Anatomia Czlowieka skrypt AWF cz I

tytuł: "Anatomia Człowieka" SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE
autor: Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska

AKADEMIA WYCHOWANIA FIZYCZNEGO WE WROCŁAWIU
SERIA A NAUKI BIOLOGICZNE
Zofia Ignasiak, Antoni Janusz, Aniela Jarosińska

ANATOMIA CZŁOWIEKA

Skróty i symbole

a. arteria (tętnica)
aa. arteriae (tętnice)
C szyjny
Co guziczny
gl. gladula (gruczoł)
gll. gladulae (gruczoły)
lig. ligamentum (więzadło)
ligg. ligamenta (więzadła)
L lędźwiowy
m. musculus (mięsień)
mm. musculi (mięśnie)
n. nervus (nerw)
nn. nervi (nerwy)
r. ramus (gałąź)
rr. rami (gałęzie)
s. seu, sive (albo, lub)
S krzyżowy
t. tętnica
tt. tętnice
Th piersiowy
v. vena (żyła)
vv. venae (żyły)
ż. żyła
żż. żyły

PRZEDMOWA

Motywem skłaniającym nas do szczególnego przeredagowania i uzupełnienia wcześniejszych trzech tomów skryptu jest dostarczenie studentom AWF takiego zasobu wiedzy z anatomii, który przyczyniłby się do pogłębienia wiadomości o budowie ciała ludzkiego w kierunku rozumienia jego funkcji. Określony zasób wiedzy z dziedziny anatomii człowieka pozwoli absolwentom wychowania fizycznego i rehabilitacji na podejmowanie określonych działań poprzez ćwiczenia fizyczne, które będą wspomagały prawidłowy rozwój młodego pokolenia, promowały nawyki aktywnego życia, a także w przypadkach patologicznych pozwolą na przywrócenie prawidłowych funkcji organizmu po urazie lub chorobie.Podręcznik został opracowany zgodnie z programem wykładów i ćwiczeń z anatomii człowieka prowadzonych dla studentów AWF, a zakres jest dostosowany do wymagań programu studiów.Pierwszy tom obejmuje układ bierny i czynny ruchu, i jest zgodny z treściami programowymi pierwszego semestru.Drugi tom zawiera wiadomości, które wypełniają program II semestru: o budowie trzew, układu naczyniowego i nerwowego.Opanowanie wiedzy z anatomii człowieka jest niezbędnym warunkiem przygotowania do innych dziedzin wiedzy, objętych programem studiów: fizjologii, biochemii, biomechaniki, antropologii, psychologii, medycyny sportu, itp.Sądzimy, że tak poprawiona i uzupełniona książka spełni swoje zadanie jako pomoc dla studentów w zdobywaniu wiedzy w tym obszernym i trudnym przedmiocie.Mamy nadzieję, że zostanie ona przyjęta życzliwie przez społeczność studencką. Autorzy

