospinalis lateralis). Pozostała cz꜏ włókien (10-20%) biegnie w sznurze przednim po tej samej stronie rdzenia kręgowego jako nieskrzyżowana droga korowo-rdzeniowa przednia (tractus corticospinalis anterior). Drugim neuronem tych dróg są komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego, a ich włókna biegną w korzeniach brzusznych i wchodzą w skład nerwów obwodowych. Drogi korowo-rdzeniowe (piramidowe) przewodzą impulsy dla ruchów dowolnych.

Drogi pozapiramidowe
Drogi podkorowo-rdzeniowe rozpoczynają się w ośrodkach podkorowych i w jądrach pnia mózgu, a swoje impulsy przekazują komórkom motorycznym rogów przednich rdzenia kręgowego. Drogi pozapiramidowe w rdzeniu kręgowym leżą w sznurze przednim i bocznym. Do dróg rozpoczynających się w śródmózgowiu należą: droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis), biorąca początek z jądra czerwiennego oraz droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis), wychodząca ze wzgórków górnych i częściowo dolnych blaszki pokrywy. Włókna obu dróg ulegają skrzyżowaniu w śródmózgowiu i biegną przez most oraz rdzeń przedłużony do rdzenia kręgowego. Włókna tych dróg kończą się w komórkach słupów przednich. Droga czerwienno-rdzeniowa przewodzi prawdopodobnie bodźce regulujące napięcie mięśniowe. Droga pokrywowo-rdzeniowa przewodzi obronne odruchy wzrokowe i słuchowe. W tyłomózgowiu rozpoczynają się drogi: siatkowo-rdzeniowa, przedsionkowo-rdzeniowa i oliwkowo-rdzeniowa. Drogi siatkowo-rdzeniowe (tractus reticulospinales) biorą początek w komórkach tworu siatkowatego mostu i rdzenia przedłużonego i dochodzą do ruchowych komórek słupów przednich rdzenia kręgowego. Różnicują się na drogę siatkowo-rdzeniową przyśrodkową i boczną. Drogi siatkowo-rdzeniowe kierują czynnością mięśni oddechowych, głównie przepony i mięśni międzyżebrowych, poza tym regulują odruchy wyprostne ciała i dlatego mają niezwykle ważne znaczenie dla człowieka. Ponadto drogi siatkowo-rdzeniowe łączą ośrodki autonomiczne, położone w rdzeniu przedłużonym, z ośrodkami autonomicznymi rdzenia kręgowego. Droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis) rozpoczyna się w jądrach przedsionkowych nerwu VIII; stąd kieruje się do rdzenia kręgowego, prowadząc włókna skrzyżowane i nieskrzyżowane. Droga ta przewodzi impulsy z błędnika do mięśni szkieletowych, regulując utrzymanie równowagi ciała i napięcia mięśni. Drogi te należą do najstarszych filogenetycznie połączeń. Droga oliwkowo-rdzeniowa (tractus olivospinalis) rozpoczyna się w jądrach oliwki rdzenia przedłużonego. Oprócz włókien zstępujących tej drogi we wspólnym pęczku biegną też włókna wstępujące. Jest to droga filogenetycznie stosunkowo młoda, dobrze rozwinięta u człowieka i wchodzi w skład aparatu kierującego miostatyką i miodynamiką. Drogi pozapiramidowe wpływają głównie na czynnośŹ mięśni i ich napięcie. Położenie tych dróg zmienia się w różnych odcinkach rdzenia kręgowego i jest znane tylko w pewnym przybliżeniu.

Drogi własne rdzenia kręgowego
Drogi własne rdzenia kręgowego obejmują na ogół dośŹ krótkie włókna nerwowe, których początek i koniec znajdują się w rdzeniu kręgowym. Drogi te łączą poszczególne części rdzenia w czynnościową całośŹ. Drogi własne rdzenia są położone najczęściej w warstwie otaczającej istotę szarą, w której tworzą pęczki własne (fasciculi proprii). Drogi te wraz z włóknami korzeniowymi oraz neuronami obwodowymi, wchodzą w skład układu własnego rdzenia kręgowego, przez który przechodzą łuki wielu czynności odruchowych rdzenia kręgowego. Wśród odruchów wyróżniamy odruchy własne mięśni, których łuk składa się z dwóch neuronów, np. odruch kolanowy oraz odruchy o łukach wieloneuronowych, np. odruchy zgięcia. Drażnienie pewnego odcinka skóry wywołuje skurcz określonej grupy mięśni celem usunięcia drażnionej części ciała z zasięgu bodźca.

Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego
W sznurze przednim i bocznym przebiegają trzy podstawowe typy dróg: drogi wstępujące (rdzeniowo-mózgowe), drogi zstępujące (mózgowo-rdzeniowe) i drogi własne rdzenia kręgowego. W sznurze tylnym występują drogi wstępujące i drogi własne rdzenia. Poniższe zestawienie ma charakter ogólnego schematu.

Sznur tylny (funiculus posterior)
I. Drogi rdzeniowo-mózgowe:
* pęczek smukły (fasciculus glacilis),
* pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus).
II. Drogi własne rdzenia kręgowego.

Sznur boczny (funiculus lateralis)
I. Drogi rdzeniowo-mózgowe:
* droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna (tractus spinothalamicus lateralis), * droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior), * droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior). II. Drogi mózgowo-rdzeniowe:
* droga korowo-rdzeniowa boczna, czyli piramidowa boczna (tractus corticospinalis lateralis), * droga czerwienno-rdzeniowa (tractus rubrospinalis),
* droga siatkowo-rdzeniowa boczna (tractus reticulospinalis lateralis), * droga oliwkowo-rdzeniowa (tractus olivospinalis).
III. Drogi własne rdzenia kręgowego.

Sznur przedni (funiculus anterior)
I. Drogi rdzeniowo-mózgowe:
* droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia (tractus spinothalamicus anterior). II. Drogi mózgowo-rdzeniowe:
* droga korowo-rdzeniowa przednia czyli piramidowa przednia (tractus corticospinalis anterior), * droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis),
*droga siatkowo-rdzeniowa przyśrodkowa (tractus reticulospinalis medialis), * droga przedsionkowo-rdzeniowa (tractus vestibulospinalis). III. Drogi własne rdzenia kręgowego.

Mózgowie (encephalon)

Podział mózgowia
Mózgowie niemal całkowicie wypełnia jamę czaszki. Wyróżniamy w nim: dwie półkule mózgu, oddzielone od siebie szczeliną podłużną, położony w tylnym dole czaszki móżdżek, oddzielony od półkul szczeliną poprzeczną, oraz spoczywający na podstawie czaszki pień mózgu, do którego zalicza się: rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie i międzymózgowie. Podział ontogenetyczny opiera się na pierwotnych pęcherzykach mózgowia: przodomózgowia, śródmózgowia i tyłomózgowia, z których powstaje pięŹ pęcherzyków wtórnych. Przodomózgowie dzieli się na kresomózgowie (telencephalon) i międzymózgowie (diencephalon). śródmózgowie (mesencephalon) nie ulega dalszemu podziałowi. Z tyłomózgowia powstaje tyłomózgowie wtórne (metencephalon), obejmujące most (pons) i móżdżek (cerebellum) oraz rdzeniomózgowie (myelencephalon), tj. rdzeń przedłużony (medulla oblongata). Z pierwotnego światła cewy nerwowej w mózgowiu wykształcają się obszerne przestrzenie, tzw. komory, natomiast w rdzeniu kręgowym powstaje kanał środkowy. Wymienione przestrzenie łączą się między sobą. Rozróżniamy cztery komory: parzystą boczną trzecią i czwartą. Komory boczne (ventriculi laterales) powstają w półkulach kresomózgowia i łączą się z komorą trzecią otworami międzykomorowymi. Komora trzecia (ventriculus tertius) jest położona w międzymózgowiu oraz w małej nieparzystej części kresomózgowia. Łączy się ona wąskim kanałem - zwanym wodociągiem mózgu - z komorą czwartą. Komora czwarta (ventriculus quartus) jest położona w tyłomózgowiu i ku dołowi przechodzi w kanał środkowy rdzenia kręgowego. Komory są wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym, wytwarzanym przez sploty naczyniówkowe komór. Płyn mózgowo-rdzeniowy przesuwa się z komór bocznych do komory trzeciej, następnie wodociągiem mózgu do komory czwartej. Stąd dostaje się do jamy podpajęczynówkowej przez trzy otwory, znajdujące się w stropie komory czwartej.

Rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

Budowa zewnętrzna rdzenia przedłużonego
Rdzeń przedłużony ma kształt stożka spłaszczonego w kierunku przednio-tylnym; jest położony w dole tylnym czaszki. Na jego powierzchni brzusznej biegnie nieparzysta szczelina pośrodkowa przednia (fissura mediana anterior), która w dolnej części jest wypełniona skrzyżowaniem piramid (decussatio pyramidum). Po obu stronach tej szczeliny są położone piramidy (pyramidum), zawierające zgrupowane drogi piramidowe. Z boku piramid znajduje się parzysta bruzda boczna przednia (sulcus lateralis anterior), a za nią nieco ku górze uwypukla się owalna wyniosłośŹ zwana oliwką (oliva). Z tyłu oliwka jest ograniczona przez bruzdę boczną tylną (sulcus lateralis posterior). Na powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego wyróżnia się dwie części. Cz꜏ górno-przyśrodkowa należy do dołu równoległobocznego, tworzącego dno komory czwartej. Cz꜏ dolno-boczna jest przedłużeniem rdzenia kręgowego. Stąd też bruzdy powierzchni tylnej rdzenia kręgowego są widoczne także na powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego. W linii pośrodkowej biegnie bruzda pośrodkowa tylna (sulcus medianus posterior). Po obu jej stronach leży pęczek smukły, a bardziej bocznie pęczek klinowaty. Oba pęczki oddziela od siebie bruzda pośrednia (sulcus intermedius). Pęczek smukły ku górze kończy się guzkiem jądra smukłego (tuberculum nuclei gracilis). Nieco wyżej i bardziej bocznie pęczek klinowaty kończy się guzkiem jądra klinowatego (tuberculum nuclei cuneati). W wymienionych guzkach znajdują się odpowiednio: jądro smukłe (nucleus gracilis) i jądro klinowate (nucleus cuneatus). Kończą się w nich włókna czuciowe sznura tylnego rdzenia kręgowego. Włókna wychodzące z jądra smukłego i klinowatego podążają do przeciwległego wzgórza, tworząc drogę opuszkowo-wzgórzową zwaną wstęgą przyśrodkową (lemniscus medialis). Włókna te przechodzą na przeciwległą stronę rdzenia przedłużonego, tworząc skrzyżowanie wstęg (decussatio lemniscorum).

Budowa wewnętrzna rdzenia przedłużonego
W budowie wewnętrznej rdzenia przedłużonego można wyróżniŹ dwie części: odcinek dolny - podoliwkowy - i górny - oliwkowy. Rozmieszczenie istoty szarej i białej w odcinku podoliwkowym wykazuje duże podobieństwo do rozmieszczenia w rdzeniu kręgowym. Istota biała jest położona obwodowo w stosunku do istoty szarej i tworzy trzy pary sznurów: przedni, boczny i tylny. Nowym tworem jest skrzyżowanie piramid, położone przed istotą szarą środkową. Przebieg włókien piramidowych powoduje podział rogu przedniego istoty szarej na cz꜏ boczną i przyśrodkową. Cz꜏ boczna tego rogu ulega dalszemu rozdrobnieniu i wchodzi w skład tworu siatkowatego (formatio reticularis). Cz꜏ przyśrodkowa zostaje włączona do istoty szarej środkowej (substantia grisea centralis). Róg tylny istoty szarej rdzenia przedłużonego częściowo wchodzi w skład tworu siatkowatego, natomiast pozostałe komórki, położone w obrębie głowy i istoty galaretowatej tworzą jądro pasma rdzeniowego nerwu trójdzielnego (nucleus tractus spinalis n. trigemini). Z przemieszania komórek nerwowych i włókien powstaje w rdzeniu przedłużonym twór siatkowaty. Jest on przedłużeniem tworu siatkowatego rdzenia kręgowego. Ponadto w części grzbietowej dolnego odcinka znajduje się jądro smukłe i nieco wyżej jądro klinowate. Włókna nerwowe rozpoczynające się w obu jądrach podążają do wzgórza jako wstęga przyśrodkowa. Odcinek oliwkowy rdzenia przedłużonego ma budowę odmienną niż rdzeń kręgowy. Cz꜏ brzuszna utworzona przez piramidę zawiera podłużnie biegnące włókna drogi korowo-rdzeniowej. Cz꜏ grzbietowa wspólnie z mostem tworzy nakrywkę tyłmózgowia. Można tutaj wyróżniŹ: * Jądro oliwki (nucleus olivaris) mające kształt pofałdowanego woreczka, którego wnęka jest skierowana przyśrodkowo. Jądro ma długośŹ około 20 mm, biegunem górnym sięga do mostu, biegun dolny dochodzi prawie do skrzyżowania wstęg. Istota biała otaczająca jądro oliwki, tworzy płaszcz oliwki (amiculum olivare). Mniejsze grupy komórek tworzą jądra dodatkowe oliwki. Komórki nerwowe jądra oliwki i jąder dodatkowych mają taką samą budowę i podobne połączenie. Oliwka ma połączenie z móżdżkiem, rdzeniem kręgowym oraz z szeregiem jąder śródmózgowia i międzymózgowia. * Twór siatkowy (formatio reticularis), którego boczna cz꜏ to przede wszystkim komórki nerwowe, natomiast przyśrodkowa to liczne włókna nerwowe. * Istotę szarą środkową (substantia grisea centralis), pokrywającą dno komory czwartej i zawierającą jądra nerwów czaszkowych. * Istotę białą, pokrywającą rdzeń przedłużony od boku. Zawiera ona drogi rdzeniowo-mózgowe i drogi pozapiramidowe.

Most (pons)

Opis zewnętrzny mostu
Most jest widoczny od strony brzusznej jako silne uwypuklenie. Od góry i od dołu ograniczają go wyraźnie zaznaczone brzegi: górny i dolny mostu. W płaszczyźnie pośrodkowej powierzchnia brzuszna mostu jest podzielona przez bruzdę podstawną (sulcus basilaris), w której przebiega tętnica podstawna. Po obu stronach bruzdy znajduje się wyniosłośŹ piramidowa, spowodowana przebiegiem dróg piramidowych korowo-rdzeniowych. Most w kierunku bocznym przedłuża się w konary środkowe móżdżku. Natomiast powierzchnia grzbietowa mostu wchodzi w skład dołu równoległobocznego wraz z górną częścią powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego.

Dół równoległoboczny (fossa rhomboidea)
Dół równoległoboczny stanowi dno komory czwartej i jest utworzony przez cz꜏ górno-przyśrodkową powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego i całą powierzchnię grzbietową mostu. Dół równoległoboczny jest widoczny po usunięciu móżdżku i tylnej ściany komory czwartej. Ma kształt dwóch trójkątów równoramiennych połączonych podstawami, a granicę między nimi stanowią prążki rdzenne komory czwartej (striae medullares ventriculi quarti). Trójkąt górny należy do mostu, natomiast trójkąt dolny do rdzenia przedłużonego. W miejscu, gdzie oba trójkąty łączą się podstawami, dół równoległoboczny osiąga największy wymiar poprzeczny. Znajdują się tutaj zachyłki boczne komory czwartej. Ku dołowi i ku górze dół równoległoboczny zwęża się, tworząc ostre kąty. Kąt dolny, przykryty pasmem istoty białej zwanej zasuwką (obex), przechodzi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego. Kąt górny przechodzi w wodociąg mózgu. Przez całą długośŹ dołu równoległobocznego biegnie bruzda pośrodkowa (sulcus medianus). Po obu jej stronach znajduje się podłużne wzniesienie, zwane wyniosłością przyśrodkową (eminentia medialis). Cała wyniosłośŹ przyśrodkowa jest ograniczona z boku bruzdą graniczną (sulcus limitans). Powyżej prążków rdzennych na wyniosłości przyśrodkowej znajduje się wzgórek nerwu twarzowego (colliculus facialis), utworzony na skutek okrężnego przebiegu włókien nerwu twarzowego wokół jądra nerwu odwodzącego. Poniżej prążków rdzennych wyniosłośŹ przyśrodkowa zwęża się, tworząc trójkąt nerwu podjęzykowego (trigonum n. hypoglossi). W bok od trójkąta nerwu podjęzykowego i bruzdy granicznej znajduje się szarawe pole zwane trójkątem nerwu błędnego (trigonum n. vagi). Bocznie od wymienionych tworów, na pograniczu rdzenia przedłużonego i mostu, w rejonie zachyłka bocznego, jest położone trójkątne pole przedsionkowe (area vestibularis). W części górnej dołu równoległobocznego znajduje się charakterystycznie zabarwione pole, zwane miejscem sinawym (locus ceruleus).

Budowa wewnętrzna mostu
W budowie wewnętrznej mostu wyróżniŹ można dwie części: brzuszną i grzbietową. Cz꜏ brzuszna zawiera pęczki włókien podłużnych, włókna poprzeczne i komórki nerwowe, tworzące jądra mostu (nuclei pontis). Głównym składnikiem pęczków podłużnych są drogi korowo-rdzeniowe, do których dołączają włókna korowo-jądrowe i korowo-mostowe. Pęczki podłużne dzielą włókna poprzeczne na warstwę powierzchowną i głęboką. Włókna poprzeczne tworzą drogi mostowo-móżdżkowe, krzyżują pęczki podłużne i wchodzą w skład konarów środkowych móżdżku. W części brzusznej mostu istota szara tworzy jądra mostu, położone w obrębie pęczków podłużnych. Jądra te pośredniczą w przekazywaniu impulsów z kory mózgu do móżdżku. W części grzbietowej mostu, tuż za częścią brzuszną, biegną trzy wstęgi: wstęga przyśrodkowa (lemniscus medialis), której włókna pochodzą z jądra klinowatego i smukłego, wstęga rdzeniowa (lemniscus spinalis), zawierająca włókna drogi rdzeniowo-wzgórzowej oraz wstęga trójdzielna (lemniscus trigeminalis), prowadząca włókna komórek jądra nerwu trójdzielnego, która przewodzi impulsy czucia bólu. ciepła i zimna z rejonu twarzy. Wstęgę przyśrodkową krzyżują pasma włókien poprzecznych, które tworzą ciało czworoboczne (corpus trapezoideum). Ciało czworoboczne zawiera włókna drogi słuchowej, które pochodzą z jąder ślimakowych, jąder ciała czworobocznego i jąder oliwki. Włókna drogi słuchowej wychodzą z ciała czworobocznego, zmieniają kierunek z poziomego na pionowy i tworzą wstęgę boczną (lemniscus lateralis). Powierzchnię grzbietową mostu pokrywa warstwa istoty szarej środkowej, składająca się z drobnych komórek nerwowych. Znajdują się tutaj również dwa pęczki włókien: pęczek podłużny grzbietowy i pęczek podłużny przyśrodkowy. Głównym składnikiem części grzbietowej mostu jest twór siatkowaty, położony między istotą szarą środkową a ciałem czworobocznym. W jego skład wchodzą biegnące w różnych kierunkach włókna nerwowe oraz jądra: nerwu twarzowego, ruchowe nerwu trójdzielnego, czuciowe główne nerwu trójdzielnego. Od strony tylnej wnika do mostu pasmo istoty białej - konary górne móżdżku kierujące się do śródmózgowia.

Twór siatkowaty (formatio reticularis)
Twór siatkowaty zajmuje znaczną cz꜏ rdzenia przedłużonego, mostu i śródmózgowia. Na twór ten składają się biegnące w różnych kierunkach włókna nerwowe i leżące między nimi komórki nerwowe. Twór siatkowaty rozpoczyna się od segmentów szyjnych rdzenia kręgowego, gdzie położony jest na powierzchni bocznej rogu tylnego. Niemniej pełny rozwój uzyskuje on dopiero powyżej skrzyżowania piramid, w pniu mózgu. W pniu mózgu następuje jego zróżnicowanie na cz꜏ przyśrodkową, w której przeważają włókna nerwowe i cz꜏ boczną w której dominują komórki nerwowe. Największe zagęszczenie włókien w części środkowej tworzy drogę środkową nakrywki (tractus tegmentalis centralis). W części bocznej tworu siatkowatego znajdują się jądra nerwów czaszkowych; twarzowego i trójdzielnego. Duże zróżnicowanie w budowie komórek tworu siatkowatego spowodowało wyodrębnienie kilkudziesięciu jąder. Jądro boczne (nucleus lateralis), położone w pobliżu jądra oliwki, ma charakter jądra przekaźnikowego. Jądro olbrzymiokomórkowe (nucleus gigantocellularis) jest położone na granicy rdzenia przedłużonego i mostu. Bardzo duże komórki jądra przypominają neurony ruchowe, ich aksony kierują się do rdzenia kręgowego. Mają one duże znaczenie w mechanizmie oddychania, wpływają również na percepcję bólu. Jądro miejsca sinawego (nucleus loci cerulei), położone w górnej części mostu, bogate jest w noradrenalinę. Jądro grzbietowe i brzuszne nakrywki (nucleus dorsalis et ventralis tegmenti) leży na granicy mostu i śródmózgowia; ma liczne powiązania z układem limbicznym. Jądra szwu (nuclei raphes) ciągną się od rdzenia przedłużonego aż do śródmózgowia. Uważa się je za neurony serotoninergiczne. Twór siatkowaty rdzenia przedłużonego i mostu ma liczne połączenia z różnymi częściami ośrodkowego układu nerwowego. Jest w związku z tym zaangażowany niemal we wszystkie czynności układu nerwowego. Najbardziej wyraźny wpływ ma na motorykę, sen i czuwanie, percepcję bodźców czuciowych oraz czynności wegetatywne (ośrodki naczynioruchowe i sercowe, ośrodki oddychania, ośrodki związane z czynnością przewodu pokarmowego i układu moczowego).

Jądra nerwów czaszkowych w tyłomózgowiu
W moście i rdzeniu przedłużonym są zlokalizowane jądra nerwów czaszkowych od V do XII. Podobnie jak w nerwach rdzeniowych, wyróżnia się w tych nerwach włókna dośrodkowe i odśrodkowe. Włókna dośrodkowe, czyli czuciowe są wypustkami komórek zwojów obwodowych. Włókna te po wejściu do mózgowia dochodzą do jąder czuciowych (nuclei sensorii). Zwoje obwodowe są odpowiednikami zwojów rdzeniowych. Włókna odśrodkowe wychodzą z mózgowia i zaopatrują mięśnie szkieletowe i gładkie, mięsień sercowy oraz tkankę gruczołową. Komórki, w których biorą początek włókna odśrodkowe. tworzą jądra początkowe (nuclei originis) lub jądra autonomiczne (nuclei autonomici). Jądra ruchowe położone w obrębie mostu to : jądro ruchowe nerwu trójdzielnego (nucleus motorius n. trigemini), jądro nerwu odwodzącego (nucleus n. abducentis) i jądro nerwu twarzowego (nucleus n. facialis). W rdzeniu przedłużonym jądrem ruchowym wspólnym dla nerwów: językowo-gardłowego (IX), błędnego (X) i korzeni czaszkowych nerwu dodatkowego (XI) jest jądro dwuznaczne (nucleus ambiguus), położone przyśrodkowo w tworze siatkowatym rdzenia przedłużonego. W rdzeniu przedłużonym jest położone również jądro ruchowe nerwu podjęzykowego (nucleus n. hypoglossi), które zajmuje znaczną cz꜏ trójkąta nerwu podjęzykowego w dnie komory czwartej. Do jąder czuciowych należą: jądro czuciowe nerwu trójdzielnego (nucleus sensorius n. trigemini), ciągnące się od rdzenia przedłużonego do środmózgowia, jądro pasma samotnego (nucleus tractus solitarii), którego włókna wchodzą w skład nerwów VII, IX i X; pasmo to jest położone w rdzeniu przedłużonym na granicy istoty szarej środkowej i tworu siatkowatego oraz jądra nerwu przedsionkowo-ślimakowego (nucleus n. vestibulocochlearis), położone na granicy mostu i rdzenia przedłużonego. Zalicza się do nich cztery jądra przedsionkowe (nuclei vestibulares) i dwa jądra ślimakowe (nuclei cochleares). Aksony tych ostatnich jąder biegną poprzecznie, tworząc w dolnej części mostu ciało czworoboczne, z którego bierze początek wstęga boczna czyli słuchowa. Jądra autonomiczne - przywspółczulne wysyłają włókna przedzwojowe tylko do niektórych nerwów czaszkowych (VII, IX, X). Lokalizacja tych jąder nie jest dokładnie ustalona. Dokładniej jest znana budowa jądra grzbietowego nerwu błędnego (nucleus dorsalis n. vagi), położonego w trójkącie nerwu błędnego.

Móżdżek (cerebellum)

Budowa zewnętrzna móżdżku
Móżdżek zajmuje tylny dół czaszki i leży grzbietowo w stosunku do rdzenia przedłużonego, mostu i śródmózgowia. Od góry jest przykryty przez nasuwające się półkule kresomózgowia i dlatego jego górna powierzchnia jest spłaszczona. Natomiast dolna powierzchnia jest wypukła i znacznie większa od górnej. Obydwie zbiegają się w zaokrąglonym brzegu tylnym (margo posterior) i ostrzejszym brzegu przednim (margo anterior). Brzeg tylny i przedni w płaszczyźnie pośrodkowej są przerwane przez odpowiednie wcięcia tylne i przednie. W móżdżku wyróżnia się nieparzystą cz꜏ środkową zwaną robakiem (vermis), który jest położony we wgłębieniu, tzw. dolince móżdżku (vallecula cerebelli) oraz dwie części boczne, które tworzą półkule móżdżku (hemispheria cerebelli). Na powierzchni móżdżku są widoczne liczne blaszkowate zakręty oddzielone szczelinami. Przebiegają one w sposób ciągły z jednej półkuli przez robaka na drugą półkulę. Głębsze szczeliny dzielą zarówno robaka, jak i półkule na szereg części zwanych płacikami. Ze względu na ciągły przebieg wielu szczelin przyjęto, że każda cz꜏ robaka ma swój odpowiednik na półkulach. Na powierzchni górnej robaka wyróżnia się: języczek móżdżku (lingula cerebelli), płacik środkowy (lobulus centralis), czub (culmen), spadzistośŹ (declive) i liśŹ robaka (folium vermis). Na powierzchni dolnej znajdują się: guz robaka (tuber vermis), piramida (pyramis), czopek (uvula) i grudka (nodulus). Na powierzchniach półkul móżdżku, odpowiednio do robaka, znajduje się dziewięŹ płacików. Na powierzchni górnej półkuli występują kolejno: przewiązka języczka (vinculum linguale), skrzydło płacika środkowego (ala lobuli centralis), płacik czworoboczny (lobulus quadrangularis), płacik prosty (lobulus simplex) i płacik półksiężycowaty górny (lobulus semilunaris superior). Na powierzchni dolnej półkuli można wyróżniŹ: płacik półksiężycowaty dolny (lobulus semilunaris inferior), płacik dwubrzuścowy (lobulus biventer), migdałek (tonsilla) i kłaczek (flocculus). Przedstawiony podział móżdżku, oparty na różnej głębokości szczelin, ma znaczenie topograficzne. Natomiast w wyniku badań anatomoporównawczych w obrębie móżdżku wyróżnia się cztery większe jednostki strukturalne: płat przedni, płat środkowy, płat tylny i płat grudkowo-kłaczkowy, filogenetycznie najstarszy.