WSTĘP

Wśród nauk biologicznych, zajmujących się wszelkimi formami życia, wyróżnia się dwa podstawowe działy: morfologię i fizjologię. Morfologia zajmuje się poznaniem budowy, kształtu i rozwoju organizmów żywych. Natomiast fizjologia jest nauką o czynnościach żywego organizmu i mechanizmach, decydujących o przystosowaniu się organizmów do zmiennych warunków środowiska zewnętrznego.Podstawowym i najstarszym działem morfologii jest anatomia, traktująca o budowie żywego organizmu. Nazwa ta pochodzi od greckiego słowa anatemnej - rozcinaŹ, rozczłonkowywaŹ - podstawowej metody stosowanej do poznania budowy organizmu. Wyróżnia się anatomię roślin, anatomię zwierząt i anatomię człowieka. Anatomia makroskopowa posługuje się metodą rozcinania, preparowania, opukiwania, oglądania i rentgenografii, i na tej podstawie dostarcza informacji o prawidłowej budowie organizmu ludzkiego. Anatomię makroskopową uzupełnia anatomia mikroskopowa. Posługuje się ona instrumentami optycznymi i licznymi metodami fizykochemicznymi do dokładnej analizy i poznania budowy drobnowidowej organizmu. W skład anatomii mikroskopowej wchodzi histologia, zajmująca się badaniem tkanek i narządów oraz cytologia badająca strukturę komórki.W zależności od sposobu przedstawiania poszczególnych składników ustroju można podzieliŹ anatomię człowieka na następujące rodzaje: anatomię systematyczną (opisową),
anatomię typograficzną,
anatomię plastyczną.
Anatomia systematyczna i topograficzna wchodzi w zakres anatomii opisowej, gdyż metodą poznania w obu przypadkach jest opis budowy ciała według układów narządów. Anatomia systematyczna jest nauką analityczną i przedstawia budowę ciała ludzkiego według pewnej kolejności układów narządów. Anatomia topograficzna zwana także anatomią chirurgiczną jest nauką syntetyczną. Zajmuje się ona przestrzennym położeniem narządów i układów oraz opisuje wzajemne stosunki między narządami w odniesieniu do poszczególnych okolic ciała.Anatomia plastyczna, nieodzowna dla artysty plastyka w jego twórczości, zapoznaje z kształtem ciała ludzkiego, określa proporcje między poszczególnymi częściami ciała. Zajmuje się w szczególności tymi układami, które z powodu ruchu zmieniają kształty i ułożenie określonych części ciała ludzkiego.Drugim działem morfologii jest morfogeneza, która obejmuje ontogenezę i filogenezę. Ontogeneza bada rozwój osobniczy od chwili zapłodnienia poprzez wszystkie stadia i etapy rozwojowe aż do starości. Ten dział ontogenezy, który śledzi rozwój jednostki od chwili zapłodnienia do momentu urodzenia nazywamy embriologią. Natomiast śledzenie jednostki od chwili urodzenia poprzez wszystkie stadia rozwojowe aż do formy dojrzałej wraz z opisem procesów zanikowych w okresie starzenia się obejmuje dział zwany postembriologią lub egzogenezą.Filogeneza zajmuje się historią rozwoju rodowego i wykorzystuje wyniki badań anatomii porównawczej, starając się poznaŹ pokrewieństwo rodowe organizmów zwierząt niższych i wyższych z człowiekiem.Spostrzeżenia i wiadomości z poznania rozwoju osobniczego (ontogenezy) i rozwoju rodowego (filogenezy) uzupełniają się, a fakty te posłużyły do sformułowania tzw. prawa biogenetycznego (prawo Haeckla), czyli prawa rekapitulacji, które mówi, że rozwój osobniczy przedstawia niejako skrócone powtórzenie rozwoju rodowego.

I. PLAN BUDOWY CIAŁA LUDZKIEGO

Człowiek jest zbudowany symetrycznie, płaszczyzna pośrodkowa ciała, tzw. płaszczyzna symetrii dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy zwane antymerami (anty - przeciw, meros - część), z których jedna jest zwykle zwierciedlanym odbiciem drugiej. Nie oznacza to jednak, że każda połowa ciała jest identyczna pod względem masy i wielkości. Ciało człowieka wykazuje na ogół asymetrię (prawa połowa twarzy jest większa od lewej, kończyna górna prawa jest nieco dłuższa i silniejsza od lewej itd.). Płaszczyzny symetrii nie są do końca wyjaśnione; przypuszczalnie jest to związane z morfodynamiką rozwoju ontogenetycznego.Inaczej przedstawia się zróżnicowanie wzdłuż głównej osi ciała. Stwierdza się tu budowę segmentalną ciała, budowę metametryczną. Budowa metametryczna występuje już we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego zarodka w postaci praczłonów prawie we wszystkich układach narządów (z wyjątkiem układu pokarmowego): w szkielecie, w mięśniach, w układzie naczyniowym i nerwowym, nawet w skórze. W dalszym rozwoju budowa segmentalna zaciera się, dobrze jest zachowana jedynie na tułowiu (kręgi, żebra, mięśnie międzyżebrowe).