Budowa wewnętrzna móżdżku
W budowie wewnętrznej móżdżku wyróżnia się istotę szarą oraz istotę białą. Istota szara nosi nazwę kory móżdżku (cortex cerebelli), pokrywa całą powierzchnię zewnętrzną móżdżku zarówno na wypukłościach, jak i w szczelinach jednolitą warstwą grubości około 1-2 mm. Pod nią znajduje się istota biała, tworząca ciało rdzenne (corpus medullare). Od ciała rdzennego do powierzchni biegną blaszki białe, które na przekroju móżdżku wytwarzają tzw. drzewo życia (arbor vitae). Wewnątrz istoty białej leżą cztery parzyste skupienia istoty szarej, zwane jądrami móżdżku. Największym z nich jest jądro zębate (nucleus dentatus), położone najbardziej bocznie. Jądro to pod względem budowy przypomina jądro oliwki; ma kształt silnie pofałdowanego woreczka, którego wnęka jest skierowana przyśrodkowo. Natomiast najbardziej przyśrodkowo w obrębie robaka położone jest jądro wierzchu (nucleus fastigii). Pomiędzy nimi są położone dwa dalsze jądra móżdżku, tj. jądro czopowate (nucleus emboliformis) i jądro kulkowate (nucleus globosus). Móżdżek łączy się z sąsiednimi częściami mózgowia za pośrednictwem pasm istoty białej, zwanych konarami móżdżku. Konary te wchodzą do móżdżku nad zachyłkiem bocznym komory czwartej. Konary dolne móżdżku (pedunculi cerebellares inferiores) łączą móżdżek z rdzeniem przedłużonym i pojawiają się w rdzeniu przedłużonym powyżej guzka smukłego i klinowatego. Przez konary dolne wnikają przede wszystkim drogi rozpoczynające się w jądrach przedsionkowych, w rdzeniu kręgowym i jądrach oliwki. Konary środkowe (pedunculi cerebellares medii) łączą móżdżek z mostem. Konary te są najobszerniejsze i położone najbardziej bocznie. Przez konary środkowe wchodzą do móżdżku drogi mostowo-móżdżkowe, prowadzące impulsy nerwowe z kory mózgu. Konary górne (pedunculi cerebellares superiores) biegną w kierunku śródmózgowia. Są one mniejsze od pozostałych i prowadzą głównie włókna odmóżdżkowe do jądra czerwiennego i do wzgórza. Między tymi konarami jest rozpięta cienka blaszka istoty białej, tzw. zasłona rdzeniowa górna (velum medullare superius).

Kora móżdżku
W korze móżdżku można wyróżniŹ trzy warstwy: od zewnątrz - warstwę drobinową, następnie warstwę zwojową i najgłębiej położoną - warstwę ziarnistą. W warstwie drobinowej znajdują się komórki gwiaździste małe i duże oraz komórki koszyczkowe. Odgałęzienia komórek koszyczkowych oplatają komórki gruszkowate, tworząc na ich powierzchni charakterystyczne "koszyczki", jeden neuryt komórki koszyczkowej obejmuje znaczną liczbę komórek gruszkowatych. Warstwa zwojowa składa się głównie z komórek gruszkowatych (Purkinjego) ułożonych obok siebie. Są to duże komórki charakterystyczne tylko dla móżdżku. Komórki te wysyłają dendryty do warstwy drobinowej. Neuryty komórek gruszkowatych kierują się do warstwy ziarnistej i do istoty rdzennej, oddając po drodze bocznice wsteczne, które kończą się w warstwie ziarnistej lub na innych komórkach gruszkowatych. W istocie białej móżdżku neuryty te tworzą głównie włókna odśrodkowe. Warstwa ziarnista składa się z komórek ziarnistych małych i dużych. Cechą charakterystyczną komórek ziarnistych małych, oprócz ich dużej liczebności, jest to, że ich wypustki (dendryty) wraz z włóknami kiciastymi i neurytem dużych komórek ziarnistych tworzą tzw. kłębuszki móżdżkowe. Komórki ziarniste duże wysyłają swoje dendryty do warstwy drobinowej, a częściowo rozgałęziają się w warstwie ziarnistej. Neuryty tych komórek albo pozostają w warstwie ziarnistej, albo wnikają do blaszki białej. Włókna nerwowe dośrodkowe, dochodzące do kory móżdżku, to włókna kiciaste i włókna pnące. Włókna kiciaste są zakończeniami dróg wstępujących móżdżku, wnikają do warstwy ziarnistej i oddają tu liczne bocznice. Włókna pnące kierują się do kory móżdżku, gdzie rozgałęziają się we wszystkich warstwach, a na dendrytach komórek gruszkowatych pną się w postaci cienkich włókienek. W istocie białej móżdżku biegną w różnych kierunkach włókna nerwowe, które tworzą drogi nerwowe.

Istota biała. Drogi móżdżku
Oprócz włókien doprowadzających (domóżdżkowych) i odprowadzających (odmóżdżkowych), które wchodzą w skład konarów móżdżku i tworzą wspólnie włókna rzutowe; w istocie białej móżdżku znajdują się włókna składające się na drogi własne, rozpoczynają się one i kończą w obrębie móżdżku. Drogi doprowadzające i odprowadzające łączą móżdżek z innymi częściami ośrodkowego układu nerwowego. Drogi własne móżdżku łączą korę z jądrami móżdżku lub też różne części kory móżdżku jako włókna kojarzeniowe krótkie i długie. W obrębie dróg rzutowych najliczniejszą grupę tworzą drogi domóżdżkowe filogenetycznie stare, kończące się w obrębie dawnego i starego móżdżku. Są to drogi : przedsionkowo-móżdżkowa (tractus vestibulocerebellaris), rdzeniowo-móżdżkowe (tractus spinocerebellares), opuszkowo-móżdżkowa (tractus bulbocerebellaris), jądrowo-móżdżkowa (tractus nucleocerebellaris) oraz drogi rozpoczynające się w pierwotnych ośrodkach integracji pnia mózgu - droga siatkowo-móżdżkowa (tractus reticulocerebellaris), pokrywowo-móżdżkowa (tractus tectocerebellaris) i oliwkowo-móżdżkowa dodatkowa (tractus olivocerebellaris accessorius). Natomiast do dróg filogenetycznie nowych zalicza się drogę mostowo-móżdżkową (tractus pontocerebellaris), która pozostaje w ścisłej łączności z drogą korowo-mostową i dzięki temu istnieje powiązanie czynnościowe między móżdżkiem a korą mózgu. Drugą drogą jest droga oliwkowo-móżdżkowa (tractus olivocerebellaris), której włókna zasadniczo kończą się w korze móżdżku jako charakterystyczne włókna pnące. Do dróg odprowadzających, które rozpoczynają się przeważnie w jądrach móżdżku, należą: pęczki móżdżkowo-opuszkowe (fasciculi cerebellobulbares), biegnące w konarze dolnym móżdżku do jąder przedsionka i tworu siatkowatego, droga móżdżkowo-czerwienna (tractus cerebellorubralis) oraz droga móżdżkowo-wzgórzowa (tractus cerebellothalamicus). Drogi te powstają z włókien rozpoczynających się w jądrach móżdżku i tworzą konar główny móżdżku. Móżdżek stanowi ważny ośrodek włączony w różnorodne obwody neuronalne. które regulują mechanizmy równowagi, napięcie mięśni i precyzyjną koordynację czynności ruchowych.

Komora czwarta (ventriculus quartus)
Komora czwarta jest położona między móżdżkiem a mostem i rdzeniem przedłużonym. Ku górze komora czwarta zwęża się i przechodzi w wodociąg mózgu. Również ku dołowi zwęża się i przechodzi w kanał środkowy rdzenia. Komora czwarta kształtem przypomina czworościenną piramidę, której podstawę czyli dno tworzy dół równoległoboczny, omówiony wcześniej, a szczyt jest skierowany ku tyłowi w stronę móżdżku. Tylną ścianę czyli strop komory czwartej w części górnej tworzą konary górne móżdżku wraz z rozpiętą między nimi zasłoną rdzeniową górną. Cz꜏ dolna stropu komory czwartej zawiera grudkę robaka, parzystą zasłonę rdzeniową dolną i tkankę naczyniówkową komory czwartej. W obrębie tkanki naczyniówkowej znajdują się trzy otwory, przez które komora uzyskuje połączenie z jamą podpajęczynówkową. Są to: nieparzysty otwór pośrodkowy w dolnym końcu komory przy brzegu zasuwki oraz dwa symetryczne otwory boczne, które znajdują się przy obwodowych końcach zachyłków bocznych. Z tkanki naczyniówkowej wpukla się do komory splot naczyniówkowy (plexus choroideus ventriculi quarti).

śródmózgowie (mesencephalon)

Budowa zewnętrzna śródmózgowia
śródmózgowie jest najmniejszą częścią mózgowia. Powierzchnię grzbietową przykrywa kresomózgowie. Powierzchnię brzuszną śródmózgowia tworzą konary mózgu (pedunculi cerebri), w skład których wchodzą odnogi mózgu (crura cerebri). Biegną one rozbieżnie, od górnego brzegu mostu do półkul mózgu. Między odnogami znajduje się głęboki dół międzykonarowy (fossa interpeduncularis). Dno dołu przebijają liczne otworki dla przejścia naczyń krwionośnych; pole to nazywa się istotą dziurkowaną tylną (substantia perforata posterior). Na powierzchni przyśrodkowej odnogi mózgu znajduje się bruzda przyśrodkowa (sulcus medialis), z której wychodzą korzenie nerwu okoruchowego (III). Powierzchnię grzbietową śródmózgowia tworzy blaszka pokrywy (lamina tecti), wchodząca w skład pokrywy śródmózgowia (tectum mesencephali), ramiona wzgórków (brachia colliculorum) oraz trójkąt wstęgi (trigonum lemnisci). Trójkąt wstęgi jest położony na bocznej stronie śródmózgowia. Nazwa tego trójkątnego pola pochodzi od przebiegających w tym rejonie wstęg: bocznej i przyśrodkowej. W skład blaszki pokrywy wchodzą parzyste wzgórki górne i dolne (colliculi superiores et inferiores). Wzgórki górne są większe ale bardziej spłaszczone. Wzgórki dolne są mniejsze i bardziej wypukłe. Od każdego wzgórka biegnie pasmo istoty białej, tzw. ramię wzgórka. Ramię wzgórka górnego dochodzi do ciała kolankowatego bocznego, a ramię wzgórka dolnego do ciała kolankowatego przyśrodkowego. Poniżej wzgórków dolnych wychodzi ze śródmózgowia nerw bloczkowy. Przez śródmózgowie biegnie wodociąg mózgu (aqueductus cerebri), którym przepływa płyn mózgowo-rdzeniowy z komory trzeciej do czwartej. Wodociąg mózgu długości około 20 mm biegnie na granicy blaszki pokrywy i konarów mózgu.

Budowa wewnętrzna śródmózgowia
W budowie wewnętrznej śródmózgowia wyróżnia się trzy części, zwane także piętrami. Piętro brzuszne tworzą odnogi mózgu, piętro środkowe to nakrywka, a piętro grzbietowe - pokrywa śródmózgowia. Piętro brzuszne, czyli odnogi mózgu, wraz z nakrywką tworzą konary mózgu (pedunculi cerebri).

Odnogi mózgu (crura cerebri)
Odnogi mózgu zawierają podłużnie biegnące włókna nerwowe, które przechodzą z torebki wewnętrznej do brzusznej części mostu. Położenie środkowe w odnodze mózgu zajmują drogi korowo-rdzeniowe, które są równocześnie najliczniejsze. Po obu stronach tej drogi biegną drogi korowo-mostowe, a w przyśrodkowej części drogi korowo-jądrowe. Tuż za odnogami jest położone szerokie pasmo istoty czarnej, stanowiące granicę między odnogami a piętrem środkowym, czyli nakrywką. Natomiast granicę między nakrywką a pokrywą tworzy umowna płaszczyzna poprowadzona przez wodociąg mózgu.

Nakrywka
Istota czarna (substantia nigra) jest zbudowana z ciemno zabarwionej istoty szarej. W skład istoty czarnej wchodzą dwie warstwy: od strony nakrywki występuje warstwa zbita, której komórki są gęsto skupione i zawierają znaczną ilośŹ ciemnego barwnika - melaniny, od strony odnóg - warstwa siatkowata o luźnym układzie komórek. Istota czarna wchodzi w skład pozapiramidowego układu ruchu. Wykazuje ona liczne połączenia z prążkowiem, gałką bladą, wzgórzem, wzgórkami górnymi pokrywy i korą mózgu. Od interakcji tych połączeń zależy prawidłowe napięcie mięśni i hamowanie pewnych typów ruchów mimowolnych. W otoczeniu wodociągu mózgu jest położona istota szara środkowa (substantia grisea centralis). W przedniej jej części znajdują się jądra nerwów czaszkowych: okoruchowego (III) i bloczkowego (IV). Komórki nerwowe istoty szarej środkowej są na ogół średniej wielkości i budową przypominają komórki układu autonomicznego. Znaczną cz꜏ nakrywki zajmuje twór siatkowaty (formatio reticularis), będący przedłużeniem tworu siatkowatego tyłomózgowia. W skład tego tworu wchodzą różnorodne jądra. Oprócz wcześniej wymienionych czynności tworu siatkowatego należy w tym miejscu wspomnieŹ o układzie siatkowatym pobudzającym, który rozpoczyna się jeszcze w tyłomózgowiu. Układ ten odgrywa poważną rolę w regulowaniu snu i czuwania i ma istotny związek ze świadomością. Kolejnym tworem, który występuje w nakrywce, jest jądro czerwienne (nucleus ruber), ciągnące się od konarów górnych móżdżku aż do międzymózgowia. Jądro czerwienne barwy bladoczerwonej składa się z części wielkokomórkowej, przypominającej pod względem budowy komórki ruchowe oraz z części drobnokomórkowej, która zajmuje niemal całe jądro. Ze względu na swe połączenia jądro czerwienne jest jednym z środków układu pozapiramidowego i pozostaje pod silnym wpływem móżdżku. W dolnym odcinku nakrywki, przyśrodkowo od istoty czarnej, leży jądro międzykonarowe (nucleus interpeduncularis), filogenetycznie najstarszy ośrodek śródmózgowia. Przez nakrywkę przebiega szereg dróg nerwowych, głównie w kierunku podłużnym. Należą do nich konary górne móżdżku, które tutaj ulegają skrzyżowaniu, wstęga przyśrodkowa (czuciowa), której włókna pochodzą przede wszystkim z jądra smukłego i klinowatego. Obok tej wstęgi biegną włókna wstęgi rdzeniowej (droga rdzeniowo-wzgórzowa) oraz wstęgi trójdzielnej (droga jądrowa-wzgórzowa). W nakrywce znajduje się także wstęga boczna (słuchowa), która cz꜏ włókien oddaje do wzgórka dolnego blaszki pokrywy. Bezpośrednio przed istotą szarą środkową biegnie pęczek podłużny przyśrodkowy (fasciculus longitudinalis medialis), który ciągnie się od górnego odcinka śródmózgowia do szyjnej części rdzenia kręgowego. Pęczek podłużny przyśrodkowy jest drogą nerwową, koordynującą czynności mięśni głowy, szyi i gałek ocznych.

Blaszka pokrywy
Głównym składnikiem piętra grzbietowego jest blaszka pokrywy (lamina tecti). W skład blaszki pokrywy wchodzą wzgórki górne i wzgórki dolne. Wzgórki górne (colliculi superiores) stanowią podkorowy ośrodek wzroku. Istota szara tych wzgórków ma budowę warstwową. Są to naprzemiennie i niemal równolegle ułożone warstwy istoty białej i szarej. Dochodzą tu włókna wzrokowe i czuciowe, a rozpoczynają się włókna podążające do innych ośrodków mózgowia. Wzgórki dolne (colliculi inferiores) są mniejsze od górnych, bardziej wypukłe i zawierają jądro wzgórka dolnego. We wzgórkach tych znajduje się podkorowy ośrodek słuchu; dochodzą tu przede wszystkim włókna wstęgi bocznej. Z każdego wzgórka wychodzi pasmo istoty białej kierujące się do przodu - do międzymózgowia. Od wzgórka górnego biegnie ramię wzgórka górnego (brachium colliculi superioris) i kieruje się do ciała kolankowatego bocznego międzymózgowia, oddając cz꜏ swoich włókien; pozostała cz꜏ podąża do pasma wzrokowego. Ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris) kieruje się do ciała kolankowatego przyśrodkowego. Poniżej ramienia wzgórka dolnego znajduje się pole zwane trójkątem wstęgi. Trójkąt ten jest spowodowany powierzchniowym przebiegiem włókien nerwowych wstęgi przyśrodkowej i wstęgi bocznej. W śródmózgowiu są położone jądra następujących nerwów czaszkowych: jądro pasma śródmózgowiowego nerwu trójdzielnego (nucleus tractus mesencephalici n. trigemini), jądro nerwu bloczkowego (nucleus n. trochlearis) położone na wysokości wzgórków dolnych blaszki pokrywy oraz jądro nerwu okoruchowego (nucleus n. oculomotorii), leżące na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy.

Międzymózgowie (diencephalon)

Podział i budowa zewnętrzna międzymózgowia
Międzymózgowie ma kształt klina skierowanego ostrzem do przodu. Oś długa mózgu na granicy śródmózgowia i międzymózgowia ulega załamaniu. Oś długa śródmózgowia ma kierunek zbliżony do linii pionowej (oś Meynerta), a oś długa międzymózgowia biegnie poziomo (oś Forela). Powierzchnia brzuszna międzymózgowia jest odsłonięta, natomiast powierzchnia grzbietowa przykryta przez półkule mózgu. W obrębie międzymózgowia wyróżnia się dwie główne części; górną stanowi wzgórzomózgowie (thalamencephalon), dolną - podwzgórze (hypothalamus). Do wzgórzomózgowia zalicza się parzyste wzgórze, otaczające komorę trzecią oraz nadwzgórze. W podwzgórzu wyróżnia się dodatkowo cz꜏ tylno-boczną, tzw. niskowzgórze.

Podwzgórze (hypothalamus)
Powierzchnię brzuszną międzymózgowia stanowi podwzgórze, w skład którego wchodzą: położone przed dołem międzykonarowym ciała suteczkowate (corpora mamillaria), do przodu od nich wznosi się szarego koloru guz popielaty (tuber cireneum), który od przodu jest ograniczony przez skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum). Guz popielaty w kierunku ku dołowi przechodzi w wąski lejek (infundibulum), do którego przymocowuje się przysadka. Przysadka mózgowa (hypophysis) jest gruczołem wydzielania wewnętrznego wielkości małej fasoli, położonym w dole siodła tureckiego. Skrzyżowanie wzrokowe jest najbardziej do przodu wysuniętą częścią podwzgórza. Od strony przedniej i bocznej wnikają do niego nerwy wzrokowe, których włókna ulegają częściowemu skrzyżowaniu, natomiast z tyłu skrzyżowanie przechodzi w pasma wzrokowe.

Wzgórze (thalamus)
Powierzchnia grzbietowa międzymózgowia jest widoczna po usunięciu półkul kresomózgowych. Główną cz꜏ tej powierzchni zajmują wzgórza. Wzgórze jest tworem kształtu jajowatego położonym po obu stronach komory trzeciej. Biegun przedni, bardziej zaostrzony, zaopatrzony jest w guzek przedni; biegun tylny jest zaokrąglony i tworzy poduszkę (pulvinar). Na wzgórzu wyróżnia się cztery powierzchnie: dolną (brzuszną), boczną, przyśrodkową i górną (grzbietową). Powierzchnia dolna zrasta się z podwzgórzem, powierzchnia boczna zaś zrasta się z tylną odnogą torebki wewnętrznej. Powierzchnia przyśrodkowa tworzy ścianę boczną komory trzeciej. Powierzchnia grzbietowa jest pokryta istotą białą, która tworzy warstwę obwodową (stratum zonale). W miejscu przejścia powierzchni grzbietowej w powierzchnię przyśrodkową znajduje się prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami). Prążek ten rozpoczyna się w pobliżu otworu międzykomorowego, łączącego komorę trzecią międzymózgowia z komorami kresomózgowia i biegnie ku tyłowi do trójkąta uzdeczki. Do prążka rdzennego przymocowuje się tkanka naczyniówkowa komory trzeciej (tela choroidea ventriculi tertii). Brzeg boczny powierzchni grzbietowej wzgórza graniczy z jądrem ogoniastym kresomózgowia. W bruździe, która je oddziela, znajduje się prążek krańcowy (stria terminalis) wraz z żyłą wzgórzowo-prążkowiową a od strony przyśrodkowej blaszką przytwierdzoną (lamina affixa). W tylnej części wzgórza poniżej silnie uwypuklającej się poduszki, znajdują się ciała kolankowate boczne i przyśrodkowe (corpus geniculatum laterale et mediale) przez niektórych autorów zaliczane do zawzgórza. Ciało kolankowate przyśrodkowe jest podkorowym ośrodkiem słuchu, połączonym przez ramię wzgórka ze wzgórkiem dolnym śródmózgowia. Z ciałem kolankowatym bocznym łączy się ramię wzgórka górnego śródmózgowia. Ciało to jest podkorowym ośrodkiem wzroku.

Nadwzgórze (epithalamus)
Na powierzchni grzbietowej międzymózgowia są widoczne również twory należące do nadwzgórza - trójkąt uzdeczki, spoidło uzdeczek, szyszynka i spoidło tylne. Trójkąt uzdeczki (trigonum habenulae) jest oddzielony od wzgórza bruzdą uzdeczki, a po stronie przyśrodkowej poprzednio wspomnianym prążkiem rdzennym wzgórza. W obrębie trójkąta uzdeczki znajduje się skupisko istoty szarej tworzące jądra uzdeczki: przyśrodkowe i boczne (nuclei habenulae medialis et lateralis). Na podstawie ich połączeń przypuszcza się, że stanowią one ośrodek czynności wegetatywnych który jest związany z układem limbicznym i podwzgórzem. Prążek rdzenny w części tylnej grubieje i zagina się przyśrodkowo, przechodząc w uzdeczkę (habenula). W linii pośrodkowej obie uzdeczki łączą się poprzecznym pasmem istoty białej i tworzą spoidło uzdeczek (commissura habenularum), które równocześnie stanowi górne umocowanie szyszynki. Dolnym podwieszeniem dla szyszynki jest spoidło tylne (commissura posterior). Szyszynka (corpus pineale) jest niewielkim gruczołem wydzielania wewnętrznego, położonym w zagłębieniu między wzgórkami górnymi blaszki pokrywy.

Niskowzgórze (subthalamus)
Niskowzgórze jest położone w tylnobocznej części podwzgórza i leży w przedłużeniu nakrywki konarów. W budowie wewnętrznej wyróżnia się pęczki istoty białej, tworzące pola Forela oraz skupiska istoty szarej, tworzące jądra. Do jąder niskowzgórza zaliczamy: jądro niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus), warstwę niepewną (zona incerta), jądro pola Forela (nucleus campi Foreli). Do niskowzgórza zalicza się także gałkę bladą (globus pallidus). Od strony śródmózgowia dochodzą tutaj jądro czerwienne i istota czarna. Jądra niskowzgórza są ośrodkami ruchowymi międzymózgowia i należą do układu pozapiramidowego.

Budowa wewnętrzna wzgórza
W obrębie międzymózgowia największym skupiskiem istoty szarej jest wzgórze (thalamus). W wyniku przebiegu blaszek istoty białej we wzgórzu można wyróżniŹ szereg jąder (ponad 100). Blaszka rdzenna wewnętrzna (lamina medullaris interna) przebiega strzałkowo, oddzielając jądro boczne (nuclei laterales thalami) wraz z jądrami brzusznymi (nuclei ventrales thalami) od jądra przyśrodkowego (nucleus medialis thalami). Blaszka rdzenna wewnętrzna w odcinku przednim dzieli się na dwie odnogi, ograniczając jądra przednie wzgórza (nuclei anteriores thalami). W blaszce rdzennej wewnętrznej znajduje się kilka małych jąder; wyjątek stanowi jądro środkowo-pośrodkowe (nucleus centromedianus thalami), które osiąga u człowieka znaczne rozmiary. Od tyłu blaszka rdzenna wewnętrzna zagina się w stronę komory trzeciej, oddzielając jądro przyśrodkowe od jąder poduszki (nuclei pulvinaris), którym towarzyszą jądra ciała kolankowatego bocznego i przyśrodkowego. Odrębnym jest jądro siatkowate wzgórza (nucleus reticularis thalami), położone między torebką wewnętrzną a blaszką rdzenną zewnętrzną, pokrywającą powierzchnię boczną wzgórza. Jądra przednie wzgórza przylegają do powierzchni grzbietowej międzymózgowia. Jądra te zajmują przestrzeń, która ma kształt maczugi, a przedni zgrubiały koniec uwypukla się w postaci guzka przedniego. Do jąder przednich wzgórza dochodzą pęczki suteczkowo-wzgórzowe, stanowiące połączenia z ciałami suteczkowatymi oraz włókna nerwowe z hipokampa. Jądra przednie mają również liczne połączenia z korą zakrętu obręczy. Sądzi się, że połączenia te zespalają czynności hipokampa z niektórymi ośrodkami podwzgórza, wzgórza i kory zakrętu obręczy. Jądro przyśrodkowe wzgórza jest położone między istotą szarą środkową a blaszką rdzenną wewnętrzną. W jądrze tym wyróżnia się cz꜏ wielkokomórkową oraz bardziej bocznie cz꜏ drobnokomórkową. Jądro przyśrodkowe wykazuje liczne połączenia z korą czołową, układem limbicznym i podwzgórzem. Jądra boczne wzgórza ograniczone są blaszką rdzenną wewnętrzną i stanowią najliczniejszą grupę jąder wzgórza. Podział i mianownictwo tych jąder są bardzo złożone. Na ogół wydziela się jądra brzuszne, jądra boczne i jądra poduszki. Jądra brzuszne przednie i pośrednie mają połączenia z prążkowiem, tworem siatkowym i śródmózgowia, z móżdżkiem oraz korą przedruchową i ruchową. Wynika stąd, że jądra te mają ścisły związek z motoryką, a drażnienie tych obszarów powoduje wzmożenie napięcia mięśni i drżenia. Natomiast jądro brzuszne tylne posiada kilka części i jest głównym ośrodkiem czuciowym wzgórza. Dochodzą tutaj długie drogi wstępujące: wstęga przyśrodkowa, wstęga rdzeniowa i wstęga trójdzielna oraz włókna smakowe. Informacje czuciowe z tych jąder są przesyłane do kory czuciowej przez odnogę tylną torebki wewnętrznej. Jądra boczne wzgórza leżą bardziej grzbietowo od jąder brzusznych. Jądra te wykazują połączenia z zakrętem obręczy i płatem ciemieniowym. Jądra poduszki są położone w tylnej części wzgórza. Jądra te wykazują połączenia z różnymi jądrami wzgórza oraz z korą płatów ciemieniowego, potylicznego i skroniowego. Jądra ciał kolankowatych: przyśrodkowe i boczne, zaliczane są do zawzgórza. Ciało kolankowate przyśrodkowe zawiera cz꜏ wielkokomórkową i cz꜏ drobnokomórkową, która uważana jest za ośrodek słuchu. Włókna wychodzące z części drobnokomórkowej dochodzą do kory słuchowej. Jądro ciała kolankowatego bocznego zbudowane jest z kolejno ułożonych warstw istoty białej i szarej. Dochodzą tutaj włókna pasma wzrokowego oraz włókna rozpoczynające się w korze wzrokowej. Natomiast z ciała kolankowatego bocznego wychodzą aksony, które przez torebkę wewnętrzną kierują się do kory wzrokowej. Omówione powyżej jądra wzgórza zaliczane są do tzw. jąder specyficznych, które wykazują połączenia ze ściśle określonymi obszarami kory mózgu. Niektóre jądra specyficzne tworzą tzw. jądra przekaźnikowe włączone w układy dróg czuciowych, przez które do kory mózgu dochodzą informacje. Inną grupę jąder specyficznych tworzą jądra kojarzeniowe wzgórza, połączone z polami kojarzeniowymi kory. Drugą grupę tworzą jądra niespecyficzne, których włókna dochodzą do rozległych obszarów kory i układu limbicznego. Do jąder niespecyficznych zalicza się jądra śródblaszkowe, jądra istoty szarej środkowej oraz jądro siatkowate. Włókna wzgórzowo-korowe i korowo-wzgórzowe, łączące większośŹ jąder wzgórza z korą mózgu, tworzą promienistości wzgórzowe przednie, środkowe, tylne i dolne (radiationes thalamicae anteriores, centrales, posteriores, inferiores). Promienistości te biegną przeważnie przez torebkę wewnętrzną. Inne jądra mają rozległe połączenia z różnymi obszarami układu limbicznego, prążkowia, tworu siatkowatego i móżdżku, i należą do różnorodnych układów czynnościowych. Tak więc wzgórze pełni nie tylko rolę "stacji przekaźnikowej" dla impulsów czuciowych, ale również spełnia ważne czynności integracyjne. Uszkodzenia w obrębie wzgórza mogą powodowaŹ zaburzenie czucia powierzchniowego i głębokiego, któremu często towarzyszą samoistne, silne bóle, zaburzenia afektu, np. przymusowy śmiech lub płacz oraz patologiczne ruchy mimowolne.