OKOLICE CIAŁA LUDZKIEGO

Na powierzchni ciała można wyróżniŹ poszczególne pola, które w anatomii nazywamy okolicami ciała (regiones corporis). Granice tych regionów określa głównie szkielet człowieka wraz z układem mięśniowym. Określenie okolic ciała ludzkiego ma duże znaczenie praktyczne dla topografii powierzchni ciała i narządów wewnętrznych.Zróżnicowanie ciała ludzkiego dotyczy głowy, szyi, tułowia i kończyn. Każda z wyżej wymienionych części dzieli się na okolice mniejsze.Na głowie wyróżnia trzy główne okolice położone pośrodkowo: okolicę czołową (regio frontalis), okolicę ciemieniową (regio parietalis) i okolicę potyliczną (regio occipitalis) oraz bocznie położone cztery symetryczne okolice: skroniową (regio temporalis), podskroniową (regio infratemporalis), uszną (regio auricularis) i sutkową (regio mastoidea).Na twarzy można wyodrębniŹ nieparzyste okolice: nosową (regio nasalis), ustną (regio oralis) i bródkową (regio mentalis) oraz parzyste: oczodołową (regio orbitalis), podoczodołową (regio infraorbitalis), jarzmową (regio zygomatica), policzkową (regio buccalis) i przyuszniczo-żwaczową (regio parotideomasseterica).Szyję dzieli się na okolicę przednią czyli szyję właściwą (regio colli) i tylną, czyli okolicę karkową (regio colli posterior s. regio nuchae). Skośnie przez szyję biegnie mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy prawy i lewy, dzieląc okolicę szyjną właściwą na nieparzystą okolicę przednią szyi (regio colli anterior) i okolice boczne szyi (regiones colli laterales). Okolice te nazywa się także trójkątami szyi, przednim i bocznymi.W skład tułowia (truncus) wchodzą: klatka piersiowa, grzbiet, brzuch i miednica wraz z dnem (tzw. okolice krocza). Tułów dzieli się na pole przednie i tylne; w przednim wyróżniamy częśŹ górną - okolice klatki piersiowej i częśŹ dolną - okolice brzucha. Do okolic klatki piersiowej (regiones pectorales) zaliczamy: nieparzystą środkową okolicę mostkową (regio sternalis), symetryczne okolice: obojczykową (regio clavicularis), podobojczykową (regio infraclavicularis), sutkową (regio mammaria), pachową (regio axillaris) i podsutkową (regio inframammaria) oraz okolicę boczną klatki piersiowej (regio pectoris lateralis).Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, oddzielone od siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi. Górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty dziesiątych żeber, dolna zaś biegnie przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych. Powyżej linii górnej jest położone nadbrzusze (epigastrium), które składa się z okolic podżebrowych (regiones hypochondriacae) prawej i lewej oraz okolicy nadpępcza (regio epigastrica). ~ródbrzusze (mesogastrium) zawarte między linią poziomą górną i dolną obejmuje dwie okolice boczne brzucha (regiones abdominis laterales) i okolicę pępkową (regio umbilicalis). Podbrzusze (hypogastrium) położone poniżej linii poziomej dolnej składa się z dwóch okolic pachwinowych (regiones inguinales) i okolicy łonowej (regio pubica).Okolice grzbietu (regiones dorsi) dzielimy na okolicę kręgową (regio vertebralis), która ku dołowi przechodzi w okolicę krzyżową (regio sacralis) oraz na parzyste okolice boczne (regiones dorsi laterales). W skład okolicy bocznej wchodzą następujące okolice: nadłopatkowa (regio suprascapularis), łopatkowa (regio scapularis), podłopatkowa (regio infrascapularis) i lędźwiowa (regio lumbalis).Okolica kroczowa (regio perinealis) składa się z części przedniej, tj. okolicy moczowo-płciowej (regio urogenitalis) oraz z części tylnej - zwanej okolicą odbytową (regio analis), w której leży odbyt. CzęśŹ okolicy moczowo-płciowej, w której znajdują się części płciowe zewnętrzne ma nazwę okolicy sromowej (regio pudendalis).Na kończynie górnej wyróżniamy okolice: barkową (regio acromialis), naramienną (regio deltoidea), ramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio brachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), łokciową przednią i tylną (regio cubitalis anterior et posterior), przedramieniową przednią, tylną przyśrodkową i boczną (regio antebrachialis anterior, posterior, medialis et lateralis), grzbiet ręki (dorsum manus) i dłoń (palma manus) oraz okolice dłoniowe i grzbietowe palców (regiones digitorum palmares et dorsales).Na kończynie dolnej wyróżniamy następujące okolice: miedniczną (regio coxae), pośladkową (regio glutea), podpachwinową (regio subinguinalis), krętarzową (regio trochanterica), uda przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio femoralis anterior, posterior, medialis et lateralis), kolanową przednią i tylną (regio genualis anterior et posterior), goleniową przednią, tylną, przyśrodkową i boczną (regio cruralis anterior, posterior, medialis et lateralis), łydkową (regio suralis), piętową (regio calcanea), kostkową przyśrodkową i boczną (regio malleolaris medialis et lateralis), zakostkową przyśrodkową i boczną (regio retromalleolaris medialis et lateralis), grzbiet stopy (dorsum pedis), podeszwę (planta pedis) oraz okolice palców (regiones digitorum).

UKŁADY NARZĄDÓW

Wszystkie narządy ciała człowieka zbudowane z tkanek łączą się w większe jednostki - układy narządów, które są rozpatrywane systematycznie. Anatomia opisowa - systematyczna wyróżnia następujące układy narządów: Układ kostny, zwany szkieletowym (systema skeletale) zbudowany z kości stanowi bierny aparat ruchu, służy za osłonę i podporę części miękkich ciała. Stanowi on pierwszy dział anatomii systematycznej - osteologię. Układ połączeń kości (systema juncturae ossium). Ten dział anatomii jest zaliczany również do narządu biernego ruchu i zajmuje się połączeniami kości, występującymi pod postacią stawów (artrologia) i więzadeł (syndesmologia). Układ mięśniowy (systema musculorum) obejmuje narządy o podobnej czynności, tj. mięśnie oraz ich narządy pomocnicze, jak ścięgna, powięzie, kaletki maziowe. Układ mięśniowy jest zaliczany do czynnego narządu ruchu, a naukę o mięśniach szkieletowych nazywamy miologią. Układ trawienny - pokarmowy (systema digestorium). Zadaniem układu pokarmowego jest przerabianie pobranego pokarmu na substancje niezbędne do przemiany materii. W skład układu pokarmowego wchodzą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita oraz wielkie gruczoły trawienne - wątroba i trzustka. Układ oddechowy (systema respiratorium). W skład układu oddechowego wchodzą drogi oddechowe (jama nosowa, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) oraz właściwy narząd oddechowy - płuca. Zadaniem układu oddechowego jest doprowadzenie tlenu do krwi i usunięcie z niej szkodliwego dla ustroju dwutlenku węgla. Układ moczowo - płciowy (systema urogenitale). Narządy układu moczowego i płciowego mają wspólne pochodzenie oraz niektóre wspólne części, z tego względu można je łączyŹ w jeden układ, natomiast pod względem funkcji różnią się zdecydowanie. Narządy moczowe wydalają szkodliwe produkty przemiany materii. W skład układu moczowego wchodzą: nerki i drogi odprowadzające mocz - moczowody, pęcherz moczowy oraz cewka moczowa. Zadaniem narządów płciowych jest utrzymanie gatunku. Wchodzące w skład narządów płciowych gruczoły płciowe produkują u mężczyzn komórki płciowe męskie (plemniki), u kobiet - komórki płciowe żeńskie (jaja). Narządy płciowe są zatem jedynym układem ustroju o charakterze altruistycznym w przeciwieństwie do innych układów ustroju, których funkcja polega na utrzymaniu życia osobniczego. W skład narządów płciowych żeńskich wchodzą: jajniki, jajowody, macica, pochwa oraz narządy płciowe zewnętrzne. Narządy płciowe męskie to: jądra, najądrza, nasieniowody, pęcherzyki nasienne oraz narządy płciowe zewnętrzne. Układ wewnątrzwydzielniczy, czyli dokrewny (systema endocrinum). Do tego układu zaliczamy gruczoły wewnątrzwydzielnicze: tarczycę, przysadkę mózgową, nadnercza i inne. Gruczoły dokrewne produkują hormony przedostające się bezpośrednio do krwi i chłonki. Wywierają one duży wpływ na prawidłowe funkcjonowanie ustroju. Układ naczyniowy (systema vasorum) składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne - tętnice, żyły, naczynia włosowate) oraz układu chłonnego (naczynia chłonne, śledziona i narządy chłonne). Układ krwionośny doprowadza do poszczególnych narządów krew, zawierającą składniki odżywcze, tlen i hormony, a usuwa z nich produkty przemiany materii i dwutlenek węgla. Układ chłonny zbiera nadmiar płynów tkankowych i odprowadza niektóre składniki odżywcze z układu pokarmowego do krwi. Układ nerwowy (systema nervosum). W skład układu nerwowego wchodzi: układ nerwowy ośrodkowy (systema nervosum centrale), czyli mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz układ nerwowy obwodowy (systema nervosum periphericum), tj. 12 par nerwów czaszkowych oraz 31 par nerwów rdzeniowych wraz z ich zwojami i splotami. Z punktu widzenia czynnościowego układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który reguluje stosunek osobnika do świata zewnętrznego (np. praca mięśni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny, czyli wegetatywny, stanowiący drugą składową częśŹ układu nerwowego, która kieruje czynnościami narządów wewnętrznych (np. wydzielanie gruczołów, praca mięśni gładkich trzew). Układ autonomiczny (systema nervosum autonomicum) dzieli się na częśŹ współczulną (pars sympathica) i częśŹ przywspółczulną (pars parasympathica). Obydwie części charakteryzują się przeciwnym działaniem. Narządy zmysłów (organa sensuum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodźce ze świata zewnętrznego dzięki czemu powstaje nasz świat pojęŹ.Powłoka wspólna składa się ze skóry i jej wytworów: włosów, paznokci oraz gruczołów skóry. Są to głównie gruczoły potowe, łojowe i gruczoł sutkowy, czyli mlekowy. Zadaniem skóry jest: biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów ciała, odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego poprzez receptory, współdziałanie w gospodarce cieplnej i wodnej ustroju, czynnośŹ wydzielnicza, resorpcyjna oraz współdziałanie w procesach odpornościowych.