Budowa wewnętrzna podwzgórza
W skład podwzgórza wchodzą wcześniej wymienione twory, widoczne na powierzchni brzusznej międzymózgowia oraz istota szara, pokrywająca dno i ściany boczne komory trzeciej do wysokości bruzd podwzgórzowych. Podwzgórze od góry zrasta się ze wzgórzem, w części przedniej przechodzi w pole przedwzrokowe, w tylnej łączy się z nakrywką konarów. Z boku leży niskowzgórze i torebka wewnętrzna. W podwzgórzu, odpowiednio do tworów widocznych na powierzchni brzusznej, wyróżnia się trzy części: suteczkową, guzową i wzrokową. W każdej z tych części są położone jądra podwzgórza. W części suteczkowej znajdują się jądra suteczkowe przyśrodkowe i boczne (nuclei corporis mamillaris medialis et lateralis). Do jąder tych od strony przednio bocznej wnikają włókna sklepienia. Cz꜏ środkową tworzą jądra położone w obrębie guza popielatego, które układają się pionowo. Są to: 1) jądro lejka (nucleus infundibuli), 2) jądro brzuszno-przyśrodkowe (nucleus ventromedialis), 3) jądro grzbietowo-przyśrodkowe (nucleus dorsomedialis) i jądra guza (nuclei tuberales). Grupa przednia jąder podwzgórza znajduje się w części wzrokowej. Występują tu między innymi dwa jądra neurosekrecyjne, wysyłające aksony do tylnego płata przysadki: jądro nadwzrokowe (nucleus supraopticus), położone nad skrzyżowaniem wzrokowym oraz jądro przykomorowe (nucleus paraventricularis), leżące w ścianie komory trzeciej. W jądrach tych są produkowane hormony: wazopresyna (jądro nadwzrokowe) i oksytocyna (jądro przykomorowe), które są transportowane w formie nieaktywnej aksonami do przysadki. Niewielkich rozmiarów podwzgórze jest strukturą o zasadniczym znaczeniu. Posiada liczne połączenia z układem limbicznym, wzgórzem i tworem siatkowatym pnia mózgu. Jest ważnym ośrodkiem integracji czynności wegetatywnych: cz꜏ przednia to ośrodki przywspółczulne, natomiast środkowa i tylna - ośrodki współczulne. Znajdują się tu ośrodki termoregulacyjne, chroniące organizm przed przegrzaniem lub nadmiernym oziębieniem. Inne ośrodki kierują pobieraniem pokarmu i wody (ośrodek głodu lub łaknienia, ośrodek nasycenia, ośrodek pragnienia). Podwzgórze wpływa również na czynności płciowe, regulując podstawowe elementy popędu płciowego. Z podwzgórzem i układem limbicznym są związane stany emocjonalne człowieka, z pniem mózgu i podwzgórzem - mechanizmy regulujące sen i czuwanie. Do czynności podwzgórza należy także neurosekrecja i związana z tym kontrola wydzielania przysadki.

Komora trzecia
Komora trzecia (ventriculus tertius) z wyjątkiem niewielkiej części przedniej jest położona w obrębie międzymózgowia. Jest to wąska, czworokątna szczelina, ustawiona w płaszczyźnie pośrodkowej. Komora trzecia ku tyłowi przechodzi w wodociąg mózgu, a z przodu przez parzysty otwór międzykomorowy łączy się z komorami bocznymi kresomózgowia. Z sześciu ścian, które ograniczają komorę trzecią, największą jest parzysta ściana boczna. ścianę tę tworzy powierzchnia przyśrodkowa wzgórza, na której znajduje się poprzeczne pasmo, tzw. zrost międzywzgórzowy. W dolnej części uzupełnia tę ścianę podwzgórze, oddzielone od wzgórza bruzdą podwzgórzową. ściany boczne komory pokrywa istota szara środkowa. ścianę przednią, położoną w obrębie kresomózgowia, tworzą: blaszka krańcowa, która u dołu łączy się ze skrzyżowaniem wzrokowym oraz słupy sklepienia i spoidło przednie. ściana dolna komory jest utworzona przez istotę szarą środkową podwzgórza. Na granicy ściany przedniej i dolnej znajduje się zachyłek wzrokowy (recessus opticus), poniżej tego zachyłka, nieco z tyłu - zachyłek lejka (recessus infundibuli). ścianę górną (strop) tworzy tkanka naczyniówkowa komory trzeciej, z której wpuklają się do światła komory sploty naczyniówkowe (plexus choroidei). W ścianie tylnej, najkrótszej, jest położone spoidło tylne, spoidło uzdeczek oraz szyszynka. Nad spoidłem tylnym znajduje się zachyłek szyszynkowy (recessus pinealis). Natomiast nad spoidłem uzdeczek znajduje się zachyłek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis).

Kresomózgowie (telencephalon)

Budowa zewnętrzna kresomózgowia
Kresomózgowie (telencephalon) jest największą i najbardziej wysuniętą do przodu częścią mózgowia. Kresomózgowie składa się z dwóch silnie rozwiniętych półkul mózgu (hemispheria cerebri) oraz niewielkiego kresomózgowia środkowego (telencephalon medium). Do kresomózgowia środkowego należą: pole przedwzrokowe (area preoptica), położone w części kresomózgowiowej komory trzeciej, blaszka krańcowa (lamina terminalis), stanowiąca przednią ścianę komory trzeciej oraz spoidła kresomózgowia: spoidło przednie (commisura anterior), spoidło sklepienia (commisura fornicis) i ciało modzelowate (corpus callosum). Pomiędzy przednimi częściami sklepienia i ciała modzelowatego jest położona strzałkowo przegroda przeźroczysta (septum pellucidum). Do najstarszej filogenetycznie części kresomózgowia zalicza się twory węchomózgowia (rhinencephalon): opuszkę węchową (bulbus olfactorius), pasmo węchowe (tractus olfactorius), które ku tyłowi poszerza się w trójkąt węchowy (trigonum olfactorium), przechodzący bez wyraźnej granicy w pole zwane istotą dziurkowaną przednią (substantia perforata anterior).

Półkule mózgu
Obie półkule mózgu oddziela od siebie szczelina podłużna mózgu (fissura longitudinalis cerebri), na dnie której położone jest kresomózgowie środkowe. Na każdej półkuli znajdują się trzy powierzchnie: górno-boczna przylega do sklepienia czaszki, przyśrodkowa, zwrócona jest do półkuli przeciwległej i dolna, która spoczywa na podstawie czaszki i namiocie móżdżku. Powierzchnie te łączą się ze sobą brzegami: górnym, dolnym i przyśrodkowym. W każdej półkuli wyróżnia się biegun przedni (czołowy), tylny (potyliczny) oraz boczny (skroniowy). Powierzchnie półkul mózgu pokrywają bruzdy (sulci) o różnej głębokości, które oddzielają od siebie zakręty (gyri). Grupy zakrętów ograniczone głębszymi bruzdami tworzą płaty (lobi). Wyróżnia się cztery zasadnicze płaty, odpowiadające jednoimiennym kościom czaszki: płat czołowy (lobus frontalis), płat ciemieniowy (lobus parietalis), płat skroniowy (lobus temporalis) i płat potyliczny (lobus occipitalis). Piątym płatem jest wyspa (insula) położona w głębi bruzdy bocznej. Płat czołowy i częściowo ciemieniowy oddziela od płata skroniowego bruzda boczna (sulcus lateralis). Biegnie ona od dołu bocznego i powierzchni dolnej ku górze i ku tyłowi, w stronę płata ciemieniowego. Płat czołowy od ciemieniowego oddziela bruzda środkowa (sulcus centralis), która rozpoczyna się na brzegu górnym, w połowie długości między biegunem czołowym i potylicznym, i biegnie skośnie w kierunku przednio-dolnym, kończąc się w pobliżu bruzdy bocznej. Na powierzchni przyśrodkowej leży bruzda ciemieniowo-potyliczna (sulcus parietooccipitalis), której krótki odcinek przechodzi na powierzchnię górno-boczną. Bruzda ta ogranicza płat ciemieniowy od potylicznego.

Powierzchnia górno-boczna półkuli mózgu

Płat czołowy
Płat czołowy zajmuje znaczną cz꜏ przednią półkuli mózgu na wszystkich jej powierzchniach. Na powierzchni górno-bocznej tego płata występują trzy bruzdy, ograniczające zakręty. Zakręt przedśrodkowy (gyrus precentralis) ogranicza bruzda środkowa i przedśrodkowa. Natomiast bruzdy czołowa górna i dolna układają się mniej więcej równolegle do brzegu górnego półkuli i oddzielają je od siebie zakręty: czołowy górny (gyrus frontalis superior), czołowy środkowy (gyrus frontalis medius) i czołowy dolny (gyrus frontalis inferior).

Płat ciemieniowy
Na powierzchni wypukłej półkuli mózgu w płacie ciemieniowym są dwie bruzdy: zaśrodkowa i śródciemieniowa. Bruzda zaśrodkowa, równoległa do bruzdy środkowej, ogranicza wraz z nią zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis). Natomiast bruzda śródciemieniowa (sulcus intraparietalis) oddziela płacik ciemieniowy górny (lobulus parietalis superior), położony między tą bruzdą a brzegiem górnym półkuli mózgu, od płacika ciemieniowego dolnego (lobulus parietalis inferior), który bez wyraźnej granicy przechodzi w zakręty płata skroniowego. W dolnej części płacika ciemieniowego dolnego występują dwa zakręty: zakręt nadbrzeżny (gyrus supramarginalis) otaczający końcowy odcinek bruzdy bocznej i zakręt kątowy (gyrus angularis), który otacza końcowy odcinek bruzdy skroniowej górnej.

Płat skroniowy
W płacie skroniowym położonym poniżej bruzdy bocznej wyróżnia się: bruzdę skroniową górną i bruzdę skroniową dolną. Bruzdy te ograniczają trzy równoległe zakręty skroniowe. Zakręt skroniowy górny (gyrus temporalis superior) leży między bruzdą boczną i skroniową górną. Zakręt skroniowy środkowy (gyrus temporalis medius) jest położony między bruzdami skroniowymi: górną i dolną. Natomiast zakręt skroniowy dolny (gyrus temporalis inferior) jest położony poniżej bruzdy skroniowej dolnej.

Płat potyliczny.
Na powierzchni górno-bocznej tego płata bruzdy i zakręty nie mają stałego ukształtowania.

Powierzchnia przyśrodkowa półkuli mózgu
Na powierzchni przyśrodkowej półkuli mózgu znajduje się szereg bruzd i zakrętów. Zakręt obręczy (gyrus cinguli) otacza łukowato ciało modzelowate, ograniczają go bruzda ciała modzelowatego (sulcus corporis callosi) i bruzda obręczy (sulcus cinguli). Zakręt czołowy przyśrodkowy (gyrus frontalis medialis) jest przedłużeniem na tej powierzchni zakrętu czołowego górnego. Za zakrętem czołowym przyśrodkowym leży płacik okołośrodkowy (lobulus paracentralis), którego przednia cz꜏ należy do płata czołowego, a tylna do ciemieniowego. Bezpośrednio przed bruzdą ciemieniowo-potyliczną leży przedklinek (precuneus). Na powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego w sposób stały występuje bruzda ostrogowa (sulcus calcarinus). Między tą bruzdą a bruzdą ciemieniowo-potyliczną leży klinek (cuneus). Natomiast poniżej bruzdy ostrogowej jest położony zakręt językowaty (gyrus lingualis), którego większa cz꜏ przechodzi na powierzchnię dolną półkuli. Również częściowo na powierzchni przyśrodkowej i dolnej jest położony zakręt hipokampa (gyrus parahippocampalis). Biegnie on w kierunku podłużnym i w przedniej części zgina się, tworząc hak (uncus).

Powierzchnia dolna półkuli mózgu
Na powierzchni dolnej półkuli mózgu w obrębie płata czołowego występuje bruzda węchowa (sulcus olfactorius), pokryta opuszką węchową i pasmem węchowym. Przyśrodkowo od bruzdy węchowej położony równolegle do niej znajduje się zakręt prosty (gyrus rectus). Natomiast bruzdy oczodołowe, położone bocznie od bruzdy węchowej, wyznaczają zakręty oczodołowe (gyri orbitales). W kierunku strzałkowym przez płat skroniowy i potyliczny biegnie bruzda potyliczno-skroniowa (sulcus occipitotemporalis) oddzielająca zakręt potyliczno-skroniowy boczny od przyśrodkowego (gyrus occipitotemporalis lateralis et medialis). Przyśrodkowo od bruzdy potyliczno-skroniowej leży bruzda poboczna (sulcus collateralis). Wcześniej wspomniany zakręt językowaty, znajdujący się między bruzdą poboczną i ostrogową zwęża się ku przodowi i przechodzi w zakręt hipokampa, który ograniczają bruzda poboczna i bruzda hipokampa (sulcus hippocampi), oddzielająca go od zakrętu zębatego (gyrus dentatus). Wyspa (insula) jest położona na dnie bruzdy bocznej i przykryta przez płat czołowy, ciemieniowy i skroniowy, które noszą nazwę wieczek (opercula). Wyspę otacza bruzda okólna (sulcus circularis) z wyjątkiem części przednio-dolnej tworzącej próg wyspy (limen insulae). Na powierzchni wyspy występuje kilka zakrętów krótkich (gyri breves) i jeden zakręt długi (gyrus longus).

Komora boczna
Komory boczne (ventriculi laterales) leżą symetrycznie wewnątrz obu półkul mózgu. Komora ma kształt nieregularnej przestrzeni, w której wyróżnia się cz꜏ środkową i trzy rogi : przedni, tylny i dolny. Cz꜏ środkowa jest położona w płacie ciemieniowym, róg przedni w płacie czołowym, róg tylny - w płacie potylicznym, a róg dolny - w płacie skroniowym. Począwszy od rogu przedniego przez cz꜏ środkową, do rogu dolnego komorze towarzyszy jądro ogoniaste (nucleus caudatus), którego najgrubsza cz꜏ czyli głowa wpukla się od strony bocznej do rogu przedniego. Trzon jądra leży w ścianie dolnej części środkowej, a najwęższa cz꜏, tzw. ogon kieruje się do rogu dolnego. Od strony przyśrodkowej do komory bocznej przez szczelinę naczyniówkową wpukla się splot naczyniówkowy komory bocznej (plexus choroideus ventriculi lateralis). Przyśrodkowo od splotu naczyniówkowego znajduje się sklepienie (fornix). Sklepienie jest to parzyste, łukowato przebiegające pasmo włókien nerwowych, które rozpoczyna się w ścianie rogu dolnego strzępkiem hipokampa i stąd podąża do ciał suteczkowatych. Włókna sklepienia po wyjściu ze strzępka hipokampa kierują się ku górze i przechodzą w odnogę sklepienia (crus fornicis). W kierunku do przodu obie odnogi zbliżają się do siebie, a między nimi jest rozpięta blaszka włókien poprzecznych, która tworzy spoidło sklepienia (commissura fornicis). Po połączeniu się obu odnóg sklepienie wytwarza w części środkowej trzon, którego powierzchnia górna zrasta się z ciałem modzelowatym. W pobliżu otworu międzykomorowego trzon sklepienia zagina się w dół, przechodząc w słupy sklepienia, które kierują się do ciał suteczkowatych. W rogu dolnym komory bocznej znajduje się tzw. hipokamp (hippocampus), wyniosłośŹ spowodowana wpukleniem się do rogu bruzdy hipokampa. Hipokamp ma kształt sierpowaty, wypukłością zwrócony w stronę boczną. W części przedniej hipokamp rozszerza się, tworząc stop hipokampa. Hipokamp zawiera korę mózgu i od światła komory pokryty jest warstwą istoty białej. Włókna tej warstwy przechodzą po stronie przyśrodkowej w strzępek hipokampa (fimbria hippocampi). Włókna nerwowe strzępka podążają do odnogi sklepienia. W rogu tylnym biegnie w kierunku strzałkowym wzniesienie zwane ostrogą ptasią (calcar avis), które jest wywołane przez bruzdę ostrogową. Płyn mózgowo-rdzeniowy odpływa z komory bocznej do komory trzeciej przez otwór międzykomorowy.

Budowa wewnętrzna kresomózgowia
Kresomózgowie zbudowane jest z istoty szarej i istoty białej. Istota szara leży powierzchownie i tworzy korę mózgu (cortex cerebri). Otacza ona głębiej położoną istotę białą (substantia alba) oraz leżące w obrębie istoty białej skupiska istoty* szarej, które tworzą jądra podkorowe (kresomózgowia)

Kora mózgu
Kora mózgu pokrywa powierzchnię bruzd i zakrętów warstwą grubości od 1,2 mm do 4,5 mm i tylko w niektórych okolicach można w obrębie istoty szarej dostrzec pasmo istoty białej, np. prążek Vicq d`Azyra w okolicy bruzdy ostrogowej W korze mózgu wyróżnia się trzy rozwojowo różne części: korę dawną (paleocortex), korę starą (archicortex) i korę nową (neocortex). Kora dawna i kora stara zajmują około 5% powierzchni półkuli w przeciwieństwie do kory nowej zbudowane są z trzech warstw. Natomiast kora nowa jest najbardziej rozwinięta i zajmuje ponad 95% powierzchni półkul mózgu. Wyróżnia się w niej sześŹ kolejno ułożonych warstw: * drobinową,
* ziarnistą zewnętrzną,
* piramidową zewnętrzną,
* ziarnistą wewnętrzną,
* piramidową wewnętrzną (zwojową),
* komórek różnokształtnych (wielokształtnych).
W warstwie drobinowej występuje mało komórek nerwowych, więcej glejowych, a także liczne wypustki komórek z głębszych warstw kory. Warstwa ziarnista zewnętrzna zawiera liczne, małe komórki ziarniste, których wypustki nie opuszczają istoty szarej i często rozgałęziają się w pobliżu komórki. Największą grubośŹ warstwa ta uzyskuje w polach czuciowych. Warstwa piramidowa zewnętrzna składa się z luźnych komórek piramidowych i jest z reguły najgrubszą warstwą kory, zwłaszcza w zakręcie przedśrodkowym. Warstwa ziarnista wewnętrzna składa się głównie z gęsto ułożonych komórek ziarnistych. W korze ruchowej zakrętu przedśrodkowego warstwa ta niemal całkowicie zanika, natomiast jest najlepiej rozwinięta w korze sfery czuciowej, w korowym ośrodku wzroku i słuchu. W warstwie piramidowej wewnętrznej (zwojowej) znajdują się komórki piramidowe małe, średnie i duże. W tej warstwie w rejonie zakrętu przedśrodkowego występują komórki olbrzymie Betza, z których wychodzą włókna dróg korowo-rdzeniowych i korowo-jądrowych. Warstwa komórek różnokształtnych zawdzięcza nazwę różnorodności kształtów komórek. Dendryty tych komórek kierują się do warstw obwodowych, neuryty wchodzą do istoty białej.

Lokalizacja czynnościowa w korze mózgu
Różnice w budowie kory mózgu łączą się z odmienną ich czynnością, jakkolwiek prawidłowy przebieg każdej czynności zależy od współdziałania całej kory przy szczególnej dominacji niektórych jej części W korze mózgowej mają miejsce wyższe procesy somatyczne i psychiczne. Tutaj powstają bodźce dla świadomych czynności (praxis), powstają w niej wszystkie świadome uczucia, jest ona ośrodkiem naszego poznania (gnosis) i pamięci (mneme). Odbierane przez receptory bodźce powodują powstanie w korze mózgowej engramów, tj. obrazów pamięciowych. IlośŹ engramów jest ogromna, albowiem każdy bodziec wzrokowy, słuchowy, smakowy, dotykowy, itd., wywołuje określony engram w korze mózgowej. Kora mózgowa pełni więc funkcje nadrzędne w stosunku do innych ośrodków, położonych w głębszych częściach mózgowia. ścisłą lokalizację mają pola, do których dochodzą drogi czuciowe lub w których biorą początek główne drogi ruchowe. Pola te zajmują około 20% kory mózgu. Funkcje pozostałej części kory wiążą się ze scalaniem czynności różnych pól recepcyjnych kory i są nazywane polami kojarzeniowymi (asocjacyjnymi). Pola rzutowe obejmują kory: ruchową, czuciową, wzrokową, słuchową, smakową i węchową.

Kora ruchowa. W skład kory ruchowej wchodzą: zakręt przedśrodkowy i przylegające do niego części zakrętów czołowego górnego, środkowego i dolnego oraz cz꜏ płacika okołośrodkowego. W zakręcie przedśrodkowym reprezentacja somatomotoryczna występuje w określonej kolejności. Najniżej, w pobliżu bruzdy bocznej znajduje się pole dla mięśni głowy, wyżej - dla mięśni kończyny górnej i tułowia, a w przejściu na powierzchnię przyśrodkową półkuli mózgu - ośrodki dla mięśni kończyny dolnej. W tylnej części zakrętu czołowego środkowego występuje korowy ośrodek spojrzenia w bok. Natomiast w tylnej części zakrętu czołowego dolnego znajduje się ruchowy ośrodek mowy, odpowiedzialny za skoordynowaną pracę mięśni związanych z mową. Kora czuciowa zajmuje zakręt zaśrodkowy i cz꜏ płacika okołośrodkowego. Przedstawicielstwo poszczególnych części ciała w zakresie zaśrodkowym jest zbliżone do reprezentacji somatomotorycznej zakrętu przedśrodkowego. Większe obszary kory zarówno ruchowej, jak i czuciowej zajmują te części ciała, które są silniej unerwione. W związku z tym projekcja w korze jest przedstawiana jako zniekształcona postaŹ człowieka (homunculus). Oprócz głównych ośrodków czuciowych spotykamy ośrodki czuciowe dodatkowe, które znajdują się w zakręcie przedśrodkowym i przyległych częściach zakrętu czołowego górnego i środkowego oraz w płaciku okołośrodkowym. Obszary te tworzą wielką strefę rzutową czuciowo-ruchową. Ośrodki poznania przez dotyk znajdują się w tylnej części płata ciemieniowego. Ośrodek ten ma ogromne znaczenie u ludzi niewidomych. Oprócz głównego pola ruchowego i czuciowego w korze znajdują się także ośrodki ruchowe i czuciowe wtórne. Kora wzrokowa obejmuje bruzdę ostrogową i częściowo klinek, a ze względu na obecnośŹ prążka Vicq d'Azyra nosi nazwę pola prążkowego (area striata). Kończą się tutaj włókna promienistości wzrokowej, prowadzące impulsy z siatkówki oka. W przyległym do kory wzrokowej polu potylicznym znajdują się ośrodki rozumienia i pamięci widzianego obrazu. Oprócz głównego występuje również wtórne pole wzrokowe, np. ośrodek czytania w zakręcie kątowym, zwany także ośrodkiem pamięci znaków pisarskich. Kora słuchowa. Pierwotna kora słuchowa zajmuje górną powierzchnię zakrętu skroniowego górnego, ukrytą w bruździe bocznej. Występują tutaj zakręty skroniowe poprzeczne, w których kończy się droga słuchowa, biegnąca z receptorów ślimaka. W części tylnej zakrętu skroniowego górnego, znajduje się ośrodek czuciowy mowy Wernickego, w którym są gromadzone obrazy pamięciowe słyszanych słów. Zniszczenie tego pola powoduje brak rozumienia słyszanych słów, słowa mowy ojczystej brzmią jak słowa obcego, nieznanego języka. Kora smakowa najczęściej jest wiązana z wieczkiem czołowo-ciemieniowym, gdzie znajdują się pola czuciowe dla twarzy. Natomiast kora węchowa jest związana z węchomózgowiem, które jest położone w przedniej części powierzchni podstawnej mózgu i przedniej części zakrętu hipokampa i w hipokampie. W tylnej części płata ciemieniowego znajduje się ośrodek pamięci wykonywania wyuczonych ruchów i prawidłowego używania przedmiotów. Ośrodki kojarzeniowe, związane z procesami psychicznymi, są położone w płacie czołowym. W ośrodkach tych tworzą się pojęcia, myśli, występuje koncentracja uwagi. Przy obustronnym uszkodzeniu kory czołowej ziarnistej występują zmiany charakteru i obniżenie sprawności intelektualnej. Znaczny rozwój pól asocjacyjnych poszczególnych płatów kory u człowieka wiąże się z precyzyjną i złożoną strukturą psychiczną oraz z wykształceniem się mowy.

Układ limbiczny i węchomózgowie
Układ limbiczny obejmuje filogenetycznie starsze części kory mózgu wraz z niektórymi ośrodkami podkorowymi i stanowi anatomiczne podłoże afektów i emocji towarzyszących popędom. Jest również uważany za zespół ośrodków kontrolujących zachowanie emocjonalne i popędy. Do układu limbicznego zalicza się:
* węchomózgowie,
* przegrodę kresomózgowia,
* płat limbiczny obejmujący zakręty otaczające łukiem ciało modzelowate, * ciało migdałowate,
* niektóre jądra przodomózgowia.
Do węchomózgowia należy opuszka węchowa (bulbus olfactorius), położona w przedniej części powierzchni dolnej płata czołowego, do której przez blaszkę sitowa kości sitowej wnikają nerwy węchowe. Opuszka węchowa zwęża się i ku tyłowi przechodzi w pasmo węchowe (tractus olfactorius), położone w bruździe węchowej. Pasmo to zawiera aksony komórek węchowych i ku tyłowi rozszerza się w trójkąt węchowy (trigonum olfactorium), który graniczy z istotą dziurkowaną przednią (substantia perforata anterior), należącą do dolnej powierzchni półkul mózgu. Istota ta nazwę swą zawdzięcza licznym otworkom, przez które przechodzą naczynia krwionośne. Przednia cz꜏ istoty dziurkowanej tworzy zakręt dziurkowany, natomiast tylna nosi nazwę zakrętu przekątnego, który przyśrodkowo przechodzi w zakręt przykrańcowy. Kora istoty dziurkowanej przedniej i przyległych tworów nazywana jest pierwotną korą węchową. Przegroda kresomózgowia obejmuje przegrodę przezroczystą i zakręt przykrańcowy. Przegroda przezroczysta (septum pellucidum) jest cienką ścianką, rozdzielającą rogi przednie komór bocznych. Rozpięta jest między przednimi częściami sklepienia i ciała modzelowatego. Składa się z dwóch symetrycznych blaszek, oddzielonych jamą przegrody przezroczystej (cavum septi pellucidi). Zakręt przykrańcowy (gyrus paraterminalis) jest położony przed blaszką krańcową i poniżej dziobu ciała modzelowatego. Przegroda zawiera różnorodne grupy komórek, które tworzą jądra i są ważnym ośrodkiem układu limbicznego. Płat limbiczny (lobus limbicus) ma kształt sierpa otaczającego ciało modzelowate. Do płata tego zalicza się położone dośrodkowo: nawleczkę szarą (indusium griseum), pokrywającą wypukłą powierzchnię ciała modzelowatego wraz z prążkami podłużnymi: przyśrodkowym i parzystym bocznym, zakręt zębaty (gyrus dentatus), położony równolegle do zakrętu hipokampa i ograniczony bruzdą hipokampa oraz hipokamp (hippocampus), położony w dolnym rogu komory bocznej. który powstaje w wyniku wpuklenia się bruzdy hipokampa w głąb półkuli. Natomiast bardziej obwodowo w płacie limbicznym są położone: zakręt obręczy (gyrus cinguli), otaczający łukowato ciało modzelowate; przedni koniec zakrętu przechodzi w pole podspoidłowe (area subcallosa), które leży poniżej dziobu ciała modzelowatego oraz w zakręt hipokampa (gyrus parahippocampalis), który leży częściowo na powierzchni dolnej i na powierzchni przyśrodkowej półkuli; ograniczają go bruzda poboczna i bruzda hipokampa. Z tyłu łączy się z zakrętem językowatym. a z przodu poszerza się i zagina w stronę górną i do tyłu, tworząc hak (uncus). Największym ośrodkiem podkorowym układu limbicznego jest ciało migdałowate, które znajduje się w ścianie górnej rogu dolnego komory bocznej. Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) składa się z wielu jąder i od strony przyśrodkowej łączy się z korą węchomózgowia. Ponadto do układu limbicznego zalicza się szereg struktur podkorowych, związanych z ośrodkami podwzgórza i jądrami przednimi wzgórza. Są to ciała suteczkowate, jądra uzdeczek, prążek rdzenny i krańcowy, jądra przednie i przyśrodkowe wzgórza, twór siatkowaty i wiele innych struktur, czynnościowo związanych z układem limbicznym. Czynności układu limbicznego obejmują reakcje ukierunkowane na zachowanie życia pojedynczego osobnika oraz gatunku. Są to reakcje emocjonalne, stany psychiczne, jak zadowolenie, uczucie przyjemności, sympatii, stany przerażenia, strachu, agresji, itp., niektóre czynności układu pokarmowego, powonienia, niektóre czynności układu autonomicznego, jak: ciśnienie krwi, praca serca, oddychanie, zachowania seksualne. Ponadto istnieje szereg czynności przypisywanych do układu limbicznego, ale ostatecznie nie wyjaśnionych, np. hipokamp jest włączony w bliżej nieznany sposób w procesy uczenia się i zapamiętywania.