OKREśLENIE ORIENTACYJNE W PRZESTRZENI

Celem określenia wzajemnego położenia narządów posługujemy się w anatomii umownymi płaszczyznami i osiami ciała.

Osie ciała

Wyróżniamy trzy rodzaje osi głównych, które przecinają się wzajemnie pod kątem prostym: osie pionowe lub długie (axes verticales s. longitudinales) - przebiegają z góry w dół, najdłuższa ze wszystkich osi długich biegnąca od szczytu głowy do podstawy ciała nazywa się osią główną, osie poprzeczne lub poziome (axes transversales s. horizontales) - przebiegają prostopadle do osi długich z prawej ku lewej stronie ciała, osie strzałkowe (axes sagittales) - są prostopadłe do obu poprzednich, biegną poziomo w kierunku od przodu ku tyłowi.

Płaszczyzny ciała

Płaszczyzny strzałkowe (plana sagittalia) określone przez oś strzałkową i pionową biegną pionowo od przodu do tyłu dzieląc ciało ludzkie na częśŹ prawą i lewą. Jedna z płaszczyzn strzałkowych biegnąca przez oś główną zwana jest płaszczyzną pośrodkową lub też płaszczyzną symetrii, gdyż dzieli ciało na dwie symetryczne połowy: prawą i lewą.Płaszczyzny czołowe (plana frontalia) są określane przez oś poprzeczną i pionową biegną równolegle do czoła, dzieląc ciało ludzkie na częśŹ przednią i tylną.Płaszczyzny poprzeczne lub poziome (plana transversalia s. horizontalia), określone przez oś poprzeczną i strzałkową, biegną poziomo i pod kątem prostym do obu poprzednich. Dzielą one ciało na częśŹ górną i dolną.Wzajemne położenie narządów jest określane w zależności od ich stosunku do wymienionych płaszczyzn. W stosunku do płaszczyzny pośrodkowej kierunek może byŹ przyśrodkowy (medialis) i boczny (latelaris). Z dwóch narządów jeden może leżeŹ bardziej przyśrodkowo, a drugi bardziej bocznie i każdy może mieŹ np. powierzchnię przyśrodkową i boczną. Narząd, który leży w płaszczyźnie pośrodkowej, będzie zajmowaŹ położenie pośrodkowe (medianus).W stosunku do płaszczyzn czołowych określamy kierunek jako przedni (anterior) i tylny (posterior). Natomiast na tułowiu określenia te mogą byŹ zastąpione nazwą kierunku brzusznego (ventralis) i grzbietowego (dorsalis).W stosunku do płaszczyzn poziomych kierunek, jest określony jako górny (superior) i dolny (inferior). Na tułowiu kierunki te określaŹ można jako czaszkowy (cranialis) i ogonowy (caudalis).Położenie bliższe zewnętrznej powierzchni ciała nazywamy powierzchniowym lub zewnętrznym (superficialis s. externus), zaś położenie bardziej oddalone od zewnętrznej powierzchni ciała - położeniem głębokim lub wewnętrznym (profundus s. internus).Na kończynach kierunek, który jest zwrócony ku górze (do przyczepu kończyny), nosi nazwę bliższego (proximalis), ku końcowi - nosi nazwę dalszego (distalis). Brzegi występujące na przedramieniu i ręce oraz podudziu i stopie nazywamy: brzegiem bocznym (margo lateralis) i przyśrodkowym (margo medialis) lub też nazwę bierzemy od nazwy kości przedramienia czy podudzia: promieniowy (radialis) i łokciowy (ulnaris) oraz piszczelowy (tibialis) i strzałkowy (fibularis). Na ręce i stopie mamy kierunek grzbietowy (dorsalis) i przeciwny kierunek dłoniowy (palmaris) na ręce, a podeszwowy (plantaris) na stopie.

II. KOśCI I ICH POŁŹCZENIA

OGŁLNA BUDOWA KOśCI

Tkanki szkieletowe: chrzestna i kostna są zaliczane do grupy tkanek łącznych. Tkanka chrzęstna powstaje z mezenchymy w piątym tygodniu życia zarodka. W organizmie dojrzałym tkanka chrzęstna występuje pod trzema postaciami: jako chrząstka szklista, sprężysta i włóknista.Chrząstka szklista występuje na powierzchniach stawowych kości, wchodzi w skład żeber chrzęstnych, jest obecna w ścianach dróg oddechowych. Tkanka ta wykazuje stosunkowo dużą giętkośŹ i sprężystośŹ. Z wyjątkiem chrząstek stawowych chrząstka szklista jest pokryta ochrzęstną, zbudowaną z tkanki łącznej zbitej. Ponieważ chrząstka szklista nie posiada własnych naczyń ani nerwów, jej wzrost i regenerację umożliwia pokrywająca ją ochrzęstna.Chrząstka sprężysta występuje w małżowinie usznej, trąbce słuchowej i w niektórych chrząstkach krtani.Chrząstka włóknista wchodzi w skład budowy krążków międzykręgowych, chrząstki spojenia łonowego i chrząstek śródstawowych.

Rozwój kości

Proces tworzenia się szkieletu kostnego u człowieka trwa długo, do około 12-30 roku życia. Kości rozwijają się na podłożu tkanki łącznej (mezenchymy) - kostnienie bezpośrednie, bądź na podłożu chrzęstnym - kostnienie pośrednie.Rozwój kości na podłożu łącznotkankowym rozpoczyna się od pojawienia się punktów kostnienia. W ten sposób powstają przede wszystkim kości czaszki.W pierwszym okresie rozwoju zarodka występuje szkielet błoniasty, jednak już w pierwszych tygodniach życia (4-6 tygodni) powstają w nim ogniska chrzęstne. W kolejnych tygodniach następuje stopniowe ich zastępowanie przez ogniska kostnienia. Proces kostnienia na podłożu chrzęstnym może przebiegaŹ wewnątrz chrząstki - kostnienie śródchrzęstne, bądź na obwodzie chrząstki - kostnienie chrzęstne.W kościach krótkich spotykamy kostnienie śródchrzęstne. Natomiast w kościach długich występują dwa rodzaje kostnienia - chrzęstne i śródchrzęstne. Kostnienie ochrzęstne rozpoczyna się wcześniej - kośŹ rośnie na grubośŹ. Wkrótce po utworzeniu mankietu kostnego wokół trzonu rozpoczyna się kostnienie śródchrzęstne w środkowej części trzonu i postępuje ku nasadom. Równocześnie ze zjawiskami kościotwórczymi pojawiają się procesy kościogubne, polegające na zanikaniu kości od wewnątrz. W wyniku tego procesu powstaje jama szpikowa.W kościach długich między nasadami a trzonem występują chrząstki nasadowe, które są miejscem wzrostu kości na długośŹ.Ostatecznie u dorosłego człowieka występuje odporny i twardy szkielet kostny, na który składa się przeszło 200 kości.Szkielet kostny tworzy rusztowanie ciała, dzięki czemu części miękkie mają ochronę i oparcie. Szkielet decyduje także o kształcie i wielkości osobnika. I wreszcie kości stanowią dźwignie, do których przymocowują się mięśnie; są więc istotnymi składnikami narządu ruchu. Poza tym w szpiku kostnym powstają erytrocyty, granulocyty i płytki krwi.

Budowa wewnętrzna kości

Tkanka kostna jest podstawowym składnikiem szkieletu osobnika. Charakteryzuje się dużą twardością, zawiera 70% składników mineralnych, głównie sole wapnia i fosforu. Odznacza się dużą wytrzymałością mechaniczną na zgniatanie i rozciąganie.Dojrzałą tkanka kostna składa się z blaszek kostnych, które łącząc się ze sobą tworzą dwojakiego rodzaju struktury: istotę kostną gąbczastą (substantia spongiosa) i istotę kostną zbitą (substantia compacta). Blaszki kostne tkanki gąbczastej łączą się tworząc grubsze beleczki kostne, które układają się w sieci o strukturze uwarunkowanej działaniem sił mechanicznych. Kierunki przebiegu beleczek kostnych w istocie gąbczastej są różne w poszczególnych kościach i ściśle uzależnione od kierunku sił działających na określoną kośŹ. W jamkach istoty gąbczastej znajduje się szpik kostny czerwony.Tkanka kostna zbita, w odróżnieniu od gąbczastej, posiada zwarty układ blaszek kostnych. W miejscach jamek szpikowych leżą kanały Haversa, przez które przechodzą naczynia krwionośne odżywiające kości. Każdy kanał jest otoczony ułożonymi współśrodkowo, ściśle ze sobą zespolonymi blaszkami kostnymi i tworzy tzw. osteon.Najczęściej istota zbita występuje na powierzchni kości, istota gąbczasta - wewnątrz kości. Trzon kości długich buduje prawie wyłącznie tkanka kostna zbita. Wewnątrz trzonu występuje jama szpikowa, wypełniona szpikiem kostnym żółtym.Budowa kości jest silnie związana z siłami ciśnienia i rozciągania, działającymi na kośŹ. Przy działaniu sił zewnętrznych na dowolną belkę, w jej warstwach powierzchniowych od strony przyłożenia siły, powstaje napięcie o charakterze rozciągania. Na stronie przeciwległej, również w warstwie powierzchniowej, występuje napięcie o charakterze ściskania. W związku z tym wewnątrz belki powstaje strefa mechanicznie obojętna. W trzonie kości długiej w obszarze strefy mechanicznie obojętnej działają komórki kościogubne (osteoblasty), i w miarę rozwoju kości wytwarzają jamę szpikową. Tak więc kości zbudowane są na zasadzie "minimum - maksimum" tzn. zyskują znacznie na lekkości przez zaoszczędzenie materiału, nic nie tracąc na wytrzymałości.Pomimo odmiennej postaci istoty zbitej i gąbczastej zasadniczo ani budową ani czynnością nie różnią się od siebie; istota zbita jest zagęszczoną istotą gąbczastą.