Jądra podkorowe kresomózgowia
Jądra podkorowe są skupiskami istoty szarej, położonymi w głębi półkul mózgu. Do jąder podkorowych zalicza się: ciało prążkowane, przedmurze i ciało migdałowate. Ciało prążkowane (corpus striatum) jest największym jądrem podkorowym. Składa się z jądra ogoniastego i jądra soczewkowatego, oddzielonych torebką wewnętrzną. Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) leży na całej swej długości w ścianie komory bocznej. Rozpoczyna się w przodzie poszerzoną częścią, zwaną głową (caput n. caudati), następnie przechodzi w cz꜏ środkową komory bocznej jako trzon (corpus n. caudati), a ku dołowi zwęża się w ogon jądra ogoniastego (cauda n. caudati) położony w rogu dolnym komory bocznej. Jądro soczewkowate (nucleus lentiformis) składa się z dwóch różnych części: przyśrodkowo jest położona gałka blada (globus pallidus), bocznie - skorupa (putamen). Twory te oddziela od siebie blaszka rdzenna boczna. Gałka blada o barwie jaśniejszej od skorupy jest położona przyśrodkowo, podstawą zwrócona do skorupy, a szczytem do międzymózgowia. Powierzchnia przyśrodkowa zrasta się z torebką wewnętrzną. Skorupa w części przedniej zrasta się z głową jądra ogoniastego. W kierunku do tyłu skorupa jest oddzielona od jądra ogoniastego torebką wewnętrzną. Od jądra soczewkowatego do jądra ogoniastego przez torebkę wewnętrzną prowadzą liczne białe prążki (włókna rdzenne) oraz pasma istoty szarej i stąd wywodzi się nazwa - ciało prążkowane. Ciało to należy do głównych ośrodków układu pozapiramidowego, który kontroluje ruchy mimowolne. Do układu tego zalicza się również jądro niskowzgórzowe, istotę czarną, jądro czerwienne oraz jądra tworu siatkowatego. Przedmurze (claustrum) jest cienką blaszką istoty szarej, położoną między jądrem soczewkowatym a wyspą. Przedmurze jest oddzielone od jądra soczewkowatego torebką zewnętrzną (capsula externa), a od kory wyspy torebką ostatnią (capsula extrema). Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) leży między biegunem skroniowym półkuli mózgu a rogiem dolnym komory bocznej. Na przekroju ma kształt okrągły lub owalny. Składa się z zespołu jąder, należących do układu limbicznego. Jądra te różnią się budową komórkową, połączeniami i znaczeniem czynnościowym. W szczególności wpływają one na napędy i emocje.

Istota biała półkul
Istota biała półkul jest najbardziej rozwinięta w części górnej, powyżej ciała modzelowatego i nosi nazwę ośrodka półowalnego (centrum semiovale). Poniżej, w istocie białej są położone jądra podkorowe, a ona sama tworzy trzy torebki: wewnętrzną, zewnętrzną i ostatnią. Torebka wewnętrzna (capsula interna) ku dołowi przechodzi w odnogę mózgu, natomiast w części górnej włókna jej kierują się w różne strony, tworząc wieniec promienisty (corona radiata). Na przekroju poziomym torebka ta układa się w kształcie litery V. Wyróżniamy w niej odnogę przednią oddzielającą jądro ogoniaste od soczewkowatego, odnogę tylną oddzielającą wzgórze od jądra soczewkowatego oraz łączące odnogi kolano, którego wypukła powierzchnia skierowana jest przyśrodkowo. Przez torebkę wewnętrzną przechodzi większośŹ włókien rzutowych półkuli mózgu. Torebka zewnętrzna i torebka ostatnia (capsula externa et extrema) są utworzone z cienkiej warstwy istoty białej. Położone są kolejno między skorupą przedmurzem i wyspą. W istocie białej półkul, zależnie od przebiegu i połączeń, rozróżnia się trzy rodzaje włókien nerwowych. Są to włókna rzutowe, spoidłowe i kojarzeniowe.

Włókna rzutowe
Włókna rzutowe tworzą drogi łączące kresomózgowie z innymi częściami mózgu i rdzeniem kręgowym. Drogi te zgrupowane są głównie w torebce wewnętrznej. Do dróg układu piramidowego zalicza się drogę korowo-rdzeniową i drogę korowo-jądrową. Włókna drogi korowo-rdzeniowej (tractus corticospinalis) rozpoczynają się w korze ruchowej kresomózgowia, kierują się przez wieniec promienisty do odnogi tylnej torebki wewnętrznej. Stąd przechodzą do odnogi mózgu i biegną dalej do rdzenia kręgowego jako włókna podłużne mostu oraz przez rdzeń przedłużony, w którym wytwarzają wyniosłośŹ zwaną piramidą. Droga korowo-jądrowa (tractus corticonuclearis) łączy korę mózgu z jądrami nerwów czaszkowych, biegnie przez wieniec promienisty do kolana torebki wewnętrznej, stąd do odnóg mózgu i dalej do poszczególnych jąder ruchowych nerwów czaszkowych. Następną grupę dróg tworzą drogi korowo-podkorowe, biegnące od ośrodków kory mózgu do niższych części mózgowia. Wśród tych dróg znajduje się droga korowo-mostowa (tractus corticopontinus), której pęczki włókien wychodzą z płatów: czołowego, ciemieniowego, skroniowego i potylicznego i kierują się do jąder mostu. Znaczna cz꜏ włókien rzutowych łączy dwukierunkowo korę mózgu ze wzgórzem, tworząc promienistośŹ wzgórza (radiato thalami), układającą się w pobliżu wzgórza w cztery konary: przedni, górny, tylny i dolny. Również do włókien rzutowych zalicza się promienistośŹ wzrokową i słuchową. PromienistośŹ wzrokowa (radiato optica) tworzy ostatni odcinek drogi wzrokowej i łączy ciało kolankowate boczne z korą płata potylicznego (okolice bruzdy ostrogowej). PromienistośŹ słuchowa (radiato acustica) jest końcowym odcinkiem drogi słuchowej, która łączy ciało kolankowate przyśrodkowe z korą płata skroniowego (zakręty skroniowe poprzeczne).

Włókna spoidłowe
Włókna spoidłowe łączą obie półkule i tworzą: spoidło przednie, spoidło wielkie i spoidło sklepienia. Włókna te przewodzą impulsy z jednej półkuli do drugiej. Spoidło przednie (commissura anterior), położone w przedniej ścianie komory trzeciej, zawiera włókna spoidłowe węchomózgowia i płata skroniowego. Spoidło wielkie czyli ciało modzelowate (corpus callosum), leży w głębi szczeliny podłużnej mózgu. Jego części boczne wnikają do półkul jako promienistośŹ ciała modzelowatego (radiato corporis callosi). Przekrój pośrodkowy ciała modzelowatego składa się z kilku części. Najdłuższy jest pień ciała modzelowatego (truncus corpori callosi), który w tyle przechodzi w płat (splenium) przylegający do namiotu móżdżku. Z przodu pień ciała modzelowatego zagina się łukowato, tworząc kolano (genu corporis callosi). W kierunku do dołu i tyłu kolano zwęża się, przechodząc w dziób ciała modzelowatego (rostrum corporis callosi), zakończony blaszką dziobową łączącą się z blaszką krańcową. Powierzchnia obwodowa jest zwrócona do szczeliny podłużnej mózgu i pokryta cienką warstwą nawleczki szarej, pod którą znajdują się prążki podłużne: przyśrodkowy i parzysty boczny. Powierzchnia dośrodkowa (dolna) ciała modzelowatego jest skierowana do tworów kresomózgowia środkowego. Do powierzchni tej w części przedniej przymocowują się blaszki przegrody przezroczystej, w tylnej zrasta się ona ze sklepieniem. Włókna spoidłowe, które biegną przez przednią cz꜏ ciała modzelowatego i kierują się do płata czołowego, zaginają się łukowato, tworząc kleszcze mniejsze (forceps minor). Natomiast tylne pasma włókien kierujące się do płata potylicznego, są nazywane kleszczami większymi (forceps major). Spoidło sklepienia (commissura fornicis) jest położone między odnogami sklepienia i łączy przede wszystkim korę hipokampa strony prawej i lewej. Spoidło to zostało opisane wcześniej.

Włókna kojarzeniowe
Włókna kojarzeniowe łączą różne pola w obrębie tej samej półkuli i dzielą się na włókna kojarzeniowe krótkie, łączące sąsiednie zakręty i włókna kojarzeniowe długie, łączące bardziej odległe części półkuli mózgu. Do włókien kojarzeniowych długich zalicza się:
* obręcz (cingulum), która przebiega wzdłuż zakrętu obręczy na powierzchni przyśrodkowej, * pęczek haczykowaty (fasciculus uncinatus), łączący zakręty oczodołowe z przednią częścią płata skroniowego, * pęczek podłużny górny (fasciculus longitudinalis superior), który łączy zakręty górno-bocznej powierzchni płata czołowego z płatem ciemieniowym, potylicznym i skroniowym, * pęczek podłużny dolny (fasciculus longitudinalis inferior), który łączy zakręty płata skroniowego i potylicznego, * pęczek potyliczny pionowy (fasciculus occipitalis verticalis), który łączy tylną cz꜏ płata ciemieniowego z płatem potylicznym i skroniowym.

Zestawienie głównych dróg czuciowych i ruchowych
Drogi czuciowe i ruchowe w sposób bardzo ogólny zostały omówione przy opisie budowy ośrodkowego układu nerwowego. Drogi te są bardzo złożone, mają trudną do oszacowania liczbę połączeń, które warunkują prawidłowe funkcje układu nerwowego. Poniżej zostaną przedstawione tylko uproszczone schematy niektórych dróg czuciowych i ruchowych. Drogi czucia powierzchniowego i głębokiego z obszaru unerwienia przez nerwy rdzeniowe Droga czucia protopatycznego (temperatura, ból, dotyk, ucisk). Receptor -- nerw rdzeniowy -- zwój rdzeniowy (neuron I) -- korzeń grzbietowy -- róg tylny rdzenia kręgowego (neuron II) -- drogi rdzeniowo-wzgórzowe -- jądra wzgórza (neuron III) -- włókna wzgórzowo-korowe -- kora mózgu. Droga czucia epikrytycznego (czucia głębokiego, dotyku i ucisku). Receptor -- nerw rdzeniowy -- zwój rdzeniowy (neuron I) -- korzeń grzbietowy oraz pęczek smukły i klinowaty -- jądro smukłe i klinowate (neuron II) -- wstęga przyśrodkowa -- jądra wzgórza (neuron III) -- włókna wzgórzowo-korowe -- kora mózgu.

Droga wzrokowa
Droga wzrokowa przewodzi impulsy z siatkówki oka do kory płata potylicznego. Receptorami odbierającymi bodźce świetlne są pręciki i czopki (bacilli et coni), położone w części światłoczułej siatkówki. Pręciki odbierają wrażenia światła, czopki - barwy. Fotoreceptory są I neuronem drogi wzrokowej. II neuronem są komórki dwubiegunowe siatkówki. III neuron tworzą komórki zwojowe siatkówki. Neuryty tych komórek budują nerw wzrokowy. Nerw ten po wejściu do jamy czaszki przez kanał wzrokowy tworzy skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum). Włókna przechodzące z przyśrodkowej części siatkówki wchodzą przez skrzyżowanie do przeciwległego pasma wzrokowego. Natomiast włókna z bocznej części siatkówki nie ulegają skrzyżowaniu. Ku tyłowi od skrzyżowania wzrokowego włókna nerwu wzrokowego wchodzą w skład pasma wzrokowego. Pasma wzrokowe kierują się do ciała kolankowatego bocznego. Komórki jądra ciała kolankowatego bocznego stanowią IV neuron drogi wzrokowej, a wychodzące z nich aksony tworzą promienistośŹ wzrokową (radiato optica). PromienistośŹ ta przechodzi przez tylną cz꜏ torebki wewnętrznej i kieruje się do korowego ośrodka wzroku, położonego w okolicy bruzdy ostrogowej płata potylicznego.

Droga słuchowa
Droga słuchowa przewodzi impulsy z receptora słuchu ucha wewnętrznego do kory płata skroniowego. Receptorami słuchu są komórki zmysłowe położone w ślimaku, które odbierają drgania o określonym przedziale częstotliwości. Neuron I tworzą komórki dwubiegunowe zwoju spiralnego (ganglion spirale). Włókna obwodowe tych komórek tworzą korzeń dolny nerwu ósmego, który wnika do mostu. Neuron II drogi słuchowej znajduje się w jądrach ślimakowych (brzusznym i grzbietowym), a ich aksony kierują się przez ciało czworoboczne do wstęgi bocznej (lemniscus lateralis). Neuron III biegnie od jąder ciała czworobocznego, jąder wstęgi bocznej i wzgórka dolnego do ciała kolankowatego przyśrodkowego. Neuronem IV są komórki jądra ciała kolankowatego przyśrodkowego, których neuryty tworzą promienistośŹ słuchową (radiato acustica). PromienistośŹ ta kieruje się przez tylną odnogę torebki wewnętrznej i dochodzi do zakrętów skroniowych poprzecznych płata skroniowego (korowy ośrodek słuchu).

Droga smakowa
Droga smakowa przewodzi bodźce smakowe z kubków smakowych języka. Do kubków smakowych dochodzą wypustki obwodowe komórek położonych w zwoju nerwu twarzowego (zwój kolanka), nerwu językowo-gardłowego i nerwu błędnego (zwój dolny). Komórki te tworzą neuron I, a ich wypustki dośrodkowe dochodzą do pasma samotnego (tractus solitarius). Neuron II tworzy komórki jądra pasma samotnego, których włókna kierują się do wzgórza. Neuron III położony jest w brzuszno-tylnej części wzgórza. Aksony tych komórek dochodzą do dolnej części zakrętu zaśrodkowego i wyspy.

Droga węchowa
Droga węchowa przekazuje impulsy z nabłonka jamy nosowej do kory węchowej. Receptory węchu są równocześnie I neuronem tej drogi. Są to komórki dwubiegunowe, położone w błonie śluzowej części węchowej jamy nosowej. Wypustki dośrodkowe tych komórek biegną w nerwie węchowym do opuszki węchowej, gdzie znajduje się II neuron. Neuryty komórek II neuronu wychodzą z opuszki węchowej i przechodzą przez pasmo węchowe do trójkąta węchowego. Cz꜏ włókien dochodzi do istoty dziurkowanej przedniej. Przeważająca ilośŹ włókien dochodzi do kory mózgu, głównie do tworu hipokampa (formatio hippocampi), przegrody przezroczystej i ciała migdałowatego.

Drogi ruchowe
Wśród wielu dróg ruchowych szczególne znaczenie mają drogi przewodzące przebudzenia dla ruchów dowolnych. Drogi te składają się z dwóch neuronów (ośrodkowego i obwodowego) i łączą korę mózgu z mięśniami szkieletowymi. Neuron I (ośrodkowy) znajduje się w korze mózgu (głównie zakręt przedśrodkowy płata czołowego). Aksony komórek piramidowych tej części kory ruchowej tworzą drogi korowo-rdzeniowe. Neuron II (obwodowy) tworzą komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego. Aksony tych komórek poprzez nerwy rdzeniowe unerwiają mięśnie tułowia i kończyn. Droga ruchowa, przewodząca impulsy do mięśni głowy i szyi, ma również I neuron (ośrodkowy) w korze mózgu. Bodźce te przekazywane są drogą korowo-jądrową do II neuronu (obwodowego) znajdującego się w jądrach ruchowych nerwów czaszkowych i poprzez te nerwy do odpowiednich mięśni głowy i szyi.

Opony rdzenia kręgowego i mózgowia
Mózgowie i rdzeń kręgowy są objęte trzema łącznotkankowymi błonami, tzw. oponami (meninges). Opona zewnętrzna to opona twarda; jest gruba, mocna i odporna. Opona środkowa to pajęczynówka jest cienka i oddzielona od opony twardej jamą podtwardówkową. Opona miękka jest oponą wewnętrzną; jest delikatna i ściśle pokrywa powierzchnię mózgowia i rdzenia kręgowego. Między oponą pajęczą a miękką występuje jama podpajęczynówkowa. Pajęczynówka i opona miękka w wielu miejscach łączą się ze sobą za pomocą delikatnych pasm łącznotkankowych. Różnice w zachowaniu się opon mózgowia i rdzenia kręgowego są spowodowane swobodnym zawieszeniem rdzenia w kanale kręgowym w przeciwieństwie do nieruchomo umieszczonego mózgowia w jamie czaszki.

Opona twarda (dura mater)
Opona twarda rdzenia kręgowego składa się z dwóch blaszek : z blaszki zewnętrznej, która wyściela kanał kręgowy i blaszki wewnętrznej która tworzy właściwą oponę twardą. Między obu blaszkami znajduje się jama nadtwardówkowa (cavum epidurale). Jama nadtwardówkowa wraz z zawartością stanowi ochronę rdzenia kręgowego w czasie ruchów kręgosłupa. Blaszka wewnętrzna opony twardej obejmuje rdzeń kręgowy do wysokości I, II kręgu lędźwiowego, a dalej zwęża się i na wysokości II, III kręgu krzyżowego kończy się stożkiem opony twardej. W części górnej obie blaszki opony twardej rdzenia kręgowego łączą się ze sobą dookoła otworu wielkiego kości potylicznej, łącząc się równocześnie z kością. W tym miejscu rozpoczyna się opona twarda mózgowia. Wewnątrz sztywnej czaszki obie blaszki opony twardej zrastają się, a odpowiednikiem splotów żylnych opony twardej rdzenia kręgowego są zatoki żylne opony twardej, które odprowadzają krew zarówno z kości, jak i z mózgowia. Wypustki opony twardej mózgowia tworzą:
* sierp mózgu (falx cerebri), który przebiega strzałkowo i oddziela od siebie obie półkule mózgu; z przodu przymocowuje się do grzebienia koguciego, a następnie wzdłuż całego sklepienia w linii pośrodkowej dochodzi do guzowatości potylicznej wewnętrznej; * namiot móżdżku (tentorium cerebelli), który tworzy poprzecznie położoną płytę, oddzielającą półkule mózgu od półkul móżdżku; z przodu ma wcięcie namiotu obejmujące śródmózgowie; * sierp móżdżku (falx cerebelli), położony jest w dole tylnym czaszki i wnika między obie półkule móżdżku; * przepona siodła (diaphragma sellae) oddzielająca dół przysadki wraz z przysadką od pozostałej jamy czaszki; przez otwór w przeponie przechodzi szypuła przysadki. Wzdłuż przyczepu sierpa mózgu do sklepienia czaszki biegnie zatoka strzałkowa górna (sulcus sagittalis superior), a w jego brzegu wolnym zatoka strzałkowa dolna (sulcus sagittalis inferior). Wzdłuż przyczepu sierpa mózgu do namiotu móżdżku prowadzi zatoka prosta (sulcus rectus), zaś przyczep namiotu do kości potylicznej zawiera zatokę poprzeczną (sulcus transversus).

Pajęczynówka (arachnoidea)
Pajęczynówka rdzenia kręgowego ma kształt worka opony twardej, jest oddzielona od niej szczelinowatą jamą podtwardówkową (cavum subdurale), a od opony miękkiej - jamą podpajęczynówkową (cavum subarachnoideale). Pajęczynówka po stronie grzbietowej łączy się z oponą miękką przegrodą tylną natomiast w płaszczyźnie czołowej biegnie więzadło ząbkowane łączące oponę miękką z pajęczynówką i oponą twardą. Pajęczynówka rdzenia przechodzi w pajęczynówkę mózgowia w okolicy otworu wielkiego. Pajęczynówka mózgowia dostosowuje się do wewnętrznej powierzchni czaszki, natomiast opona miękka wnika we wszystkie szczeliny i zagłębienia powierzchni mózgu. W wyniku tego między dwiema oponami powstaje jama podpajęczynówkowa, rozszerzająca się w kilku miejscach. Obszerne jej części są wypełnione płynem mózgowo-rdzeniowym i zwane zbiornikami podpajęczynówkowymi. Największy zbiornik to zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebello-medularis), położony między grzbietową powierzchnią rdzenia przedłużonego a tylną powierzchnią móżdżku. Zbiornik podstawny (cisterna basilis) leży na podstawie mózgu, między rdzeniem przedłużonym a skrzyżowaniem wzrokowym. Obejmuje kilka mniejszych zbiorników: zbiornik mostu, zbiornik dołu bocznego mózgu, zbiornik międzykonarowy, zbiornik skrzyżowania i zbiornik blaszki krańcowej. Charakterystyczną cechą pajęczynówki mózgowia są ziarnistości pajęczynówki (granulationes arachnoideales). Są to kalafiorowate wypustki pajęczynówki, wnikające do opony twardej, szczególnie liczne w okolicy zatok opony twardej. Są one prawdopodobnie drogą odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego.

Opona miękka (pia mater)
Opona miękka jest cienką, silnie unaczynioną błoną, która bezpośrednio przylega do całej powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego. Opona miękka rdzenia z jego powierzchni przechodzi jako cienka łącznotkankowa powłoka na korzenie i pnie nerwów rdzeniowych oraz na naczynia rdzenia kręgowego, obejmując także niŹ końcową. Oponę miękką łączy z pajęczynówką aparat wieszadłowy, umocowujący rdzeń kręgowy w płynie mózgowo-rdzeniowym. Tworzą go wcześniej wspomniane więzadła ząbkowane ułożone czołowo po obu stronach rdzenia, ciągnące się od pierwszego nerwu szyjnego do trzeciego nerwu lędźwiowego oraz przegroda tylna, biegnąca między oponą miękką a twardą. Opona miękka mózgowia pokrywa ściśle wszystkie zagłębienia i bruzdy, wnika również ze splotami naczyniówkowymi do komór mózgu.

Płyn mózgowo-rdzeniowy
Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) jest cieczą przezroczystą jak woda, zawiera te same ciała, które znajdują się w osoczu krwi, minimalną ilośŹ białka, również niewiele składników komórkowych. Płyn ten znajduje się w jamie podpajęczynówkowej mózgowia i rdzenia kręgowego, w komorach mózgowych i kanale środkowym rdzenia kręgowego. Miejscem powstawania płynu są głównie sploty naczyniówkowe komór. IlośŹ płynu mózgowo-rdzeniowego wynosi około 135 ml i wymienia się przypuszczalnie cztery razy na dobę. Płyn ten w największej ilości jest wytwarzany przez sploty naczyniówkowe komór bocznych. Z komór bocznych przez otwory międzykomorowe dostaje się do komory trzeciej i dalej przez wodociąg mózgu do komory czwartej. Z komory czwartej główna droga płynu prowadzi przez trzy otwory (jeden w stropie i dwa boczne przy zachyłkach bocznych) do zbiornika móżdżkowo-rdzeniowego jamy podpajęczynówkowej. Z jamy podpajęczynówkowej płyn mózgowo-rdzeniowy odpływa przez ściany naczyń włosowatych do żył opony miękkiej, a przez ziarnistości pajęczynówki - do krwi żylnej. Inna droga odpływu płynu może byŹ następująca. Nerwom czaszkowym i rdzeniowym w miejscach wyjścia z czaszki, bądź przejścia przez wypustki opony twardej, towarzyszy pajęczynówka i wypustki jamy podpajęczynówkowej. Pajęczynówka przechodzi następnie w onerwie nerwów, a jama podpajęczynówkowa ma połączenie za szczelinami tkankowymi osłonek nerwów. Tak więc zachodzi możliwośŹ odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego do osłonek nerwów. Znaczenie płynu mózgowo-rdzeniowego jest wielorakie. Tworzy on "płynny płaszcz", obejmujący ośrodkowy układ nerwowy i chroniący go przed urazami mechanicznymi. Płyn jest uważany za odpowiednik limfy, albowiem zarówno mózgowie, jak i rdzeń kręgowy są pozbawione naczyń limfatycznych. Równocześnie płyn mózgowo-rdzeniowy ma możliwośŹ szybkiego regulowania zmian ciśnienia wewnątrzczaszkowego, co przy sztywnej czaszce ma zasadnicze znaczenie.

Naczynia ośrodkowego układu nerwowego
Rdzeń kręgowy jest unaczyniany przez gałęzie rdzeniowe pochodzące od tętnic odpowiednich odcinków kręgosłupa. Wchodzą do kanału kręgowego przez otwory międzykręgowe, cz꜏ z nich zaopatruje zawartośŹ kanału kręgowego, cz꜏ zaś unaczynia rdzeń, tworząc na jego powierzchni przedłużone pnie i zespolenia. Ąyły rdzenia kręgowego rozpoczynają się na jego powierzchni. Ąyły rdzenia łączą się ze splotami kręgowymi wewnętrznymi i przez otwory międzykręgowe uchodzą do naczyń na zewnątrz kanału kręgowego. Krew do mózgowia doprowadzają: tętnica szyjna wewnętrzna i tętnica kręgowa. Tętnica szyjna wewnętrzna na powierzchni podstawnej mózgu oddaje tętnice: przednią, środkową i łączącą tylną. Natomiast tętnica kręgowa po przejściu przez otwór wielki łączy się z tętnicą przeciwległą, tworząc tętnicę podstawną. Tętnica ta oddaje tętnice móżdżkowe i tętnicę tylną mózgu. Zarówno tętnica podstawna, jak i tętnica szyjna wewnętrzna zespalają się ze sobą na powierzchni podstawowej mózgowia i tworzą koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri). Ąyły mózgowia to głównie żyły mózgu i móżdżku. Ąyły mózgu tworzą dwa układy: powierzchowny i głęboki, które ostatecznie uchodzą do odpowiednich zatok.