Okostna

Każdą kość pokrywa błona zwana okostną (periosteum). Okostna ochrania kość, odżywia i odpowiada za jej wzrastanie na grubośŹ i za jej regenerację. W budowie okostnej występują dwie warstwy: zewnętrzna włóknista i wewnętrzna rozrodcza. Włókna Sharpeya z warstwy zewnętrznej wnikają w kośŹ ściśle się z nią łącząc. Warstwa ta jest różnej grubości. Zdolności regeneracyjne kości zależą w dużej mierze od bogato unerwionej i unaczynionej warstwy wewnętrznej okostnej. W tej warstwie znajdują się komórki kościotwórcze (osteoblasty), które w przypadku złamania kości wytwarzają nową istotę kostną. Najłatwiej regenerują się trzony kości długich, kości płaskie i części gąbczaste regenerują się trudniej.

Kształt kości

Ze względu na kształt kości dzielą się na: długie, płaskie, krótkie i pneumatyczne. Kości długie (ossa longa) są to te kości, w których jeden z trzech wymiarów przewyższa dwa pozostałe. Kości długie występują w budowie szkieletu kończyn. W każdej kości długiej wyróżnia się dwa zgrubiałe końce, zwane nasadami (epiphyses) oraz łączący te nasady trzon kości (corpus), który zawiera jamę szpikową wypełnioną szpikiem kostnym. Nasada kości długiej znajdująca się bliżej tułowia nosi nazwę nasady bliższej (epiphysis proximalis), zaś koniec przeciwny to nasada dalsza (epiphysis distalis). Kości płaskie (ossa plana), np. łopatka czy kości sklepienia czaszki, są wydłużone w dwóch kierunkach, wybitnie spłaszczone zaś w kierunku trzecim. Kości krótkie lub różnokształtne (ossa brevia s. multiformia), np. kości nadgarstka czy stępu, są mniej więcej równomiernie rozwinięte we wszystkich trzech kierunkach. Kości pneumatyczne (ossa pneumatica), np. kośŹ sitowa, klinowa, szczęka, zawierają przestrzenie wysłane błoną śluzową i wypełnione powietrzem.Kształt kości w znacznym stopniu jest spowodowany funkcją, jaką pełnią. Również narządy sąsiednie, np. mięśnie wywierają wpływ na kształt kości. Ciągły ucisk mięśni powoduje zagłębienia w kościach, a siła ciągnąca wywołuje powstawanie wyniosłości mających różne kształty, jak wyrostki, kolce, grzebienie, guzki, guzy i guzowatości.Istnieje pewne różnicowanie w obrębie kości w zależności od płci. Kości męskie są na ogół większe, masywniejsze, silniej wymodelowane i cięższe od żeńskich. Po kształcie i wielkości danej kości można wnioskowaŹ także o wysokości ciała, wieku, płci i budowie osobnika. Osobnicy zaliczani do leptosomatycznego typu budowy posiadają kości bardziej smukłe, delikatniejsze; osobnicy zaliczani do typu pyknicznego charakteryzują się kośŹmi grubymi i masywniejszymi.Ciężar niemacerowanego kośŹca wraz ze szpikiem kostnym wynosi średnio u mężczyzny 12 kg, u kobiety 10 kg. WytrzymałośŹ kości na rozciąganie jest mniejsza od wytrzymałości na ściskanie. Pierwsza równa się wytrzymałości mosiądzu, druga zbliża się do wytrzymałości żelaza kutego.