UKŁAD NERWOWY OBWODOWY

W układzie nerwowym obwodowym (systema nervosum periphericum) wyróżniamy 31 par nerwów rdzeniowych (nervi spinales), wychodzących z rdzenia kręgowego i 12 par nerwów czaszkowych (nervi craniales), które rozpoczynają się lub kończą w mózgowiu. Trzecią odrębną grupę tworzą nerwy układu autonomicznego. Nerwy najczęściej biegną razem z naczyniami krwionośnymi, otoczone wspólną tkanką łączną, głównie po stronie zginaczy stawów, gdzie są lepiej chronione i mniej narażone na rozciąganie w czasie ruchów stawu. Między nerwami następuje często wymiana włókien, a najobfitszą wymianę obserwuje się w obrębie splotów (plexus), gdzie zbierają się nerwy podążające do szyi i kończyn. Liczne sploty nerwowe występują również w układzie autonomicznym. Podstawową funkcją nerwów jest przewodzenie impulsów z receptorów do ośrodkowego układu nerwowego oraz w kierunku odwrotnym: z mózgowia i rdzenia kręgowego do narządów wykonawczych. Włókna dośrodkowe, zwane także czuciowymi, są obwodowymi wypustkami komórek "pozornie jednobiegunowych", znajdujących się w zwojach rdzeniowych i zwojach nerwów czaszkowych. Włókna te przewodzą impulsy z zewnętrznej powierzchni ciała jako włókna eksteroceptywne; z układu ruchu przewodzą impulsy czucia głębokiego włókna proprioceptywne, natomiast podstawą czucia trzewnego są włókna interoceptywne. Włókna odśrodkowe to włókna ruchowe, unerwiające mięśnie poprzecznie prążkowane oraz włókna wegetacyjne, należące do układu autonomicznego. Włókna ruchowe (somatomotoryczne) są wypustkami komórek rogów przednich rdzenia kręgowego lub jąder ruchowych nerwów czaszkowych. Włókna wegetacyjne przewodzą impulsy z ośrodkowego układu nerwowego do mięśni gładkich i gruczołów za pośrednictwem dwóch kolejnych neuronów. Pierwszy neuron położony w rdzeniu kręgowym lub mózgowiu wysyła neuryt, tzw. włókno przedzwojowe zawierające osłonkę mielinową, do zwoju układu autonomicznego. W zwoju tym znajduje się drugi neuron, którego wypustka - tzw. włókno zazwojowe bezmielinowe podąża do narządu wykonawczego. Najczęściej spotyka się nerwy o charakterze mieszanym, które zawierają włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne.

Nerwy rdzeniowe
Nerwy obwodowe składają się z pęczków włókien nerwowych, z których każdy objęty jest łącznotkankową osłonką zwaną onerwiem. Wewnątrz pęczków tkanka łączna wytwarza przegrody śródnerwowe i osłonki pokrywające poszczególne włókna nerwowe jako śródnerwie. Tkanka łączna, obejmująca pewną ilośŹ pęczków wspólną osłonką, nosi nazwę nanerwia. Wraz z nanerwiem biegną naczynia krwionośne, odżywiające nerw. W przebieg nerwów mogą byŹ włączone grupy komórek, które tworzą zwój. W zwojach rdzeniowych dominują komórki pozornie jednobiegunowe. W zwojach układu autonomicznego są to komórki wielobiegunowe. Wśród 31 par nerwów rdzeniowych, które odchodzą od rdzenia kręgowego, wyróżniamy: 8 par nerwów szyjnych (nervi cervicales C1 - C8),
12 par nerwów piersiowych (nervi thoracici Th1 - Th12),
5 par nerwów lędźwiowych (nervi lumbales L1 - L5),
5 par nerwów krzyżowych (nervi sacrales S1- S5),
1 parę nerwów guzicznych (nervi coccygei C0).
Pierwszy nerw szyjny wychodzi między kością potyliczną a kręgiem szczytowym. Pozostałe nerwy wychodzą przez otwory międzykręgowe lub ich odpowiedniki.

Budowa nerwu rdzeniowego
Nerw rdzeniowy (n. spinalis) powstaje z połączenia korzenia brzusznego (radix ventralis) i korzenia grzbietowego (radix dorsalis). Korzenie brzuszne zawierają przede wszystkim włókna ruchowe i autonomiczne, i opuszczają rdzeń kręgowy bruzdą boczną przednią. Natomiast korzeń grzbietowy wnika do rdzenia kręgowego w bruździe bocznej tylnej. Korzenie grzbietowe są zbudowane głównie z włókien dośrodkowych (czuciowych). W części bocznej korzenia grzbietowego znajduje się zgrubienie, tzw. zwój rdzeniowy (ganglion spinale), zawierający głównie komórki nerwowe pozornie jednobiegunowe. Pojedyncze wypustki tych komórek dzielą się w pobliżu ciała komórki na kształt litery T. Jedno włókno kieruje się do rdzenia kręgowego (korzeń grzbietowy), drugie włókno, tzw. obwodowe, łączy się z korzeniem brzusznym, tworząc w otworze międzykręgowym krótki pień nerwu rdzeniowego. Pień nerwu rdzeniowego zawiera włókna dośrodkowe i odśrodkowe, jest więc nerwem mieszanym.

Gałęzie nerwów rdzeniowych
Pień nerwu rdzeniowego, który powstaje z połączenia obu korzeni, brzusznego i grzbietowego, dzieli się na: * gałąź oponową,
* gałąź łączącą,
* gałąź grzbietową czyli tylną,
* gałąź brzuszną czyli przednią.
Gałęzie oponowe (rami meningei) nerwów rdzeniowych wnikają z powrotem do kanału kręgowego i unerwiają okostną kręgów, oponę twardą i naczynia krwionośne. Gałęzie oponowe zawierają włókna czuciowe i współczulne. Gałęzie łączące (rami communicantes) odchodzą od nerwu rdzeniowego i łączą nerwy rdzeniowe ze zwojami pnia współczulnego. Gałąź łącząca biała (rami communicans alba) łączy rdzeń kręgowy z pniem współczulnym i zawiera włókna przedzwojowe. Natomiast gałąź łącząca szara (rami communicans griseus) łączy pień współczulny z nerwami rdzeniowymi i zawiera włókna zazwojowe (szare). Gałęzie grzbietowe (rami dorsales) kierują się na grzbietową okolicę szyi i tułowia, dzieląc się przeważnie na gałąź przyśrodkową i boczną. Obszar unerwienia gałęzi grzbietowych nerwów rdzeniowych obejmuje: stawy kręgosłupa, mięśnie głębokie grzbietu i mięśnie karku oraz skórę grzbietu od okolicy potylicznej (kresa karkowa górna) aż do końca kości guzicznej. W okolicy karku gałąź tylna C1 tworzy nerw podpotyliczny (n. suboccipitalis), który jest głównie nerwem ruchowym, zaopatrującym głębokie mięśnie karku. Natomiast gałąź grzbietowa C2 to tzw. nerw potyliczny większy (n. occipitalis major), mający przewagę włókien czuciowych, które zaopatrują skórę okolicy potylicznej, sięgając aż do szczytu głowy. Gałęzie grzbietowe nerwów piersiowych i lędźwiowych zachowują się podobnie. Po wyjściu z otworów międzykręgowych kierują się bocznie od wyrostków stawowych i dzielą na gałąź przyśrodkową i boczną. Unerwiają mięśnie głębokie grzbietu. Gałęzie L1-L3 oddają gałęzie boczne, tzw. nerwy skórne górne pośladków, które zaopatrują skórę górnej okolicy pośladka. Gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych nie wykazują tak wyraźnego podziału na gałęzie boczne i przyśrodkowe. Gałęzie boczne S1-S3 tworzą nerwy skórne środkowe pośladków, które unerwiają skórę przyśrodkowej części pośladków. Gałęzie brzuszne (rami ventrales), podobnie jak gałęzie grzbietowe, zawierają włókna czuciowe, ruchowe i autonomiczne. Unerwiają skórę i mięśnie przedniej i bocznej strony szyi i tułowia, mięśnie powierzchowne grzbietu i kończyn. Gałęzie te, z wyjątkiem piersiowych, które zachowały charakter nerwów odcinkowych jako nerwy międzyżebrowe, łączą się ze sobą wytwarzając sploty, z których wychodzą samodzielne nerwy obwodowe. Są to: * splot szyjny (plexus cervicalis), zbudowany z nerwów od C1 do C4, * splot ramienny (plexus brachialis), złożony z nerwów od C5 do Th1, * splot lędźwiowo-krzyżowy (plexus lumbosacralis), złożony z nerwów od Th12 do C0.

Splot szyjny (plexus cervicalis)
Splot szyjny powstaje z gałęzi brzusznych czterech górnych nerwów szyjnych (C1-C4), połączonych między sobą łukowatymi pętlami. Leży przed głębokimi mięśniami szyi, od przodu pokryty powięzią i mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym. Od splotu szyjnego odchodzą gałęzie skórne i gałęzie mięśniowe. Gałęzie skórne wychodzą w połowie długości mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego, na jego tylnym brzegu i stąd rozchodzą się wachlarzowato. Rozróżniamy następujące gałęzie skórne: * nerw potyliczny mniejszy (n. occipitalis minor),
* nerw uszny wielki (n. auricularis magnus),
* nerw poprzeczny szyjny (n. transversus colli),
* nerwy nadobojczykowe (nn. supraclaviculares).
Dwa pierwsze nerwy kierują się ku górze i unerwiają skórę bocznej okolicy potylicy, twarzy, skroni i małżowiny usznej. Nerw poprzeczny szyi kieruje się do przodu i zaopatruje skórę przedniej okolicy szyi. Nerwy nadobojczykowe podążają ku dołowi i unerwiają okolice trójkąta bocznego szyi, barku oraz okolicę podobojczykową. Do gałęzi mięśniowych splotu szyjnego zalicza się gałęzie krótkie i gałęzie długie. Gałęzie krótkie unerwiają przede wszystkim mięśnie głębokie szyi. Gałęzie długie zaopatrują mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, mięsień czworoboczny grzbietu, mięśnie podgnykowe i częściowo nadgnykowe i głębokie szyi (pętla szyjna). Największą gałęzią splotu jest nerw przeponowy (n. phrenicus), który poza włóknami ruchowymi dla przepony zawiera także włókna czuciowe dla opłucnej, osierdzia i górnej części otrzewnej. Splot szyjny poprzez liczne zespolenia łączy się ze splotem ramiennym, z pniem współczulnym oraz z następującymi nerwami czaszkowymi: nerwem twarzowym, nerwem błędnym, nerwem dodatkowym i nerwem podjęzykowym.

Splot ramienny (plexus brachialis)
Splot ramienny zawiera nerwy zaopatrujące kończynę górną, niektóre mięśnie tułowia i szyi. Jest utworzony przez gałęzie brzuszne czterech dolnych nerwów szyjnych i pierwszego piersiowego (C5-Th1). Te pięŹ korzeni splotu w dole nadobojczykowym łączy się w trzy pnie splotu (trunci plexus) : górny, środkowy i dolny. Każdy z trzech pni m gałąź tylną i przednią. Splot kieruje się do jamy pachowej, krzyżując wcześniej leżący przed nim obojczyk. Gałęzie tylne pnia górnego, środkowego i dolnego wytwarzają pęczek tylny (fasciculus posterior). Gałęzie przednie pnia górnego i środkowego tworzą pęczek boczny (fasciculus lateralis), natomiast gałęzie przednie pnia dolnego przechodzą w pęczek przyśrodkowy (fasciculus medialis). Obojczyk dzieli splot ramienny na cz꜏ nadobojczykową i podobojczykową. Cz꜏ nadobojczykowa (pars supraclavicularis) splotu wychodzi przez szczelinę mięśni pochyłych, od dołu ograniczoną I żebrem. Cz꜏ podobojczykowa (pars infraclavicularis) splotu leży w dole pachowym, gdzie trzy pęczki otaczają tętnicę pachową. Ze splotu ramiennego wychodzą gałęzie krótkie, które zaopatrują mięśnie obręczy barkowej, niektóre mięśnie tułowia i szyi oraz gałęzie długie, które unerwiają kończynę górną wolną. Gałęzie krótkie odchodzą zarówno od części nadobojczykowej, jak i podobojczykowej, natomiast gałęzie długie stanowią przedłużenie pęczków części podobojczykowej.

Nerwy krótkie splotu ramiennego
Nerwy krótkie splotu ramiennego unerwiają przede wszystkim mięśnie przyczepiające się do obręczy barkowej. Od splotu ramiennego odchodzą również drobne nerwy do dolnych części mięśni głębokich szyi. Nerw grzbietowy łopatki (n. dorsalis scapulae) po odejściu od splotu kieruje się do tyłu i schodzi ku dołowi wzdłuż brzegu przyśrodkowego łopatki, unerwiając mięsień równoległoboczny mniejszy i większy. Nerw piersiowy długi (n. thoracicus longus) po minięciu mięśnia pochyłego środkowego, zwykle powyżej I żebra, zstępuje do dołu pachowego i kieruje się na powierzchnię boczną mięśnia zębatego przedniego, unerwiając kolejne jego części. Nerw podobojczykowy (n. subclacius) biegnie w dolnej części mięśnia pochyłego przedniego, przechodzi pod obojczyk i wnika do mięśnia podobojczykowego, unerwiając go. Nerw nadłopatkowy (n. suprascapularis) biegnie w bok za obojczykiem w kierunku wcięcia łopatki; po wyjściu spod więzadła poprzecznego łopatki oddaje gałązki do mięśnia nadgrzebieniowego i podgrzebieniowego oraz do stawu ramiennego. Nerwy piersiowe przednie (nn. thoracici anteriores) po odejściu od splotu, w liczbie dwóch lub trzech, dzielą się następnie na liczne gałęzie, które wnikają do mięśnia piersiowego większego i mięśnia piersiowego mniejszego. Nerwy podłopatkowe (nn. subscapulares) biegną ku dołowi po przedniej powierzchni m. podłopatkowego, który jest przez ten nerw zaopatrywany wraz z mięśniem obłym większym. Nerw piersiowo-grzbietowy (nn. thoracodorsalis) biegnie w kierunku dołu pachowego, następnie przechodzi na powierzchnię przednią mięśnia najszerszego grzbietu i unerwia ten mięsień. Nerw pachowy (n. axillaris) przez niektórych autorów jest zaliczany do nerwów długich splotu ramiennego; w dole pachowym odchodzi od pęczka tylnego, biegnie bezpośrednio przy torebce stawu ramiennego, do której oddaje gałęzie stawowe, kieruje się z jamy pachowej przez otwór czworoboczny na tylną stronę ramienia i unerwia mięsień naramienny, mięsień obły mniejszy i jako nerw skórny boczny ramienia - skórę nad mięśniem naramiennym.

Nerwy długie splotu ramiennego
W jamie pachowej od pęczków splotu ramiennego odchodzi sześŹ nerwów unerwiających kończynę górną. Od pęczka bocznego odchodzi nerw mięśniowo-skórny i korzeń boczny nerwu pośrodkowego. Od pęczka przyśrodkowego biorą początek nerw łokciowy, korzeń przyśrodkowy nerwu pośrodkowego, nerw skórny przyśrodkowy ramienia i nerw skórny przyśrodkowy przedramienia. Z pęczka tylnego wychodzi tylko nerw promieniowy. Nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus) odchodzi od pęczka bocznego i kieruje się ku dołowi, przebija mięsień kruczo-ramienny i między mięśniem dwugłowym ramienia i mięśniem ramiennym dochodzi do dołu łokciowego, gdzie po przebiciu powięzi rozgałęzia się w skórze bocznej strony przedramienia aż do kłębu kciuka jako nerw skórny boczny przedramienia. Oprócz tego obszaru skóry unerwia również mięśnie grupy przedniej ramienia i częściowo staw łokciowy. Nerw pośrodkowy (n. medianus) rozpoczyna się w dole pachowym dwoma korzeniami z pęczka bocznego i przyśrodkowego. Połączenie obu części występuje w rejonie dolnego brzegu mięśnia piersiowego mniejszego, po czym nerw pośrodkowy kieruje się do bruzdy przyśrodkowej mięśnia dwugłowego. Następnie dostaje się do dołu łokciowego pod rozcięgnem mięśnia dwugłowego. W przedramieniu jest położony między warstwą powierzchowną i głęboką mięśni przednich przedramienia i dochodzi do nadgarstka. Po wyjściu z kanału nadgarstka pod rozcięgnem dłoniowym dzieli się na gałęzie końcowe - nerwy dłoniowe wspólne palców (nn. digitales palmares communes). Na przedramieniu odchodzą od tego nerwu gałęzie mięśniowe, unerwiające zginacze przedramienia (bez mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka i przyśrodkowej części mięśnia zginacza głębokiego palców). Nerw międzykostny przedni przedramienia zaopatruje obie kości przedramienia i błonę międzykostną oraz kości i stawy nadgarstka. W okolicy ręki gałązki tego nerwu zaopatrują większośŹ mięśni kłębu kciuka, częściowo mięśnie glistowate. Natomiast gałęzie skórne dochodzą do skóry dłoniowej powierzchni ręki i trzeciego palca od strony promieniowej, a na stronie grzbietowej, do skóry paliczków środkowych i dalszych tych palców. Nerw ten wchodzi w zespolenia z nerwem łokciowym i nerwem promieniowym. Nerw łokciowy (n. ulnaris) wychodzi z pęczka przyśrodkowego splotu i razem z tętnicą ramienną przechodzi na ramię i zdąża do bruzdy nerwu łokciowego kości ramiennej w rejonie nadkłykcia przyśrodkowego. Stąd przedostaje się na stronę przednią przedramienia, biegnąc między obu głowami mięśnia zginacza łokciowego nadgarstka i w dolnej części dzieli się na dwie gałęzie: grzbietową i dłoniową ręki. Gałęzie mięśniowe nerwu zaopatrują mięsień zginacz łokciowy nadgarstka i cz꜏ łokciową zginacza głębokiego palców, niektóre mięśnie kłębu kciuka, mięsień kłębika palca V i środkowe ręki. Gałęzie skórne unerwiają skórę przyśrodkowej części ręki zarówno po stronie dłoniowej, jak i grzbietowej. Po stronie dłoniowej unerwia ją palec V i cz꜏ IV, a po stronie grzbietowej palec V, IV i cz꜏ palca III. Oddają także gałęzie do stawu łokciowego i stawów nadgarstka. Nerw skórny przyśrodkowy ramienia (n. cutaneus brachii medialis) jest najcieńszą, czuciową gałęzią splotu ramiennego, która odchodzi od pęczka przyśrodkowego. Nerw ten unerwia skórę dołu pachowego i przyśrodkowej strony ramienia. Nerw skórny przyśrodkowy przedramienia (n. cutaneus antebrachii medialis) odchodzi od pęczka przyśrodkowego splotu ramiennego i z jamy pachowej kieruje się do bruzdy przyśrodkowej mięśnia dwugłowego. W połowie długości ramienia dzieli się na gałęzie końcowe, które biegną po łokciowej stronie przedramienia i unerwiają skórę tej okolicy oraz częściowo skórę przednio-dolnej okolicy ramienia. Nerw promieniowy (n. radialis) jest głównym odgałęzieniem tylnego pęczka splotu ramiennego. Po wyjściu z jamy pachowej kieruje się do bruzdy nerwu promieniowego na tylnej powierzchni kości ramiennej, następnie po przebiciu przegrody międzymięśniowej dostaje się do dołu łokciowego, gdzie dzieli się na gałęzie końcowe. Gałęzie tego nerwu zaopatrują skórę tylnej powierzchni ramienia i przedramienia, skórę grzbietowej powierzchni ręki i drugiego palca od strony promieniowej. Gałęzie mięśniowe unerwiają mięśnie tylne ramienia oraz boczną i tylną grupę mięśni przedramienia. Poza tym nerw promieniowy zaopatruje staw łokciowy, błonę międzykostną wraz z kośŹmi przedramienia i stawy ręki.

Nerwy międzyżebrowe (nn. intercostales)
Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych od pierwszego do jedenastego przebiegają w przestrzeniach międzyżebrowych jako nerwy międzyżebrowe Jedynie ostatni, dwunasty nerw, biegnie poniżej ostatniego żebra i nosi nazwę nerwu podżebrowego (n. subcostalis). Pierwszy i ostatni z tych nerwów są szczególnie cienkie, albowiem ich włókna wchodzą w skład: splotu ramiennego i splotu lędźwiowego. Górne nerwy międzyżebrowe biegną początkowo po wewnętrznej powierzchni mięśni międzyżebrowych zewnętrznych, oddzielone od opłucnej powięzią śródpiersiową. Następnie wchodzą między mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne i zewnętrzne, a w przednim odcinku górne nerwy międzyżebrowe towarzyszą mięśniowi międzyżebrowemu wewnętrznemu. Dolne nerwy, w liczbie sześciu, biegną początkowo podobnie jak górne, następnie wnikają między mięsień skośny wewnętrzny brzucha i mięsień poprzeczny brzucha i dochodzą do mięśnia prostego brzucha. Gałęzie mięśniowe tych nerwów zaopatrują mięśnie głębokie klatki piersiowej i niektóre mięśnie grzbietu oraz mięśnie przednie i boczne brzucha. Gałęzie skórne boczne przednie i gałęzie stawowe unerwiają skórę prawie całej przedniej i bocznej powierzchni tułowia, sutek, stawy żebrowo-kręgowe i żebra. Odgałęzienia opłucnowe i otrzewnowe zaopatrują opłucną ścienną i otrzewną ścienną.

Splot lędźwiowo-krzyżowy (plexus lumbosacralis)
Splot lędźwiowo-krzyżowy jest największym splotem ustroju. Powstaje z gałęzi brzusznych nerwów rdzeniowych lędźwiowych, krzyżowych i nerwu guzicznego. W splocie tym wyróżnia się dwie części: górną, położoną obok kręgosłupa lędźwiowego - splot lędźwiowy oraz dolną położoną w miednicy mniejszej - splot krzyżowy.

Splot lędźwiowy (plexus lumbalis)
Splot lędźwiowy powstaje z włókien gałęzi brzusznych czterech górnych nerwów lędźwiowych i częściowo ostatniego piersiowego. Jest położony między warstwą powierzchowną i głęboką mięśnia lędźwiowego większego i posiada nerwy krótkie i długie. Gałęzie krótkie czyli mięśniowe splotu zaopatrują najbliższe mięśnie: czworoboczny lędźwi, lędźwiowy większy i mniejszy.

Gałęzie długie splotu lędźwiowego
Wśród sześciu gałęzi długich trzy tworzą grupę górną i unerwiają okolice dolne brzucha, dalsze trzy tworzą grupę dolną i kierują się do części kończyny dolnej wolnej. Nerw biodrowo-podbrzuszny (n. iliohypogastricus) po odejściu od splotu biegnie ku dołowi i bocznie, przebija ścięgno mięśnia poprzecznego brzucha nad grzebieniem biodrowym i kieruje się między oboma mięśniami do pochwy mięśnia prostego brzucha. Oddaje szereg gałęzi mięśniowych i skórnych, które unerwiają mięśnie boczne i skórę w dolnej okolicy brzucha oraz skórę okolicy łonowej i bocznej okolicy biodra. Nerw biodrowo-pachwinowy (n. ilioinguinalis) po odejściu od splotu kieruje się między mięśnie boczne brzucha, podążając w okolicę pachwiny i tutaj oddaje gałęzie końcowe. Nerw ten zaopatruje ruchowo dolną okolicę mięśni bocznych brzucha, czuciowo - dolny rejon otrzewnej ściennej, skórę wzgórka łonowego i moszny lub warg sromowych większych, skórę górnej części uda. Nerw płciowo-udowy (n. genitofemoralis) zawiera głównie włókna czuciowe. Nerw ten po wyjściu ze splotu kieruje się skośnie ku dołowi i do przodu w stronę więzadła pachwinowego, gdzie oddaje gałęzie końcowe. Gałąź płciowa zaopatruje mięsień dźwigacz jądra i błonę kurczliwą moszny oraz skórę najbliższej okolicy. Gałąź udowa unerwia skórę górnego odcinka przedniej powierzchni uda. Nerw skórny boczny uda (n. cutaneus femoris lateralis) jest nerwem czuciowym. Po wyjściu spod bocznego brzegu mięśnia lędźwiowego większego biegnie w stronę kolca biodrowego przedniego, a po minięciu więzadła pachwinowego przechodzi na udo, dzieląc się na gałęzie końcowe. Unerwia skórę bocznej okolicy uda aż do stawu kolanowego. Nerw udowy (n. femoralis) jest nerwem mieszanym i największym z tego splotu. Nerw biegnie w dół i do boku między mięśniem lędźwiowym większym i biodrowym, następnie przez rozstęp mięśniowy wydostaje się na udo, gdzie przechodzi w gałęzie końcowe. Gałęzie mięśniowe zaopatrują mięsień biodrowo-lędźwiowy i przednią grupę mięśni uda. Czuciowo unerwia skórę przedniej i przyśrodkowej powierzchni uda aż do kolana. Nerw udowo-goleniowy jako najdłuższa gałąź skórna nerwu udowego zaopatruje skórę przednio-przyśrodkowej powierzchni goleni i brzeg przyśrodkowy stopy oraz kośŹ udową, częściowo staw biodrowy, kolanowy i skokowy górny. Nerw zasłonowy (n. obturatorius) po odejściu od splotu początkowo biegnie wzdłuż przyśrodkowego brzegu mięśnia lędźwiowego większego w kierunku miednicy mniejszej i kanału zasłonowego, przez który wydostaje się na udo. Obydwie gałęzie tego nerwu - przednia i tylna zaopatrują mięśnie przywodziciele uda, skórę przyśrodkowej okolicy uda oraz częściowo staw biodrowy, kolanowy i kośŹ udową.

Splot krzyżowy (plexus sacralis)
Splot krzyżowy powstaje z gałęzi brzusznych wszystkich nerwów krzyżowych, nerwu guzicznego i piątego nerwu lędźwiowego. Jest największym splotem organizmu, ma kształt trójkąta zwróconego podstawą do kości krzyżowej. Leży w miednicy mniejszej, na mięśniu gruszkowatym. W splocie krzyżowym wyróżnia się gałęzie krótkie i gałęzie długie. Wśród gałęzi krótkich wyróżnia się gałęzie mięśniowe, stawowe i okostnowe. Gałęzie krótkie splotu unerwiają mięśnie zewnętrzne miednicy (mięsień gruszkowaty, mięsień zasłaniacz wewnętrzny, mięśnie bliźniacze i czworoboczny uda). Splot oddaje także gałązkę do stawu biodrowego i okostnej guza kulszowego i obu krętarzy kości udowej.

Gałęzie długie splotu krzyżowego
Gałęzie długie splotu krzyżowego, z wyjątkiem n. guzicznego, opuszczają miednicę przez otwór kulszowy większy. Nerwy grupy pierwszej zaopatrują ruchowo mm. miednicy, zginaczy uda oraz mm. goleni i stopy. Nerwy czuciowe unerwiają skórę pośladka i krocza, tylną powierzchnię uda i niemal całe podudzie i stopę. Druga grupa unerwia mm. dna miednicy, narządy płciowe zewnętrzne i narządy miednicy małej. Natomiast trzecią grupę stanowi n. guziczny, który podąża do skóry i mm. okolicy guzicznej. Nerw pośladkowy górny (n. gluteus superior) jest nerwem ruchowym, po wyjściu z otworu kulszowego większego kieruje się do boku i wnika do mięśnia pośladkowego średniego i małego, oddając do nich swoje włókna. Unerwia również mięsień napinający powięź szeroką. Nerw pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) po opuszczeniu miednicy mniejszej kieruje się do mięśnia pośladkowego wielkiego i tu oddaje swoje gałęzie. Unerwia mięsień pośladkowy wielki, niektóre inne mięśnie zewnętrzne miednicy oraz staw biodrowy. Nerw skórny tylny uda (n. cutaneus femoris posterior) jest nerwem czuciowym. Ze splotu kieruje się do otworu kulszowego większego, a po wyjściu z miednicy biegnie prawie pionowo ku dołowi, towarzysząc głowie długiej mięśnia dwugłowego uda. Zaopatruje skórę pośladka i tylnej części krocza oraz skórę tylnej powierzchni uda i górnej części podudzia. Nerw kulszowy (n. ischiadicus) jest najdłuższym i najgrubszym nerwem organizmu. Wychodzi z wierzchołka trójkąta, jaki wytwarza splot krzyżowy, opuszcza miednicę otworem kulszowym większym i biegnie pionowo do dołu podkolanowego, leżąc na tylnej powierzchni mięśnia przywodziciela wielkiego. W połowie długości uda biegnie między mięśniem półbłoniastym i dwugłowym uda. W górnej okolicy dołu podkolanowego dzieli się na gałęzie końcowe: nerwy piszczelowy i strzałkowy wspólny. Od pnia nerwu kulszowego odchodzą gałęzie unerwiające mięśnie zewnętrzne miednicy (m. zasłaniacz wewnętrzny, mm. bliźniacze, m. czworoboczny uda) oraz grupę tylną mięśni uda, a także staw biodrowy i kolanowy. Nerw piszczelowy (n. tibialis) jest przedłużeniem nerwu kulszowego. Nerw ten biegnie przez środek dołu podkolanowego powierzchownie do naczyń podkolanowych, przykryty powięzią. Następnie przebija łuk ścięgnisty mięśnia płaszczkowatego, wnikając między warstwę powierzchowną i głęboką zginaczy podudzia i kieruje się w stronę kostki przyśrodkowej. W tej okolicy dzieli się na dwie gałęzie końcowe: nerw podeszwowy przyśrodkowy (n. plantaris medialis) i nerw podeszwowy boczny (n. plantaris lateralis). Gałęzie mięśniowe nerwu piszczelowego unerwiają mięśnie tylne podudzia, nerwy skórne - powierzchnię tylno-przyśrodkową podudzia i kończą się w skórze brzegu bocznego stopy. Nerw piszczelowy oddaje także gałęzie do stawu kolanowego, kości goleni, błony międzykostnej podudzia, do stawu piszczelowo-strzałkowego, więzozrostu piszczelowo-strzałkowego oraz do stawu skokowego, stawów stępu, śródstopia i palców. Nerw podeszwowy przyśrodkowy i nerw podeszwowy boczny unerwiają mięśnie stopy oraz skórę podeszwowej okolicy stopy i palców stopy. Nerw strzałkowy wspólny (n. peroneus communis) jest słabszą gałęzią nerwu kulszowego. Biegnie przez dół podkolanowy skośnie do dołu i boku, w stronę głowy strzałki. Przenika przez przyczep początkowy mięśnia strzałkowego długiego i dzieli się na nerw strzałkowy powierzchowny i nerw strzałkowy głęboki. Od nerwu strzałkowego wspólnego odchodzą gałęzie dla stawu kolanowego, piszczelowo-strzałkowego i kości udowej oraz gałęzie skórne dla bocznej powierzchni podudzia od stawu kolanowego do kostki bocznej. Nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis) jest przede wszystkim nerwem czuciowym. Po odejściu od n. strzałkowego wspólnego biegnie między mięśniami strzałkowymi i w dalszej części podudzia przebija powięź goleni, dzieląc się na dwie gałęzie końcowe skórne. Nerw strzałkowy powierzchowny unerwia mięśnie strzałkowe, a jego gałęzie skórne zaopatrują skórę dolnej części goleni, skórę grzbietu stopy i palców stopy. Nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) po odejściu od nerwu strzałkowego wspólnego kieruje się do mięśni prostowników i biegnie w dół po przedniej powierzchni goleni. Następnie mija troczek górny prostowników i dostaje się na grzbiet stopy, gdzie oddaje gałęzie końcowe. Nerw ten oddaje gałęzie do mięśni przednich podudzia oraz mięśni grzbietu stopy. Czuciowo unerwia obie kości podudzia, staw piszczelowo-strzałkowy i błonę międzykostną oraz stawy stopy i częściowo I i II palec stopy. Nerw sromowy (n. pudendus) wychodzi z miednicy otworem kulszowym większym, po minięciu kolca kulszowego wraca do miednicy przez otwór kulszowy mniejszy w rejonie dołu kulszowo-odbytniczego, gdzie dzieli się na gałęzie końcowe. Nerw ten, w przeciwieństwie do innych nerwów splotu krzyżowego, prowadzi włókna przywspółczulne i współczulne, przeznaczone dla trzew miednicy mniejszej. Nerw sromowy unerwia mięśnie krocza, skórę krocza i narządów płciowych zewnętrznych z wyjątkiem wzgórka łonowego. Nerw guziczny (n. coccygeus) wytwarza drobny splot guziczny (plexus coccygeus), położony w okolicy przyczepu mięśnia guzicznego do kości krzyżowej. Nerw ten oddaje gałęzie do skóry okolicy guzicznej, mięśnia guzicznego i mięśnia dźwigacza odbytu.

Nerwy czaszkowe (n. craniales)
Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par wychodzą z powierzchni podstawnej mózgowia; wyjątek stanowi nerw bloczkowy, który wychodzi z powierzchni grzbietowej pnia mózgu. Nerwy czaszkowe zaopatrują głównie obszar głowy i szyi. Wyjątek stanowi nerw błędny, zawierający włókna przywspółczulne przeznaczone dla trzew klatki piersiowej i brzucha. Wyróżniamy następujące nerwy czaszkowe, których kolejnośŹ jest stała i liczona od strony czołowej do potylicznej: I. nerwy węchowe (nn. olfactorii)
II. nerw wzrokowy (n. opticus)
III. nerw okoruchowy (n. oculomotorius)
IV. nerw bloczkowy (n. trochlearis)
V. nerw trójdzielny (n. trigeminus)
VI. nerw odwodzący (n. abducens)
VII. nerw twarzowy (n. facialis)
VIII. nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) IX. nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus)
X. nerw błędny (n. vagus)
XI. nerw dodatkowy (n. accessorius)
XII. nerw podjęzykowy (n. hypoglossus).
Nerwy czaszkowe dzieli się na trzy grupy: nerwy czuciowe (zmysłowe, do których należą nerwy węchowe, nerw wzrokowy i nerw przedsionkowo-ślimakowy), nerwy ruchowe (nerw okoruchowy, nerw bloczkowy, nerw odwodzący, nerw dodatkowy i nerw podjęzykowy), nerwy mieszane (nerw trójdzielny, nerw twarzowy, nerw językowo-gardłowy i nerw błędny). Włókna przywspółczulne układu autonomicznego jako włókna przedzwojowe dołączają do nerwów III, VII, IX i X i dochodzą do zwojów przywspółczulnych. Włókna przywspółczulne unerwiają gruczoły i mięśnie gładkie. Włókna współczulne jako włókna zazwojowe dołączają się do wszystkich nerwów czaszkowych.

Nerwy węchowe (nn. olfactorii - I)
Nerwy węchowe są nerwami czuciowymi. Rozpoczynają się w nabłonku węchowym błony śluzowej jamy nosowej, w rejonie małżowiny nosowej górnej. Ciało komórki leży w głębi nabłonka, a na powierzchnię wysyła wypustkę obwodową. Z przeciwnego bieguna komórki wychodzą włókna, które łączą się w pęczki i w postaci nici węchowych kierują się przez otwory blaszki sitowej do jamy czaszki, gdzie wnikają do opuszki węchowej (bulbus olfactorius). komórki nerwowe opuszki są drugim neuronem; ich wypustki tworzą pasmo węchowe (tractus olfactorius) biegnące do tyłu, do trójkąta węchowego (trigonum olfactorium) i dalszych struktur związanych ze zmysłem węchu.

Nerw wzrokowy (n. opticus - II)
Nerw wzrokowy pod względem rozwoju i budowy należy do mózgowia. Jest nerwem czuciowym. W siatkówce oka są ułożone kolejno trzy neurony drogi wzrokowej. Neuron zewnętrzny tworzą czopki i pręciki, neuron środkowy to komórki dwubiegunowe; neuron wewnętrzny stanowią komórki wielobiegunowe, których neuryty łączą się w nerw wzrokowy. Nerw wzrokowy wychodzi z gałki ocznej i przez kanał wzrokowy dostaje się do jamy czaszki, gdzie łączy się z nerwem drugostronnym, wytwarzając skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum). Krzyżują się w nim tylko te włókna, które prowadzą wrażenia światła z przyśrodkowego obszaru siatkówki. W przedłużeniu skrzyżowania biegną pasma wzrokowe (tractus optici), które dochodzą do ciał kolankowatych bocznych, a stąd w postaci promienistości wzrokowej przez torebkę wewnętrzną podążają do płata potylicznego. Droga wzrokowa została omówiona wcześniej.

Nerw okoruchowy (n. oculomotorius - III)
Nerw okoruchowy jest nerwem ruchowym; prowadzi również włókna przywspółczulne. Jądra tego nerwu są położone w śródmózgowiu na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy. Nerw ten wychodzi z podstawy mózgowia w rejonie dołu międzykonarowego i kieruje się przez szczelinę oczodołową górną do oczodołu. Gałązki tego nerwu zaopatrują mięśnie proste gałki ocznej: górny, dolny, przyśrodkowy, skośny dolny i dźwigacz powieki górnej. Włókna przywspółczulne dochodzą do mięśnia rzęskowego i zwieracza źrenicy.

Nerw bloczkowy (n. trochlearis - IV)
Nerw bloczkowy jest nerwem ruchowym, którego jądro jest położone w śródmózgowiu, poniżej jądra nerwu okoruchowego, na wysokości wzgórków dolnych blaszki pokrywy. Nerw ten jako jedyny wychodzi po stronie grzbietowej mózgowia z rejonu brzegu dolnego blaszki pokrywy. Następnie kieruje się na powierzchnię podstawną mózgu, w stronę szczeliny oczodołowej górnej, przez którą wnika do oczodołu. Unerwia mięsień skośny górny oka.

Nerw trójdzielny (n. trigeminus - V)
Nerw trójdzielny jest nerwem mieszanym, pochodzącym z pierwszego łuku skrzelowego. Zbudowany jest z części większej - czuciowej i części mniejszej - ruchowej. Komórki czuciowe tego nerwu tworzą duży zwój półksiężycowaty (ganglion semilunare), położony na powierzchni przedniej piramidy kości skroniowej. Dośrodkowe włókna czuciowe tego zwoju dochodzą do jąder krańcowych, położonych w rdzeniu przedłużonym, moście i śródmózgowiu. Natomiast jądro ruchowe nerwu trójdzielnego położone jest w moście. Ze zwoju półksiężycowatego wychodzą trzy gałęzie nerwu trójdzielnego: * gałąź pierwsza, nerw oczny (n. ophthalmicus), kieruje się przez szczelinę oczodołową górną do oczodołu, * gałąź druga, nerw szczękowy (n. maxillaris), opuszcza jamę czaszki przez otwór okrągły i wchodzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego, * gałąź trzecia, nerw żuchwowy (n. mandibularis), opuszcza czaszkę przez otwór owalny i wchodzi do dołu podskroniowego, z nerwem żuchwowym zespala się cz꜏ ruchowa nerwu trójdzielnego. Nerw oczny (n. ophthalmicus) jest nerwem czuciowym, zaopatrującym górne piętro twarzy. Dochodzi do oczodołu podzielony na trzy podstawowe gałęzie: nerw łzowy (n. lacrimalis), nerw czołowy (n. frontalis) i nerw nosowo-rzęskowy (n. nasociliaris). W oczodole oddaje szereg dalszych gałęzi, które unerwiają powiekę górną, skórę czoła i nasady nosa, gruczoł łzowy, spojówkę, zatokę czołową i klinową, błonę śluzową górno-przedniej okolicy jamy nosowej oraz błonę włóknistą i naczyniową gałki ocznej. Nerw szczękowy (n. maxillaris) jest nerwem czuciowym. Jeszcze w obrębie jamy czaszki oddaje gałąź oponową środkową. Następnie przechodzi przez otwór okrągły do dołu skrzydłowo-podniebiennego, a stąd przez szczelinę oczodołową dolną do oczodołu. Oczodół opuszcza przez otwór podoczodołowy i przechodzi na przednią powierzchnię twarzy. Nerw ten oddaje wiele gałęzi, które unerwiają środkowe piętro twarzy. Są to: nerw podoczodołowy (n. infraorbitalis), nerw jarzmowy (n. zygomaticus) oraz nerwy skrzydłowo-podniebienne (nn. petrygopalatini). Nerwy te zaopatrują skórę skroni, policzka i powieki dolnej oraz bocznej powierzchni ściany nosa, skórę i błonę śluzową wargi górnej, zęby łuku szczękowego wraz z dziąsłami i zatokę szczękową. Ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego wychodzą liczne włókna czuciowe, współczulne i przywspółczulne do błony śluzowej jamy nosowej, podniebienia, zatoki klinowej i górnej części gardła. Nerw żuchwowy (n. mandibularis) jest najsilniejszą gałęzią nerwu trójdzielnego. Jest on nerwem mieszanym, który zaopatruje dolne piętro twarzy. Wychodzi z czaszki przez otwór owalny do dołu podskroniowego. Nerw ten dzieląc się, tworzy dwie grupy gałęzi: pierwsza unerwia mięśnie żwaczowe, staw skroniowo-żuchwowy oraz błonę śluzową i skórę policzka. Drugą grupę stanowią trzy duże nerwy, głównie czuciowe. Są to: n. językowy (n. lingualis), n. zębodołowy dolny (n. alveolaris inferior) oraz n. uszno-skroniowy (n. auriculotemporalis). Nerw językowy wysyła gałęzie do języka, unerwia brodawki języka, błonę śluzową dna jamy ustnej i migdałki podniebienne. Do nerwu językowego dołączają włókna odchodzące od nerwu pośredniego, towarzyszącego nerwowi twarzowemu. Zawierają one włókna smakowe zaopatrujące kubki smakowe i włókna wydzielnicze przeznaczone dla ślinianki podżuchwowej i podjęzykowej. Nerw zębodołowy dolny wchodzi do kanału żuchwy i unerwia zęby i dziąsła żuchwy oraz skórę wargi dolnej i bródki, a także niektóre mięśnie nadgnykowe. Nerw uszno-skroniowy kieruje się w stronę małżowiny usznej, którą unerwia. Zaopatruje również śliniankę przyuszną, staw skroniowo-żuchwowy, przewód słuchowy zewnętrzny i błonę bębenkową.

Nerw odwodzący (n. abducens - VI)
Nerw odwodzący jest nerwem ruchowym. Jego jądro początkowe jest położone w obrębie mostu we wzgórku nerwu twarzowego. Po wyjściu z pnia mózgu kieruje się do szczeliny oczodołowej górnej i wnika do oczodołu, gdzie unerwia m. prosty boczny oka.

Nerw twarzowy (n. facialis - VII)
Nerw twarzowy jest nerwem drugiego łuku skrzelowego o przewadze włókien ruchowych. Do nerwu twarzowego dołącza nerw pośredni (n. intermedius), który prowadzi włókna czuciowe i wydzielnicze. Z nerwem twarzowym związane są dwa zwoje przywspółczulne (zwój skrzydłowo-podniebienny i podżuchwowy). Jądro początkowe nerwu twarzowego jest położone w moście. Komórki czuciowe nerwu pośredniego znajdują się w zwoju kolanka (ganglion geniculi), który jest położony na przebiegu nerwu twarzowego w części skalistej kości skroniowej. Wypustki dośrodkowe tych komórek dochodzą do jądra pasma samotnego rdzenia przedłużonego, natomiast włókna wydzielnicze są związane z jądrem ślinowym górnym. Nerw twarzowy po wyjściu z pnia mózgu kieruje się wspólnie z nerwem przedsionkowo-ślimakowym do przewodu słuchowego wewnętrznego, następnie zagina się i wchodzi do kanału nerwu twarzowego. Nerw ten opuszcza czaszkę otworem rylcowo-sutkowym. Po wyjściu z tego otworu rozgałęzia się w trzech kierunkach: ku tyłowi podążają nerwy dla mięśni małżowiny usznej, ku dołowi kieruje się gałąź dla dwóch mięśni nadgnykowych, do przodu biegnie główny pień, który wnika do ślinianki przyusznej i wytwarza splot przyuszniczy (plexus parotideus). Od tego splotu na przednim brzegu ślinianki wychodzą wachlarzowato włókna, które zaopatrują mięśnie wyrazowe twarzy. Gałęzie nerwu pośredniego po odejściu od nerwu twarzowego unerwiają przednie dwie trzecie części języka (smakowo), natomiast włókna wydzielnicze - gruczoł łzowy, śliniankę pudżuchwową i podjęzykową oraz drobne gruczoły jamy nosowej, podniebienia i jamy ustnej.

Nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis - VII) Nerw przedsionkowo-ślimakowy czyli statyczno-słuchowy jest nerwem czuciowym, zaopatrującym narząd równowagi i narząd słuchu. Nerw ten składa się z dwóch części: przedsionkowej (pars vestibularis), która do mózgowia prowadzi włókna z nabłonka zmysłowego przewodów półkolistych, woreczka i łagiewki, położonych w przedsionku błędnika ucha wewnętrznego i przewodzi impulsy, służące do zachowania równowagi oraz części ślimakowej (pars cochlearis), która jest właściwym nerwem słuchu. Cz꜏ ta wiedzie włókna z komórek słuchowych narządu spiralnego ślimaka ucha wewnętrznego. Każda z obu części tego nerwu ma zwój położony w błędniku, odpowiednio - zwój przedsionkowy (ganglion vestibulare) i zwój spiralny (ganglion spirale). Zwoje te zawierają komórki dwubiegunowe. W przewodzie słuchowym wewnętrznym obie części łączą się, wytwarzając nerw przedsionkowo-ślimakowy. Po wniknięciu do mózgowia obie części nerwu znów się rozchodzą. Włókna części przedsionkowej dochodzą do jąder przedsionkowych położonych w bocznej części dołu równoległobocznego tyłomózgowia, cz꜏ z nich podąża bezpośrednio do móżdżku. Włókna części ślimakowej wnikają do swych jąder, położonych w moście, gdzie kończy się pierwszy neuron drogi słuchowej. Stąd droga słuchowa biegnie przez ciało czworoboczne i następnie wstęgę boczną do ciał kolankowatych przyśrodkowych międzymózgowia. W ciałach kolankowatych bierze początek promienistośŹ słuchowa, która przez torebkę wewnętrzną kieruje się do kory płata skroniowego. Droga słuchowa została omówiona wcześniej.

Nerw językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus - IX)
Nerw językowo-gardłowy jest nerwem trzeciego łuku skrzelowego, nerwem o charakterze mieszanym. Jądro początkowe włókien ruchowych to jądro dwuznaczne, położone w rdzeniu przedłużonym. Początkiem włókien czuciowych są komórki zwoju górnego i dolnego (ganglion superius et inferius) znajdujące się w okolicy otworu szyjnego, skąd włókna dośrodkowe kierują się do jądra pasma samotnego dołu równoległobocznego. Natomiast włókna przywspółczulne pochodzą z jądra ślinowego dolnego, które leży w przedłużeniu jądra grzbietowego nerwu błędnego. Nerw językowo-gardłowy po wyjściu z jamy czaszki otworem żyły szyjnej kieruje się do nasady języka i tu przechodzi w gałęzie końcowe. Nerw ten prowadzi włókna smakowe z tylnej części języka, włókna czuciowe z jamy bębenkowej, trąbki słuchowej, migdałka podniebiennego i ścian gardła. Włókna ruchowe unerwiają mięśnie gardła, a włókna wydzielnicze przywspółczulne są przeznaczone dla ślinianki przyusznej i gruczołów przedsionka ust.

Nerw błędny (n. vagus - X)
Nerw błędny jest nerwem IV łuku skrzelowego o charakterze mieszanym. Zawiera trzy rodzaje włókien: czuciowe, ruchowe i przywspółczulne. Jest największym nerwem układu przywspółczulnego i najdłuższym nerwem czaszkowym; biegnie od głowy do jamy brzusznej. Komórki czuciowe tego nerwu są położone w zwoju górnym (ganglion superius) i zwoju dolnym (ganglio inferius), na przebiegu nerwu błędnego w okolicy wyjścia nerwu z jamy czaszki, w otworze żyły szyjnej. Jądro początkowe włókien ruchowych to jądro dwuznaczne rdzenia przedłużonego. Włókna przywspółczulne pochodzą z jądra grzbietowego nerwu błędnego, położonego w rdzeniu przedłużonym. Po wyjściu z jamy czaszki otworem żyły szyjnej nerw błędny biegnie na szyi w towarzystwie dużych naczyń. Do klatki piersiowej wchodzi przez otwór górny, kierując się w stronę śródpiersia i przełyku. Razem z przełykiem przechodzi przez przeponę do jamy brzusznej. Charakterystyczny przebieg tego nerwu pozwala na wyróżnienie w nim czterech odcinków: głowowego, szyjnego, piersiowego i brzusznego. Gałęzie odcinka głowowego to: gałąź oponowa (r. meningeus) i gałąź uszna (r. auricularis). Unerwiają one oponę twardą dołu tylnego czaszki, błonę bębenkową, częściowo przewód słuchowy zewnętrzny i małżowinę uszną. Gałęzie odcinka szyjnego to: gałęzie gardłowe (r. pharyngei), nerw krtaniowy górny (n. laryngeus superior), gałęzie sercowe górne (rr. cardiaci superiores), które dochodzą do splotu sercowego, nerw krtaniowy wsteczny (n. laryngeus recurrens), oddający szereg gałęzi, między innymi gałęzie sercowe środkowe, gałęzie tchawicze i przełykowe. Wymienione gałęzie unerwiają ruchowo mięśnie gardła, podniebienia i krtani, czuciowo - błonę śluzową gardła, krtani i górnej części tchawicy. Gałęzie odcinka piersiowego, który ciągnie się od odejścia nerwu krtaniowego wstecznego do rozworu przełykowego przepony są następujące: gałęzie sercowe dolne (rr. cardiaci inferiores), dochodzące do splotu sercowego, gałęzie tchawiczne dolne (rr. tracheales inferiores), gałęzie oskrzelowe (rr. bronchiales), które tworzą przedni i tylny splot płucny, gałęzie przełykowe (rr. esophagei), wytwarzają splot przełykowy, gałęzie śródpiersiowe (rr. mediastinales), przeznaczone dla opłucnej śródpiersiowej i splotu aortowego, oraz gałęzie osierdziowe (rr. pericardiaci). Unerwiają one narządy klatki piersiowej. Na odcinek brzuszny składają się dwa pnie: pień błędny przedni (truncus vagalis anterior) i pień błędny tylny (truncus vagalis posterior). Tworzą one sploty żołądkowe przedni (gałęzie żołądkowe przednie i gałęzie wątrobowe) i tylny (gałęzie żołądkowe tylne i gałęzie trzewne podążające do splotu trzewnego), od których odchodzą liczne gałęzie dla trzew jamy brzusznej (żołądek, jelito cienkie, jelito grube po lewe zagięcie okrężnicy, wątroba, trzustka, śledziona, nerki i nadnercza).

Nerw dodatkowy (n. accessorius - XI)
Nerw dodatkowy jest nerwem ruchowym. Składa się z korzeni czaszkowych i korzeni rdzeniowych. Korzenie czaszkowe wychodzą z jądra dwuznacznego, korzenie rdzeniowe natomiast zaczynają się w komórkach tylnej części rogu przedniego górnych segmentów szyjnych rdzenia kręgowego i wchodzą do czaszki przez otwór wielki. Oba korzenie łączą się ze sobą w jamie czaszki i wychodzą z czaszki przez otwór żyły szyjnej. Jego gałęzie końcowe unerwiają mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny grzbietu.

Nerw podjęzykowy (n. hypoglossus - XII)
Nerw podjęzykowy jest nerwem ruchowym. Rozpoczyna się w jądrze nerwu podjęzykowego w rdzeniu przedłużonym. Opuszcza czaszkę kanałem nerwu podjęzykowego i kieruje się, wytwarzając łuk, w stronę języka, gdzie oddaje liczne gałęzie, przeznaczone dla mięśni wewnętrznych i zewnętrznych języka.

UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY (systema nervosum autonomicum)

Układ nerwowy autonomiczny, zwany także wegetacyjnym, zarządza czynnościami wegetacyjnymi organizmu, takimi jak: oddychanie, trawienie, przemiana materii, wydzielanie, rozmnażanie, itd. Czynności te odbywają się z reguły bez udziału naszej świadomości i woli. ścisły związek istnieje między układem autonomicznym i psychiką. Stanom psychicznym takim, jak np. strach, złośŹ, radośŹ, towarzyszą zmiany w czynnościach wegetacyjnych, np. bladośŹ lub czerwienienie się, szybkie bicie serca, płacz. Układ nerwowy mózgowo-rdzeniowy (somatyczny) i autonomiczny zarówno morfologicznie, jak i funkcjonalnie są ze sobą ściśle związane i pomimo wielu różnic w rzeczywistości nie ma między nimi ostrej granicy. W układzie autonomicznym, podobnie jak w układzie mózgowo-rdzeniowym, można wyróżniŹ cz꜏ ośrodkową i obwodową. Cechą charakterystyczną części obwodowej są zwoje nerwowe włączone w drogi odśrodkowe. Komórki nerwowe w układzie autonomicznym są na ogół wielobiegunowe. Podobnie jak w układzie somatycznym, również w układzie autonomicznym podstawową jednostką czynnościową jest łuk odruchowy. Droga dośrodkowa obu łuków jest podobna, natomiast ramię odśrodkowe w układzie autonomicznym nie jest zbudowane z jednego neuronu, lecz co najmniej z dwóch. Neuryt komórki początkowej, położonej w mózgowiu lub rdzeniu kręgowym, dochodzi do zwoju położonego poza układem ośrodkowym. W zwoju tym rozpoczyna się drugi neuron prowadzący, do narządu wykonawczego. Dlatego też neuron znajdujący się w ośrodkowym układzie nerwowym nazywa się neuronem przedzwojowym, a drugi - neuronem zazwojowym. Włókna przedzwojowe posiadają osłonkę rdzenną (włókna białe), natomiast włókna zazwojowe są pozbawione osłonki. Są to włókna bezrdzenne (włókna szare). Włókna przedzwojowe w zwoju dzielą się na wiele włókienek i dochodzą do wielu komórek nerwowych, stąd też liczba włókien wychodzących ze zwoju jest znacznie większa. Odcinki układu autonomicznego, przeznaczone dla narządów położonych w jamach ciała, wytwarzają liczne i obszerne sploty, które razem ze zwojami są stacjami zbiorczymi zarówno dla włókien dośrodkowych, jak i odśrodkowych. Ze względu na różnice fizjologiczne, a nie morfologiczne, układ autonomiczny dzieli się na: cz꜏ współczulną (pars sympathica) i cz꜏ przywspółczulną (pars parasympathica). Obie części wykazują w stosunku do siebie czynnościowy antagonizm. Cz꜏ współczulna jest nastawiona na ogół na zużytkowanie aktualnej energii, a więc pobudza niektóre narządy do pracy i czynności. Cz꜏ przywspółczulna działa przeciwnie. Hamuje pracę i zużycie energii, jest więc nastawiona na gromadzenie i oszczędzanie potencjalnej energii.

Cz꜏ współczulna (pars sympathica)
Cz꜏ współczulna tworzy pień współczulny biegnący po obu stronach kręgosłupa od podstawy czaszki aż po kośŹ guziczną. Pień współczulny (truncus sympathicus) powstaje z wielu zwojów połączonych gałęziami międzyzwojowymi. Łączy się z rdzeniem kręgowym gałęziami łączącymi, które występują od ósmego segmentu szyjnego po trzeci segment lędźwiowy. Odróżniamy gałęzie łączące białe (rami communicantes albi) - przedzwojowe, będące neurytami komórek położonych w rogach bocznych rdzenia kręgowego (C-L), w których są zlokalizowane ośrodki współczulne i gałęzie łączące szare (rami communicantes grisei) - zazwojowe, prowadzące włókna bezrdzenne, które wiążą pień współczulny z nerwami rdzeniowymi. Włókna te zaczynają się w komórkach zwojów pnia współczulnego i wraz z nerwami rdzeniowymi biegną na obwód. Od pnia współczulnego odchodzą:
* gałęzie rdzeniowe (rr. spinales) jako gałęzie łączące szare kierują się do nerwu rdzeniowego tego samego segmentu; nie wytwarzają splotów, unerwiają naczynia tułowia i kończyn oraz gruczoły; * gałęzie trzewne (rr, viscerales) i gałęzie naczyniowe (rr. vasculares), po odejściu od pnia tworzą liczne sploty przedkręgowe (plexus prevertebrales), które często oplatają tętnice, wytwarzając sploty okołotętnicze. Cz꜏ włókien splotów przedkręgowych dochodzi do narządów wykonawczych, przechodząc wcześniej w sploty śródścienne; * nerwy trzewne (nn. splanchnici) to cz꜏ gałęzi trzewnych, które prowadzą włókna przedzwojowe do zwojów przedkręgowych lub śródściennych (z pominięciem pnia współczulnego), gdzie ulegają przełączeniu na neurony zazwojowe. We wszystkich gałęziach nerwów współczulnych biegną włókna odśrodkowe i dośrodkowe. Pień współczulny dzieli się na odcinek szyjny, piersiowy, brzuszny i miedniczny. Odcinek szyjny ma trzy zwoje: górny, środkowy i dolny, który łączy się w jeden zwój z pierwszym zwojem piersiowym, tworząc zwój gwiaździsty. Zwój szyjny górny (ganglion cervicale superius) tworzy zespolenia z nerwami czaszkowymi: językowo-gardłowym, błędnym i podjęzykowym oraz z górnymi nerwami szyjnymi. Zaopatruje on we włókna współczulne przeważającą cz꜏ głowy, twarzy i szyi oraz serce. Zwój szyjny środkowy (ganglion cervicale medium) oddaje włókna dla mięśniówki tętnic szyjnych, do gruczołu tarczowego oraz do mięśnia sercowego. Zwój gwiaździsty (ganglion stellatum) unerwia tętnicę podobojczykową i jej odgałęzienia oraz gruczoł tarczowy, a nerw sercowy dolny podąża do splotu sercowego (plexus cardiacus). Splot ten jest utworzony przez nerwy sercowe wychodzące z wymienionych zwojów szyjnych oraz przez gałęzie sercowe nerwu błędnego (włókna przywspółczulne). Włókna współczulne przyspieszają pracę serca, natomiast przywspółczulne hamują. Odcinek piersiowy zawiera 10-12 par zwojów, które swymi gałęziami zaopatrują narządy klatki piersiowej. Do jamy brzusznej są wysyłane nerwy trzewne, które kierują się do splotu trzewnego. Unerwiają one mięśniówkę gładką przewodu żołądkowo-jelitowego (hamują perystaltykę) oraz zwężają naczynia jelitowe. Włókna dośrodkowe nerwów trzewnych przewodzą czucie bólu z narządów jamy brzusznej. Odcinek brzuszny pnia współczulnego zawiera 3-4 zwoje. Wytwarza liczne sploty łączące się ze sobą. Największy z nich to splot trzewny (plexus celiacus), wytwarzający bardzo liczne sploty wtórne. Ze względu na biegnące od niego w różnych kierunkach odgałęzienia często jest nazywany splotem słonecznym (plexus solaris). Splot trzewny, łącznie z licznymi splotami wtórnymi unerwia wszystkie narządy jamy brzusznej. Innymi splotami tego odcinka są: splot aortowy brzuszny (plexus aorticus abdominalis), który w części górnej łączy się ze splotem aortowym piersiowym, a ku dołowi przedłuża się w sploty biodrowe, udowe i podkolanowe. Splot międzykrezkowy (plexus intermesentericus) jest przedłużeniem splotu trzewnego. Splot podbrzuszny górny (plexus hypogastricus superior) stanowi przedłużenie ku dołowi splotu międzykrezkowego, a w miednicy mniejszej przechodzi w splot podbrzuszny dolny. Odcinek miedniczny pnia współczulnego składa się z 3-4 zwojów krzyżowych, które wytwarzają liczne sploty. Największym jest splot podbrzuszny dolny (plexus hypogastricus inferior), zwany także splotem miednicznym (plexus pelvinus), od którego odchodzą liczne sploty wtórne. Splot miedniczny zawiera, obok włókien czuciowych i współczulnych, również włókna przywspółczulne, które razem unerwiają narządy miednicy mniejszej.

CześŹ przywspółczulna (pars parasympathica)
Cz꜏ przywspółczulna układu autonomicznego utworzona jest przez włókna układu, które unerwiają narządy wewnętrzne, ale nie przebiegają przez pień współczulny. Włókna przywspółczulne na ogół nie tworzą samodzielnych nerwów; biegną razem z nerwami czaszkowymi i rdzeniowymi. Podobnie jak w części współczulnej, tak i w tej części ramię odśrodkowe łuku odruchowego składa się z dwóch neuronów przedzwojowego i zazwojowego. Cechą charakterystyczną jest przełączenie włókien przedzwojowych na zazwojowe w pewnej odległości od ośrodkowego układu nerwowego; stąd włókna przedzwojowe są z reguły długie, a zazwojowe - krótkie. W każdym zwoju przywspółczulnym wyróżnia się trzy korzenie: przywspółczulny, współczulny i czuciowy. Te trzy rodzaje włókien zawierają zarówno gałęzie doprowadzające, jak i gałęzie odprowadzające. Zależnie od położenia jąder początkowych w części przywspółczulnej wyróżnia się: odcinek głowowy (mózgowy) i odcinek krzyżowy. Do odcinka głowowego części przywspółczulnej zalicza się włókna biegnące z nerwami: okoruchowym, twarzowym, językowo-gardłowym i błędnym. Włókna, które podążają z nerwu okoruchowego wytwarzają w oczodole zwój rzęskowy (ganglion ciliare), skąd krótkie włókna zazwojowe dochodzą do mięśnia zwieracza źrenicy i mięśnia rzęskowego. W nerwach twarzowych włókna przywspółczulne wytwarzają zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion petrygopalatinum), a stąd włókna zazwojowe kierują się do gruczołu łzowego, gruczołów jamy nosowej i jamy ustnej. Włókna przywspółczulne nerwu językowo-gardłowego po wyjściu ze zwoju usznego (ganglion oticum), położonego w okolicy otworu owalnego, dochodzą do ślinianki przyusznej i gruczołów wargowych. Nerw błędny jest najważniejszym przedstawicielem części przywspółczulnej. Unerwia wszystkie trzewa szyi, klatki piersiowej i brzucha. Zazwojowe włókna przywspółczulne zaopatrują serce, tchawicę, płuca, przewód pokarmowy aż do lewego zgięcia okrężnicy, wątrobę, trzustkę i nerki. Odcinek krzyżowy zawiera włókna przywspółczulne, wychodzące z rdzenia kręgowego przez korzenie przednie. Komórki początkowe tych włókien tworzą jądro pośrednio-przyśrodkowe w segmentach S2- S5. Włókna te dochodzą do zwoju miednicznego i unerwiają trzewa miednicy mniejszej i narządy płciowe zewnętrzne. W ścianach narządów wydrążonych, takich jak: żołądek, jelito, serce, pęcherz moczowy, znajdują się sploty śródścienne (plexus intramurales), które dają tym narządom pewną czynnościową samodzielnośŹ. Sploty te są sterowane przez układ autonomiczny w zależności od potrzeb całego organizmu.


POWŁOKA WSPŁLNA (integumentum communae)

Skóra (cutis)
Powłoka wspólna pokrywa powierzchnię ciała i składa się ze skóry oraz jej wytworów - gruczołów, włosów i paznokci. Powierzchnia całkowita skóry dorosłego osobnika wynosi około 1,6 m2, grubośŹ skóry waha się od 1-4 mm i najcieńsza jest na powiekach. Powierzchnię skóry charakteryzują różnie ukształtowane listewki zwane grzebieniami, które oddzielają bruzdy skóry. Układ tych grzebieni jest stały dla danego osobnika i nie podlega żadnym zmianom. Skóra pełni szereg ważnych czynności, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Zbudowana jest z naskórka (epidermis), skóry właściwej (corium) i tkanki podskórnej (tela subcutanea), która łączy się z podłożem. Naskórek pokrywa zewnętrzną powierzchnię skóry właściwej. Jest wielowarstwowym, zrogowaciałym nabłonkiem płaskim. GrubośŹ naskórka jest zróżnicowana i zależna od ucisku, któremu podlega. Od strony skóry właściwej do naskórka wnikają brodawki i wypustki, powodujące wzajemne zazębianie się tych dwu części. Naskórek, pozbawiony własnych naczyń, jest odżywiany przez warstwy głębsze. Wyróżnia się w nim dwie zasadnicze warstwy: powierzchowną warstwę zrogowaciałą i głęboką warstwę rozrodczą (podstawną). Wytworzenie się warstwy zrogowaciałej jest rezultatem przemian naskórka. Najbardziej powierzchowne blaszki warstwy zrogowaciałej złuszczają się, a ich miejsce zajmują blaszki położone głębiej. W naskórku rasy białej brak jest barwnika. U ras kolorowych barwnik znajduje się nie w skórze właściwej, ale i w głębszych warstwach naskórka. Skóra właściwa jest zbudowana z tkanki łącznej zbitej: włókna klejorodne i sprężyste przeplatają się wzajemnie na kształt sieci, nadając skórze mechaniczną odpornośŹ. Skóra właściwa składa się z warstwy zewnętrznej, tzw. ciała brodawkowego, wpuklającego się w naskórek i z warstwy wewnętrznej, tzw. ciała siatkowatego, które stopniowo przechodzi w tkankę podskórną. Brodawki skóry są stożkowatymi wyniosłościami, których wielkośŹ i ilośŹ jest różna i zależy od okolicy ciała. Brodawki są szczególnie liczne i silnie rozwinięte w miejscach narażonych na urazy (np. kolano). Istnieje wyraźna zależnośŹ między wysokością i liczbą brodawek a grubością naskórka: nielicznym i płaskim brodawkom towarzyszy cienki naskórek. Ciało siatkowate jest zbudowane z wiązek włókien tkanki łącznej, które układają się w stosunku do siebie skośnie, a do powierzchni skóry prawie równolegle. W niektórych rejonach skóry występują gładkie komórki mięśniowe, towarzyszą one włosom jako tzw. mięśnie przywłosowe. Tkanka podskórna składa się z luźnej tkanki łącznej i rozmaicie rozwiniętej podściółki tłuszczowej. Tkanka podskórna różni się od skóry właściwej wiotkością budowy uwarunkowanej obfitością istoty podstawnej oraz przewagą utkania komórkowego nad włóknistym. Podstawowym elementem budowy tej tkanki, oprócz naczyń i nerwów, są włókna klejodajne i sprężyste, które tworzą ściany komór wypełnionych tkanką tłuszczową. Liczba, wielkośŹ i kształt tych komór są bardzo zróżnicowane. Skóra zawdzięcza swą przesuwalnośŹ w stosunku do podłoża powięzi podskórnej i powięzi powierzchownej, które stanowią dolną granicę tkanki tłuszczowej podskórnej. Bezpośrednio ze skórą właściwą styka się warstwa gruczołowa tkanki podskórnej, w której znajdują się gruczoły wydzielnicze skóry. Natomiast tkanka tłuszczowa podskórna, czyli podściółka tłuszczowa, charakteryzuje się znaczną zmiennością w zależności od okolicy skóry, wieku, płci, rasy oraz czynników hormonalnych.

Gruczoły skóry (glandulae cutis)
Gruczoły skóry przekazują swoją wydzielinę na powierzchnię skóry. Ze względu na kształt wyróżnia się gruczoły cewkowe (kłębkowate) i pęcherzykowe. Wśród gruczołów kłębkowatych znajdują się gruczoły małe, czyli gruczoły potowe i gruczoły wielkie. Gruczoł potowy (glandula sudorifeare) składa się z części wydzielniczej, tzw. ciała gruczołu potowego oraz z części wyprowadzającej, którą stanowi przewód potowy. Przewód ten biegnie przez skórę właściwą i naskórek i uchodzi skośnie na powierzchni otworem potowym. Gruczoły potowe rozmieszczone są, z nielicznymi wyjątkami, w całej skórze. Rozmieszczenie to nie jest równomierne w całej skórze; najliczniej występują one w skórze czoła, dłoni i na podeszwowej stronie stóp. Gruczoły potowe biorą udział w procesach regulowania ciepła. Pot (sudor) składa się z wody, soli kuchennej, mocznika i kwasów tłuszczowych lotnych. Wielkie gruczoły kłębkowate są odpowiednikiem gruczołów wonnych ssaków. Występują tylko w pewnych okolicach skóry: okolicy pachowej, odbytu i krocza oraz częściowo narządów płciowych zewnętrznych, a także w powiekach, przewodzie słuchowym zewnętrznym i przedsionku nosa. Do tej grupy należą także gruczoły sutkowe. Wydzielina tych gruczołów charakteryzuje się specyficznym zapachem, barwą i innymi właściwościami, które nadają poszczególnym osobnikom odrębny zapach. Gruczoły łojowe (glandulae sebaceae) należą do gruczołów pęcherzykowych. Ich wydzielina zwana łojem (sebum) natłuszcza skórę. Jest to mieszanina wolnych kwasów tłuszczowych, cholesterolu i związków woskowych. Gruczoły łojowe są związane głównie z mieszkami włosowymi; mogą także występowaŹ jako wolne gruczoły łojowe w rejonach nieowłosionych, np. na powiekach, czerwieni wargowej.

Gruczoł sutkowy (glandula mammaria)
Gruczoł sutkowy czyli sutek (mamma) jest największym gruczołem skórnym. Jego wydzieliną jest mleko, płyn o bogatej zawartości białka i tłuszczu, służący za pokarm dla noworodków. Pełny rozwój i funkcje gruczoł ten uzyskuje tylko u kobiet. Sutek składa się z ciała sutka zawierającego tkankę gruczołową i z ciała tłuszczowego. WielkośŹ sutka zależy od ilości tkanki tłuszczowej, która otacza gruczoł sutkowy. Na szczycie sutka znajduje się brodawka sutka i otoczka brodawki sutka, które mają ciemniejsze zabarwienie. Gruczoł sutkowy składa się z 15-20 płatów ułożonych promieniście. Każdy z płatów jest odrębnym gruczołem, posiadającym przewód wyprowadzający - mlekowy, który uchodzi małym otworkiem na brodawce sutkowej. Przewód ten przed ujściem na brodawce rozszerza się w zatokę mleczną. Wokół przewodów mlekowych koncentrycznie układają się mięśnie gładkie. Pod naskórkiem brodawek występują liczne naczynia i włókna sprężyste. W obrębie otoczki brodawki sutkowej występują gruczoły potowe i gruczoły łojowe, tzw. gruczoły otoczki. W stanie nieczynnym pęcherzyki gruczołu sutkowego są małe, a przewody mlekowe najczęściej niedrożne. W ciąży pod wpływem hormonów gruczoł sutkowy powiększa się, a przewody stają się drożne. Hormony przedniego płata przysadki wywołują wytwarzanie mleka przez sutki. Mleko kobiece jest roztworem zawierającym białka, tłuszcze i węglowodany. Z chwilą ustania laktacji zraziki ulegają znacznej redukcji, a niektóre z nich zanikowi, cz꜏ przewodów mlekowych traci drożnośŹ. Sutek męski ma charakter szczątkowy, a budowę podobną do postaci dziecięcego sutka.

Włosy (pili)
Włosy są giętkimi włóknami zrogowaciałymi, które powstały z komórek naskórka. Z niewielkimi wyjątkami są rozmieszczone na całej powierzchni ciała w postaci meszku, owłosienia związanego z dojrzałością płciową oraz włosów - rzęs, brwi i głowy. Włos składa się z części tkwiącej w skórze; jest to korzeń włosa oraz z części wystającej nad powierzchnią skóry, tzw. łodygi włosa, która nie zawiera żywych komórek. Korzeń włosa jest objęty mieszkiem włosa, który w głębi przechodzi w zgrubienie, zwane opuszką włosa. Do opuszki wpukla się łącznotkankowe, unaczynione przedłużenie mieszka, które tworzy brodawkę włosa. Włos kieruje się skośnie do powierzchni skóry, a po stronie kąta rozwartego, jaki tworzy z powierzchnią skóry, przyczepia się do mieszka włosa mięsień przywłośny. Skurcz mięśnia przywłośnego powoduje bardziej pionowe ustawienie włosa i tzw. gęsią skórkę. Włos, zależnie od grubości, jest zbudowany z dwóch lub trzech warstw: niestałej warstwy rdzennej, warstwy korowej, która jest głównym składnikiem włosa, oraz osłonki, która obejmuje warstwę korową. Korzeń włosa ma dwie pochewki: wewnętrzną przylegającą do osłonki włosa (warstwa Huxleya i warstwa Henlego) oraz zewnętrzną, która jest przedłużeniem naskórka. U człowieka owłosienie jest znacznie zredukowane i tylko w niektórych miejscach (włosy głowy) osiągnęło znaczny rozwój, a także stało się wtórną cechą płciową. Brak owłosienia występuje w rejonie dłoni i podeszwy stopy oraz prącia i łechtaczki. Do typowych miejsc występowania owłosienia zaliczamy włosy rzęs, brwi, głowy, pachy, brody oraz włosy łonowe.

Paznokcie (ungues)
Paznokcie są płytkami rogowymi, które pokrywają cz꜏ grzbietowej powierzchni paliczków dalszych ręki i stopy. Paznokcie, które są wytworem naskórka, pełnią funkcje ochronne i obronne, jako naturalna broń i narzędzie. Mają one kształt czworokątnych płytek, w których wyróżnia się brzeg tylny i dwa boczne, wsunięte w bruzdy skóry oraz brzeg przedni, zwany wolnym. Brzeg bliższy i oba brzegi boczne objęte są fałdem skórnym, tzw. wałem paznokcia. Niewielka cz꜏ tylna tworzy korzeń paznokcia, w większości przykryty skórą. Widoczny jest tylko niewielki, półksiężycowaty obłoczek o jasnym zabarwieniu. środkowa cz꜏ tworzy trzon paznokcia, połączony z podłożem (macierz paznokcia). Niewielka cz꜏ przednia, tzw. cz꜏ wolna, nie łączy się z podłożem i jest obcinana w miarę wzrostu paznokcia.


NARZŹDY ZMYSŁŁW (organa sensuum)

Narządy zmysłów są przystosowane do odbierania podniet ze środowiska zewnętrznego (eksteroreceptory) i środowiska wewnętrznego organizmu (interoreceptory). Podniety odbierane są przez komórki zmysłowe (receptory). Następnie impuls kieruje się włóknami nerwowymi do mózgowia, gdzie po wcześniejszym przełączeniu trafia do odpowiedniej okolicy kory mózgu i tutaj pobudzenie jest uświadamiane. Narządy zmysłów wskazują na zmiany w środowisku; dzięki temu stanowią niezbędny warunek zachowania życia. Do narządów zmysłów zaliczamy: zmysł wzroku, słuchu, smaku i powonienia oraz narządy czucia powierzchownego i głębokiego.

Narządy czucia powierzchownego i głębokiego
Najrozleglejszą powierzchnią czuciową ustroju jest skóra, która odbiera wrażenia dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna. Skóra jako narząd czucia informuje organizm o zagrożeniu z bliska, podczas gdy oko i ucho spełniają to zadanie, odbierając informacje z pewnej odległości. W skórze znajdują się różnorodne zakończenia nerwowe, czyli ciałka krańcowe, wrażliwe przede wszystkim na swoiste podniety, choŹ niektóre z receptorów mogą odbieraŹ również bodźce nieswoiste. Rozmieszczenie poszczególnych receptorów w skórze jest bardzo zróżnicowane. Obok miejsc bardzo wrażliwych na bodźce znajdują się pasma skóry o zmniejszonej wrażliwości. Dotychczas poznano następujące receptory: * łąkotki dotykowe Merkela,
* ciałka dotykowe Meissnera,
* zakończenia nerwowe włosa,
* ciałka blaszkowate Vater-Paciniego (ucisk),
* ciałka opuszkowate Krausego (zimno),
* ciałka Ruffiniego (ciepło),
* wolne zakończenia nerwowe w naskórku.
Receptory czucia głębokiego występują w powięziach, ścięgnach, więzadłach i mięśniach oraz w torebkach stawowych, ścianach naczyń, w trzewach i okostnej. Narządów czucia głębokiego i powierzchownego zarówno pod względem budowy, jak i czynności nie można od siebie oddzieliŹ, albowiem w odbieraniu wrażeń czuciowych uczestniczy czucie powierzchowne oraz głębokie. Narządy czucia głębokiego przewodzą czucie ucisku, bólu, ruchu i zmiany położenia ciała.

Narząd smaku (organum gustus)
Narząd smaku stanowią kubki smakowe położone w jamie ustnej, szczególnie związane z językiem. Kubki smakowe mają kształt beczkowaty; bliżej powierzchni nabłonka znajduje się otworek smakowy, do którego dochodzą pręciki smakowe, będące wypustkami komórek smakowych. Receptory te odbierają cztery główne rodzaje smaku: słodki, słony, kwaśny i gorzki.

Narząd powonienia (organum olfactus)
Narząd powonienia, podobnie jak narząd smaku, należy do grupy chemoreceptorów. Obejmuje okolicę węchową błony śluzowej jamy nosowej, od małżowiny nosowej środkowej do sklepienia. Różni się budową od okolicy oddechowej jamy nosowej - nie posiada nabłonka migawkowego i komórek kubkowych. Nabłonek węchowy składa się z komórek zmysłowych, podporowych i charakterystycznych gruczołów węchowych. Komórki zmysłowe (węchowe) są komórkami dwubiegunowymi, położonymi powierzchownie w nabłonku; między nimi znajdują się komórki podstawne, nieco niższe od węchowych. Komórki węchowe jedną wypustkę tzw. obwodową kierują na powierzchnię w postaci stożka węchowego, natomiast druga wypustka - dośrodkowa - wchodzi w skład nerwów węchowych które kierują się przez otwory blaszki sitowej do opuszki węchowej. Płynna wydzielina gruczołów węchowych rozpuszcza substancje wonne i zmywa powierzchnię nabłonka węchowego.

Narząd słuchu i równowagi (organum stato-acusticum)
Narząd statyczno-słuchowy pod względem morfologicznym łączy ze sobą dwa narządy: słuchu i równowagi. Narząd statyczno-słuchowy, zwany uchem (auris), składa się z trzech części: ucha zewnętrznego, ucha środkowego i ucha wewnętrznego. Ucho zewnętrzne i środkowe należą wyłącznie do narządu słuchu i służą do przewodzenia fal dźwiękowych. Ucho wewnętrzne, zwane także błędnikiem, zawiera receptory zarówno dla narządu słuchu, jak i równowagi.

Ucho zewnętrzne (auris externa)
Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego. Małżowina uszna (auricula) jest zbudowana z chrząstki małżowiny pokrytej skórą. Jedynie dolny koniec małżowiny, tzw. płatek, nie posiada rusztowania chrzęstnego, lecz podskórną tkankę tłuszczową. Powierzchnia boczna małżowiny jest wklęsła i bogato wymodelowana, powierzchnia przyśrodkowa - wypukła. Chrząstka małżowiny nadaje jej kształt i przez zwężony odcinek zwany cieśnią łączy się z chrząstką przewodu słuchowego zewnętrznego. Małżowina uszna oprócz skóry i chrząstki posiada także więzadła i szczątkowe mięśnie. Przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus) składa się z bocznej części chrzęstnej i przyśrodkowej części kostnej. Przewód słuchowy ma około 3,5 cm długości i jest esowato wygięty. Chrząstka przewodu słuchowego ma kształt rynienki i tworzy ścianę dolną i przednią. Cz꜏ kostna przewodu jest znacznie dłuższa od chrzęstnej i leży w kości skroniowej. Przewód ten po stronie przyśrodkowej jest zakończony bruzdą bębenkową w której jest umocowana błona bębenkowa. Przewód słuchowy zewnętrzny wyściela skóra, która cienką warstwą pokrywa także błonę bębenkową. Skóra, zwłaszcza w części bocznej przewodu, posiada włosy, którym towarzyszą gruczoły łojowe i woskowinowe. Twory te i ich wydzieliny stanowią ochronę przed wnikaniem do przewodu pyłu, małych owadów, itp.

Ucho środkowe (auris media)
Ucho środkowe składa się z jamy bębenkowej, błony bębenkowej, kosteczek słuchowych, trąbki słuchowej oraz jamy sutkowej i komórek sutkowych.

Błona bębenkowa (membrana tympani)
Błona bębenkowa stanowi granicę między uchem zewnętrznym a środkowym. Jest to błona perłowoszara, nieco przezroczysta, o kształcie owalnym. Umocowana jest w bruździe bębenkowej pierścieniem włóknisto-chrzęstnym. Górna cz꜏ błony jest bardziej wiotka i cieńsza w przeciwieństwie do większej i mocno napiętej cz꜏ dolnej. Od strony wewnętrznej do błony przymocowuje się młoteczek, którego wierzchołek wciąga błonę do wewnątrz w części środkowej, a wpuklenie to nosi nazwę pępka (umbo). Błona bębenkowa składa się z trzech warstw: od zewnątrz znajduje się cienka warstwa skóry, od wewnątrz jest pokryta błoną śluzową jamy bębenkowej, a warstwa środkowa stanowi blaszkę właściwą błony bębenkowej. W warstwie tej włókna tkanki łącznej biegną promieniście i okrężnie. Warstwa środkowa nie występuje w części wiotkiej błony bębenkowej.

Jama bębenkowa (cavitas tympanica)
Jama bębenkowa jest niewielką przestrzenią powietrzną, położoną w części skalistej kości skroniowej, wysłaną błoną śluzową. Ma sześŹ ścian: ściana górna zwana pokrywową stanowi strop jamy bębenkowej, ściana dolna czyli dno jest ścianą żyły szyjnej, ściana przyśrodkowa to ściana błędnikowa, stanowiąca zarazem boczną ścianę błędnika kostnego. Na ścianie tej występuje uwypuklenie spowodowane początkiem kanału spiralnego ślimaka zwane wzgórkiem (promontarium), oraz dwa okienka - okienko przedsionka (fenestra vestibuli) zamknięte podstawą strzemiączka i okienko ślimaka (fenestra cochleae) zamknięte błoną bębenkową wtórną. ściana boczna jest utworzona przez błonę bębenkową. ściana przednia zwana szyjno-tętniczą graniczy ze ścianą kanału tętnicy szyjnej. ściana tylna jamy bębenkowej zwana sutkową zawiera wejście do jamy sutkowej.

Kosteczki słuchowe (ossicula auditus)
Kosteczki słuchowe leżą w górnej części jamy bębenkowej i łączą błonę bębenkową ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej. Są to: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Łańcuch kosteczek rozpoczyna od strony bocznej młoteczek (malleus), który zrasta się rękojeścią z błoną bębenkową. Kowadełko (incus) stanowi człon pośredni, a najbardziej przyśrodkowo położone jest strzemiączko (stapes), którego podstawa zamyka okienko przedsionka. Młoteczek ma kształt maczugi. W górnym końcu znajduje się głowa, powierzchnia stawowa do połączenia z kowadełkiem. Następnie młoteczek przechodzi w rękojeśŹ, która łączy się z błoną bębenkową. Kowadełko ma kształt zęba trzonowego o dwóch korzeniach. Trzon kowadełka łączy się stawowo z głową młoteczka. Od kowadełka odchodzą dwa wyrostki: odnoga długa łączy się stawowo z głową strzemiączka, odnoga krótka jest przymocowana do tylnej ściany jamy bębenkowej. Strzemiączko składa się z głowy zaopatrzonej w powierzchnię stawową do połączenia z odnogą długą kowadełka, dwóch odnóg - przedniej i tylnej, do których przymocowuje się błona strzemiączkowa oraz podstawy strzemiączka o kształcie nerki. Podstawa zamyka okienko przedsionka. Ruchami kosteczek słuchowych zawiadują dwa mięśnie: mięsień napinacz błony bębenkowej i mięsień strzemiączkowy. Są to mięśnie poprzecznie prążkowane. Błonę śluzową jamy bębenkowej w większości pokrywa nabłonek jednowarstwowy walcowaty lub migawkowy. Jedynie błona śluzowa kosteczek słuchowych i błony bębenkowej jest pokryta nabłonkiem jednowarstwowym płaskim. Błona śluzowa pokrywa wszystkie twory jamy bębenkowej, wskutek czego powstają w niej fałdy ograniczające liczne zachyłki jamy bębenkowej.

Trąbka słuchowa (tuba auditiva)
Trąbka słuchowa łączy jamę bębenkową z górną częścią gardła; ma około 3-4 cm długości. Rozpoczyna się w przedniej ścianie jamy ujściem bębenkowym, biegnie nieco ku dołowi, przyśrodkowo i do przodu, uchodząc do nosowej części gardła ujściem gardłowym trąbki słuchowej. Trąbka słuchowa składa się z przyśrodkowej części chrzęstnej, która jest trzykrotnie dłuższa, niż cz꜏ boczna, kostna. Granicę między tymi dwiema częściami stanowi cieśń trąbki słuchowej. Chrząstka trąbki słuchowej tworzy rynienkę otwartą u dołu i z boku. Łącznotkankowa blaszka błoniasta uzupełnia rynienkę chrzęstną w zamkniętą cewę. Cz꜏ kostna trąbki słuchowej leży w kącie między częścią skalistą, a częścią łuskową kości skroniowej, w tzw. półkanale trąbki słuchowej. Błona śluzowa trąbki słuchowej jest wysłana jednowarstwowym nabłonkiem migawkowym, zaopatrzonym w liczne komórki kubkowe. W części chrzęstnej światło trąbki jest najczęściej szczelinowate, z wyjątkiem małej części górnej, zwanej przewodem bezpieczeństwa. Z rejonu blaszki błoniastej częściowo odchodzą mięśnie podniebienia miękkiego, dlatego też przy połykaniu światło trąbki słuchowej rozszerza się. Zadaniem trąbki słuchowej jest doprowadzanie powietrza z gardła do jamy bębenkowej w celu utrzymania równowagi ciśnienia po obu stronach błony bębenkowej, co zapewnia jej prawidłową funkcję oraz odprowadzanie śluzu i innych wydzielin z ucha środkowego do gardła. Jama bębenkowa ma zatoki poboczne, które powstają w wyniku wniknięcia błony śluzowej w tylną ścianę jamy bębenkowej. Najliczniejsze zatoki znajdują się w wyrostku sutkowatym. Są to tzw. komórki sutkowe. W miejscu przejścia jamy bębenkowej w komórki sutkowe znajduje się większa przestrzeń, zwaną jamą sutkową (antrum mastoideum). Zarówno jama sutkowa, jak i otaczające ją komórki sutkowe są wyścielone błoną śluzową.

Ucho wewnętrzne (auris interna)
Ucho wewnętrzne zawiera nabłonki zmysłowe dla narządu słuchu i równowagi. Ucho wewnętrzne jest nazywane także błędnikiem (labyrinthus) ze względu na zawiłą budowę i mieści się w części skalistej kości skroniowej. W błędniku wyróżniamy dwie części : błędnik kostny i błędnik błoniasty.

Błędnik kostny (labyrinthus osseus)
Błędnik kostny składa się z przedsionka, stanowiącego jego cz꜏ środkową; w przód od przedsionka znajduje się ślimak zawierający narząd słuchu, natomiast z tyłu są położone kanały półkoliste, które zawierają narząd równowagi. Poza tym do błędnika kostnego zalicza się także przewód słuchowy wewnętrzny, którym biegną oba nerwy zmysłowe.

Przedsionek (vestibulum)
Przedsionek jest środkową częścią błędnika kostnego. ściana boczna przedsionka jest skierowana do jamy bębenkowej i zawiera okienko przedsionka, zamknięte podstawą strzemiączka oraz okienko ślimaka z kanału spiralnego ślimaka. ściana przyśrodkowa przedsionka jest równocześnie dnem przewodu słuchowego wewnętrznego i zawiera dwa wgłębienia, w których mieszczą się w przednim - woreczek, w tylnym - łagiewka. Z przodu przedsionek łączy się ze ślimakiem, a od tyłu uchodzą pięcioma otworami trzy kanały półkoliste.

Kanały półkoliste (canales semicirculares)
Trzy kanały półkoliste: przedni, tylny i boczny są ustawione w trzech prostopadłych do siebie płaszczyznach. Każdy kanał ma dwie odnogi, przy czym jedna jest wyraźnie poszerzona i tworzy bańkę kostną. Wszystkie kanały wychodzą z przedsionka i po zatoczeniu około 2/3 obwodu koła powracają do niego. Kanały uchodzą do przedsionka nie sześcioma, lecz pięcioma otworami, albowiem pojedyncza odnoga kanału przedniego łączy się z taką samą odnogą kanału tylnego, tworząc odnogę wspólną.

ślimak (cochlea)
ślimak tworzy przednią cz꜏ błędnika kostnego i ma kształt muszli ślimaka winniczka. W skład ślimaka wchodzi podstawa, która przylega do dna przewodu słuchowego wewnętrznego, skierowany w bok wierzchołek, zwany także osklepkiem ślimaka oraz wrzecionko, które tworzy oś długą ślimaka. Wokół wrzecionka owija się dwa i pół zakrętu kanału spiralnego ślimaka. Z powierzchni zewnętrznej wrzecionka do połowy światła kanału spiralnego wnika cienka blaszka spiralna kostna. Do jej wolnego brzegu przymocowuje się blaszka podstawna (błona spiralna) błoniastego przewodu ślimakowego, która sięga do bocznej ściany kanału spiralnego. W ten sposób kanał ślimaka zostaje podzielony na dwa przewody, zwane schodami. Są to schody przedsionka i schody bębenka (scala vestibuli et scala tympani), które komunikują się z jamą bębenkową przez okienko ślimaka. Schody przedsionka i bębenka łączą się w obrębie osklepka ślimaka w tzw. szparę osklepka.

Błędnik błoniasty (labyrinthus membranaceus)
Błędnik błoniasty jest objęty błędnikiem kostnym, nie stanowi jednak jego ścisłego odlewu. Nie wypełnia całkowicie wszystkich przestrzeni błędnika kostnego i dlatego między ścianami błędnika kostnego i błędnika błoniastego szczelinowate przestrzenie wypełnia przychłonka (perilympha). Natomiast błędnik błoniasty jest wypełniony śródchłonką (endolympha). W błędniku błoniastym wyróżniamy:
* łagiewkę,
* woreczek,
* przewody półkoliste,
* przewód ślimakowy,
* przewód śródchłonkowy.

Łagiewka, woreczek i przewody półkoliste
Łagiewka (utriculus) i woreczek (sacculus) mieszczą się w przedsionku błędnika kostnego, łącząc się przewodem łagiewkowo-woreczkowym, od którego odchodzi przewód śródchłonkowy, zakończony workiem śródchłonki. Z woreczkiem łączy się przewód ślimakowy, z łagiewką - trzy przewody półkoliste. Przewody półkoliste: przedni, tylny i boczny (ductus semicirculares anterior, posterior et lateralis), leżą w jednoimiennych kanałach błędnika kostnego i podobnie jak kanały, mają jeden koniec rozszerzony zwany bańką błoniastą, w którym znajduje się grzebień bańkowy. Łagiewka, woreczek i przewody półkoliste mają ścianę bardzo cienką i przezroczystą. ściana ta ulega niewielkiemu zgrubieniu w plamkach woreczka i łagiewki oraz w grzebieniach bańkowych. Od wewnątrz ściany wymienionych tworów pokrywa nabłonek jednowarstwowy, który w plamce łagiewki i woreczka, a także w grzebieniach bańkowych przewodów półkolistych przekształca się w nabłonek zmysłowy, składający się z komórek zrębowych i rzęsatych. Nabłonek ten pokrywa warstwa otolitowa, zawierająca mikroskopijne kamyczki błędnikowe (statoconiae) składające się głównie z węglanu i fosforanu wapnia. Kamyczki te, których ciężar właściwy jest wyższy niż śródchłonki, w której są zanurzone, przy ruchach głowy i przy zmianach położenia ciała przemieszczają się i drażnią zakończenia nerwowe w nabłonku zmysłowym. Pobudzenia komórek zmysłowych są przewodzone do mózgowia przez włókna nerwowe części przedsionkowej nerwu VIII, którego zwój przedsionkowy jest położony na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego.

Przewód ślimakowy (ductus cochlearis)
Przewód ślimakowy jest położony obwodowo w kanale spiralnym ślimaka kostnego (canalis spiralis cochleae) i przymocowuje się do wolnego brzegu blaszki spiralnej kostnej oraz do przeciwległej ściany kanału, granicząc ze schodami przedsionka i schodami bębenka. Na przekroju poprzecznym ma kształt trójkątny i spiralnie owija się dookoła wrzecionka. Początek przewodu ślimakowego zwrócony do przedsionka nosi nazwę kątnicy przedsionkowej, natomiast szczyt zakończony ślepo zwany jest kątnicą osklepkową. ścianę zewnętrzną przewodu ślimakowego (paries externus ductus cochlearis) tworzy wyściółka łącznotkankowa kanału spiralnego ślimaka. Następna ściana, tzw. ściana przedsionkowa (paries vestibularis), odchodzi pod kątem ostrym z blaszki spiralnej kostnej i dochodzi do ściany zewnętrznej kanału spiralnego. Ostatnia ze ścian przewodu ślimakowego to ściana bębenkowa (paries tympanicus), która jest przedłużeniem błoniastym blaszki spiralnej kostnej i jako blaszka podstawna przymocowuje się do ściany zewnętrznej (bocznej) kanału ślimaka. Na ścianie bębenkowej zwróconej do przewodu ślimakowego, znajduje się narząd odbiorczy słuchu zwany narządem spiralnym Cortiego (organum spirale Corti) o niezwykle skomplikowanej budowie. Nerwem słuchowym jest cz꜏ ślimakowa nerwu VIII. Wchodzi on do podstawy wrzecionka ślimaka i tworzy zwój spiralny skupiający komórki dwubiegunowe. Obwodowe włókna tych komórek kierują się do blaszki podstawnej i narządu spiralnego. Fale dźwiękowe są wychwytywane przez małżowinę uszną i wprawiają w drgania błonę bębenkową. Drgania te są przenoszone przez łańcuch kosteczek słuchowych ucha środkowego na przychłonkę zawartą w błędniku kostnym. Następnie ruchy przychłonki udzielają się śródchłonce wypełniającej błędnik błoniasty, a te pobudzają komórki zmysłowe narządu spiralnego ślimaka.


NARZŹD WZROKU (organum visus)
Narząd wzroku składa się z oka i narządów dodatkowych. Oko obejmuje gałkę oczną i nerw wzrokowy. Narządy pomocnicze i ochronne oka to mięśnie gałki ocznej, powieki, spojówka i narząd łzowy. Cały narząd wzroku mieści się w oczodole.

Gałka oczna (bulbus oculi)
Gałka oczna ma w przybliżeniu kształt kulisty. Punkt wysunięty najbardziej do przodu to biegun przedni; analogicznie tylny punkt nazywa się biegunem tylnym. Linia łącząca oba bieguny nosi nazwę osi zewnętrznej gałki ocznej lub osi wzrokowej. Największy obwód gałki ocznej w płaszczyźnie czołowej nosi nazwę równika gałki. W gałce ocznej wyróżnia się ścianę i zawartośŹ gałki. ścianę tworzą od zewnątrz: błona włóknista, błona naczyniowa i błona wewnętrzna. Na zawartośŹ gałki ocznej składa się ciecz wodnista, soczewka i ciało szkliste.

Błona włóknista (tunica fibrosa bulbi)
Błona włóknista czyli zewnętrzna tworzy zrąb gałki ocznej, do której przymocowują się mięśnie. Równocześnie błona ta chroni miękką zawartośŹ gałki. W jej skład wchodzi tylna, znacznie większa cz꜏, zwana twardówką, oraz przednia, przezroczysta cz꜏, zwana rogówką. Przez rogówkę jest widoczna tęczówka i źrenica.

Rogówka (cornea)
Rogówka, jak już wspomniano, jest przezroczysta i twarda, bardziej wypuklona niż twardówka. Osadzona jest w twardówce rąbkiem, podobnie jak szkiełko w zegarku. Przepuszcza i załamuje światło silniej niż soczewka. Rogówka nie ma własnych naczyń i odżywia się drogą przesączu, jest natomiast bogato unerwiona. Zbudowana jest z kilku warstw, a jej nabłonek przedni chroniony jest przed wysychaniem przez ciągłe nawilżanie cieczą łzową. Tuż za nabłonkiem przednim, który jest bogato unerwiony, znajdują się kolejno: blaszka graniczna przednia, istota właściwa rogówki, stanowiąca najgrubszą warstwę rogówki, blaszka graniczna tylna i od światła korony przedniej - śródbłonek rogówki.

Twardówka (sclera)
Twardówka jest nieprzezroczystą białą częścią błony włóknistej oka. Najgrubsza jest w tylnym odcinku, w otoczeniu nerwu wzrokowego, gdzie tworzy pole sitowe dla przejścia włókien nerwu wzrokowego. Twardówka jest zbudowana z pęczków włókien tkanki łącznej z elementami sprężystymi, które nadają jej elastycznośŹ i odpornośŹ. W warstwie głębokiej twardówki, zwróconej do błony naczyniowej, występują komórki barwnikowe, tworzące blaszkę brunatną. Wzdłuż granicy rogówkowo-twardówkowej biegnie zatoka żylna twardówki, komunikująca się z komorą przednią oka i stanowiąca miejsce odpływu cieczy wodnistej.

Błona naczyniowa. (tunica vasculosa bulbi)
Błona naczyniowa gałki ocznej składa się z trzech części. Największa cz꜏ tylna jest utworzona przez naczyniówkę, środkowa - przez ciało rzęskowe, a przednia - to tęczówka, zawierająca pośrodku otwór źreniczny. Błona naczyniowa zawiera dużą ilośŹ pigmentu i dlatego dawniej nazywano ją jagodówką. Pod twardówką gałki ocznej są położone kolejno: naczyniówka i ciało rzęskowe, natomiast tęczówka od granicy rogówkowo-twardówkowej jest ustawiona w płaszczyźnie czołowej i widoczna przez rogówkę.

Naczyniówka (choroidea)
Naczyniówka stanowi największy odcinek błony naczyniowej. Rozciąga się od wyjścia nerwu wzrokowego aż do rąbka zębatego (linii, gdzie kończy się siatkówka) i przechodzi w ciało rzęskowe. Główną jej czynnością jest odżywianie siatkówki. W naczyniówce wyróżniamy cztery warstwy. Blaszka nadnaczyniówkowa jest zbudowana z blaszek tkanki łącznej, zawiera liczne szczeliny, zwane przestrzenią przynaczyniówkową, które wypełnia chłonka. Następną warstwą jest blaszka naczyniowa. Zawiera dużo naczyń, które są tym drobniejsze, im głębiej są położone. Ąyły zbiegają się promieniście w okolicy równika gałki ocznej, wytwarzając cztery wielkie pnie, zwane żyłami wirowatymi, które następnie przebijają twardówkę i wydostają się do oczodołu. Oprócz tego blaszka naczyniowa jest utworzona z tkanki łącznej, zawierającej liczne komórki barwnikowe. Kolejną warstwą jest blaszka naczyń włosowatych, która składa się z licznych naczyń włosowatych, odżywiających siatkówkę. Ostatnią warstwą naczyniówki jest blaszka podstawna, która jest tworem warstwy barwnikowej siatkówki.

Ciało rzęskowe (corpus ciliare)
Ciało rzęskowe jest częścią środkową błony naczyniowej i rozciąga się od rąbka zębatego do nasady tęczówki. W skład ciała rzęskowego wchodzą: obrączka rzęskowa, wieniec rzęskowy i mięsień rzęskowy. Obrączka rzęskowa jest położona obwodowo i składa się z drobnych listewek o przebiegu promienistym. Listewki te ku przodowi zlewają się w większe wyrostki rzęskowe, które wchodzą w skład wieńca rzęskowego. Wyrostki rzęskowe wieńca układają się promieniście, są zbudowane z tkanki łącznej i licznych naczyń, które są miejscem powstawania cieczy wodnistej komory tylnej oka. Mięsień rzęskowy (m. ciliaris) leży na zewnątrz od wieńca rzęskowego i przylega do twardówki. Ma kształt trójkąta, szerszą częścią zwróconego do przodu. Beleczki mięśniowe przebiegają w trzech kierunkach. Włókna południkowe są położone najbardziej zewnętrznie, następnie przechodzą we włókna promieniste wewnętrznie, a te z kolei we włókna okrężne, położone najbardziej wewnętrznie. Mięsień rzęskowy pełni ważną funkcję w akomodacji oka.

Tęczówka (iris)
Tęczówka jest najbardziej do przodu wysuniętą częścią błony naczyniowej. Ma kształt krążka o średnicy około 12mm, ustawionego w płaszczyźnie czołowej. Po środku tęczówki znajduje się otwór zwany źrenicą (pupilla). W tęczówce wyróżniamy dwa brzegi: obwodowy brzeg rzęskowy i dośrodkowy brzeg źreniczny, opierający się na soczewce. Tęczówka dzieli przestrzeń między rogówką a soczewką na dwie komory: przednią i tylną, które kontaktują się ze sobą przez otwór źreniczny. Tęczówka składa się z wielu warstw, a główną z nich jest zrąb tęczówki. Na zrębie tęczówki są widoczne wyniosłości i zagłębienia, wśród których promieniście biegną listewki, towarzyszące naczyniom krwionośnym. Bliżej tylnej powierzchni zrębu znajdują się dwa mięśnie: zwieracz źrenicy położony bliżej brzegu źrenicznego, którego włókna mają przebieg okrężny oraz rozwieracz źrenicy, którego włókna są ułożone promieniście na całej tylnej powierzchni tęczówki. Funkcje mięśni zawarte są w ich nazwach, a unerwienie pochodzi z układu autonomicznego. W zrębie tęczówki znajdują się również komórki barwnikowe (chromatofory), które nadają barwę tęczówce. W miarę zwiększania się ilości barwnika tęczówka ma zabarwienie niebieskie, zielone, brązowe lub czarne. Tylna powierzchnia tęczówki jest pokryta nabłonkiem barwnikowym o zabarwieniu czarnym, spowodowanym znaczną ilością barwnika w komórkach. Nabłonek ten składa się z dwóch warstw. Warstwa przednia jest przedłużeniem nabłonka barwnikowego siatkówki, warstwa tylna jest przedłużeniem właściwej siatkówki i stanowi cz꜏ tęczówkową siatkówki. Obie łączą się przy brzegu źrenicznym i tworzą barwnikowy brzeżek tęczówki. renica (pupilla) jest otworem w tęczówce, przez który do wnętrza oka wpadają promienie światła. Tak zwana gra źrenicy polega na zwężaniu i poszerzaniu otworu źrenicznego w wyniku działania obu mięśni zwieracza i rozwieracza źrenicy, położonych w tęczówce. W ten sposób regulowana jest ilośŹ promieni światła, wpadających do gałki ocznej.

Błona wewnętrzna gałki ocznej (tunica interna bulbi)
Błona wewnętrzna gałki ocznej to siatkówka (retina). Składa się z większej części tylnej, czyli części wzrokowej siatkówki (pars optica retinae), oraz z mniejszej, przedniej, nie wrażliwej na światło części ślepej siatkówki (pars caeca retinae). Cz꜏ ślepa pokrywa kolejno ciało rzęskowe jako cz꜏ rzęskowa siatkówki oraz tylną powierzchnię tęczówki jako cz꜏ tęczówkowa siatkówki. Cz꜏ wzrokowa siatkówki, tzw. siatkówka właściwa, wyściela tylną cz꜏ gałki ocznej i sięga około 10 mm przed równik, dochodząc do rąbka zębatego (ora serrata), który stanowi początek ciała rzęskowego. W tym miejscu cz꜏ wzrokowa siatkówki przechodzi w cz꜏ ślepą. W tylnej części oka, w siatkówce, występuje w pobliżu bieguna tylnego okrągłe białawe pole, tzw. tarczka nerwu wzrokowego (discus n. optici). W miejscu tym zbiegają się włókna nerwowe siatkówki, które po opuszczeniu gałki ocznej tworzą nerw wzrokowy, a także promieniście układają się naczynia tętnicy i żyły środkowej siatkówki. Około 4 mm w stronę skroniową od tarczy nerwu wzrokowego znajduje się plamka żółta (macula lutea), która jest miejscem najostrzejszego widzenia. Siatkówka składa się z 10 warstw. Warstwa barwnikowa siatkówki ma komórki barwnikowe, które wysyłają wypustki między czopki i pręciki zawierające barwnik - fuscynę. Z pozostałych warstw najistotniejsze są te, które wiążą się z trzema pierwszymi neuronami drogi wzrokowej. Na zewnątrz znajduje się pierwszy neuron - komórki wrażliwe na światło. Są to czopki i pręciki. Ta warstwa nerwowo-nabłonkowa jest właściwym narządem odbiorczym; przy tym pręciki odbierające wrażenie światła są wyposażone w czerwień wzrokową (rodopsynę), która pod wpływem światła blednie, a regeneruje się w ciemności. Natomiast czopki są krótsze i grubsze, służą do odbierania barw. W siatkówce znajduje się około 7 mln czopków i około 125 mln pręcików. Drugim neuronem są komórki dwubiegunowe, położone w szóstej warstwie siatkówki, których dendryt łączy się z wypustkami fotoreceptorów, a neuryt - z dendrytami komórek zwojowych. Trzecim neuronem są komórki zwojowe wielobiegunowe, położone w warstwie ósmej siatkówki. Neuryty tych komórek zbiegają się w tarczy nerwu wzrokowego i tworzą nerw wzrokowy.

ZawartośŹ gałki ocznej
Promień światła wewnątrz gałki ocznej przechodzi przez trzy łamiące światło środowiska: ciecz wodnistą, soczewkę i ciało szkliste.

Ciecz wodnista (humor aquosus)
Ciecz wodnista wypełnia przednią i tylną komorę oka. Komora przednia gałki ocznej (camera bulbi anterior) jest ograniczona przez rogówkę oraz tęczówkę i cz꜏ soczewki. W części obwodowej, w tzw. kącie tęczówkowo-rogówkowym, odprowadzana jest ciecz wodnista do zatoki żylnej twardówki. Komora tylna (camera bulbi posterior) jest ograniczona tylną powierzchnią tęczówki, częściowo soczewką, ciałem rzęskowym i ciałem szklistym. Komora tylna łączy się z komorą przednią przez źrenicę. Ciecz wodnista, która wypełnia obie komory, ma za zadanie odżywianie tworów pozbawionych naczyń krwionośnych (soczewka i rogówka), a także napina powłoki gałki ocznej, utrzymując jej właściwy kształt.

Soczewka (lens)
Soczewka jest tworem dwuwypukłym, przezroczystym i silnie łamiącym światło. Leży między tęczówką i ciałem szklistym. Powierzchnia przednia i tylna soczewki zbiegają się w zaokrąglonym brzegu, zwanym równikiem soczewki. Położenie soczewki jest utrzymywane za pomocą włókien obwódki rzęskowej, które biegną od ciała rzęskowego do równika soczewki. Soczewka objęta jest przez sprężystą torebkę, odporną na wpływy chemiczne i toksyczne. Natomiast istota soczewki składa się z miękkiej kory i bardziej zagęszczonego jądra. Obie te części przechodzą jedna w drugą bez wyraźnej granicy.

Ciało szkliste (corpus vitreum)
Ciało szkliste stanowi 4/5 zawartości gałki ocznej i jest położone za soczewką. Jest ono przezroczystą bezbarwną masą o galaretowatej konsystencji. Składem i właściwościami optycznymi przypomina ciecz wodnistą. Ciało szkliste przyczynia się przede wszystkim do prawidłowego utrzymania ciśnienia śródocznego, warunkującego właściwości optyczne oka.

Narządy dodatkowe oka
Do narządów pomocniczych i ochronnych oka zalicza się:
* powieki,
* spojówkę,
* narząd łzowy,
* mięśnie gałki ocznej.

Powieki (palpebrae)
Powieki są ruchomymi fałdami, które od przodu przykrywają gałkę oczną, stanowiąc jej ochronę. W obu powiekach, górnej i dolnej, odróżniamy powierzchnię przednią pokrytą skórą oraz powierzchnię tylną pokrytą spojówką. Obydwie powierzchnie łączą się na brzegu wolnym powieki, który ogranicza szparę powiek. Obie natomiast powieki zbiegają się, tworząc kąt boczny i przyśrodkowy oka. W rejonie kąta przyśrodkowego znajduje się jeziorko łzowe. Każda z powiek na krawędzi przedniej brzegu wolnego posiada rzęsy. Powieka jest zbudowana z kolejnych warstw: skóry wraz z tkanką podskórną, - części powiekowej mięśnia okrężnego oka, tarczki zbudowanej ze zbitej tkanki łącznej, która tworzy szkielet powieki i nadaje jej kształt, spojówki powiekowej. Delikatna błona śluzowa, zwana spojówką (tunica conjunctiva), wyściela tylną powierzchnię powiek i przednią powierzchnię gałki ocznej aż do rąbka rogówki. Przejście spojówki powiek w spojówkę gałki ocznej nazywa się sklepieniem spojówki górnym i dolnym. Powierzchnie wysłane przez spojówkę tworzą worek spojówkowy.

Narząd łzowy (apparatus lacrimalis)
Narząd łzowy składa się z gruczołu łzowego, kanalików łzowych, woreczka łzowego i przewodu nosowo-łzowego. Gruczoł łzowy (glandula lacrimalis) ma budowę zrazikową i składa się z części oczodołowej oraz z części powiekowej. Cz꜏ oczodołowa gruczołu jest położona w dole gruczołu łzowego, w przednio-bocznej części sklepienia oczodołu. Natomiast cz꜏ powiekowa gruczołu jest położona w rejonie bocznego kąta oka. Gruczoł łzowy produkuje łzy służące do zwilżania i zmywania rogówki i worka spojówkowego. Łzy uchodzą przewodzikami odprowadzającym i do worka spojówkowego i przy ruchach powiek spływają do jeziorka łzowego. Stąd kierowane są do kanalików łzowych uchodzących do woreczka łzowego położonego w przyśrodkowej ścianie oczodołu. Woreczek przedłuża się w przewód nosowo-łzowy, który uchodzi do przewodu nosowego dolnego.

Mięśnie gałki ocznej
Ruchami gałki ocznej steruje sześŹ mięśni. Są to cztery mięśnie proste oka: dolny, górny, boczny i przyśrodkowy (mm. rectus bulbi inferior, superior, lateralis et medialis) oraz dwa mięśnie skośne oka: górny i dolny (mm. obliquus bulbi superior et inferior). Wszystkie mięśnie, z wyjątkiem mięśnia skośnego dolnego, rozpoczynają się u szczytu oczodołu, w tzw. pierścieniu ścięgnistym, a kończą w twardówce oka, tuż przed równikiem. Mięśnie te poruszają gałką oczną dookoła trzech osi. Mięśnie wykonują ruchy obrotowe gałki ocznej, która nie zmienia swego miejsca. Mięśnie gałki ocznej są bogato unerwione, na 5-7 włókien mięśniowych przypada jedno włókno nerwowe. Wolne przestrzenie oczodołu wypełnia ciało tłuszczowe, które chroni gałkę oczną przed mechanicznymi urazami.