RODZAJE POŁĄCZEN KOśCI

Połączenia kości (juncturae ossium) dzielimy na dwa rodzaje połączenie ciągłe - ścisłe,
połączenia przerywane - maziowe, czyli stawy. Połączenia ciągłe odznaczają się brakiem ruchomości lub pozwalają na nieznaczne ruchy, natomiast stawy są ruchomymi połączeniami kości.

Połączenia ciągłe

Połączenia ciągle (synarthroses) w zależności od rodzaju tkanki łącznej zespalającej kości dzielą się na: więzozrosty, chrząstkozrosty i kościozrosty.Więzozrosty (syndesmoses), zwane także połączeniami włóknistymi (juncturae fibrosae), mogą występowaŹ pod czterema postaciami, jako: a) więzozrosty włókniste (więzadła i błony), b) więzozrosty sprężyste, c) szwy, d) wklinowania. Więzadła (ligamenta) najczęściej spotykamy jako dodatkowe wzmocnienia torebki stawowej; są one ważnym, lecz niekoniecznym składnikiem stawu. Ich obecnośŹ przyczynia się do silniejszego przylegania powierzchni stawowych, ponadto są czynnikiem ograniczającym i hamującym nadmierne ruchy w stawach. Oprócz więzadeł zbudowanych z tkanki łącznej włóknistej spotykamy więzadła zbudowane z tkanki łącznej sprężystej (np. więzadła żółte oraz niektóre więzadła krtani), które odznaczają się znaczną elastycznością. Szwy (suturae) są to połączenia ciągłe włókniste spotykane w obrębie kości czaszki, w zależności od kształtu łączących się brzegów kości wyróżniamy: a) szew płaski (sutura plana) - np. połączenie pomiędzy kośŹmi nosowymi, b) szew łuskowy (sutura squamosa) - np. połączenie łuski kości skroniowej z kością ciemieniową, c) szew piłowaty (sutura serrata) - np. między kośŹmi sklepienia czaszki. Wklinowanie (gomphosis) jest to umocowanie korzeni zębów do ścian zębodołów. Chrząstkozrosty (synchondroses) łączą zazwyczaj dwie kości za pomocą tkanki chrzęstnej szklistej lub włóknistej. Do chrząstkozrostów szklistych zaliczane są chrząstki żebrowe oraz w młodym wieku połączenia trzonów z nasadami. U dorosłego osobnika najliczniej występują chrząstkozrosty włókniste (np. połączenia między trzonami kręgów w postaci krążków międzykręgowych). Chrząstkozrost posiadający wewnątrz jamę wypełnioną mazią nosi nazwę spojenia (symphysis), np. spojenie łonowe, spojenie mostka. Kościozrosty (synostoses) są to bardzo mocne połączenia pozbawione zupełnie możliwości ruchu; powstają w starszym wieku na skutek kostnienia więzozrostów i chrząstkozrostów (np. kostnienie chrząstek nasadowych oraz szwów czaszki).

Połączenia maziowe, czyli stawy

Połączenia maziowe, czyli stawy (juncturae synoviales s. articulationes) stanowią połączenia odznaczające się znaczną możliwością ruchu. W każdym stawie odróżniamy trzy zasadnicze składniki: powierzchnie stawowe (facies articulares) pokryte chrząstką stawową (cartilago articularis), torebkę stawową (capsula articularis),
jamę stawową (cavum articulare).
Na ogół powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką szklistą jednak w nielicznych stawach, w których występuje krążek stawowy (discus articularis), miejsce chrząstki szklistej zajmuje chrząstka włóknista (np. staw mostkowo-obojczykowy, staw skroniowo-żuchwowy). Kształt powierzchni stawowych pokrytych chrząstką stawową uzależniony jest od funkcji stawu. Mogą one przybieraŹ kształt wycinka kuli, dołu, panewki, mogą byŹ eliptyczne, siodełkowate lub płaskie. Zazwyczaj przylegające do siebie powierzchnie stawowe są dobrze dopasowane, tzn. jedna jest negatywem drugiej. Znaczne rozszerzenia nasad kostnych, biorących udział w budowie stawu, szczególnie w obrębie kończyn, ma zasadnicze znaczenie w mechanice stawu. Tworzą one warunki zwiększające kąt ścięgnowo-kostny; im większa jest wartośŹ kąta, tym większy jest moment siły mięśniowej. Ponadto większe powierzchnie stawowe wiążą się z mniejszą wielkością siły nacisku, przypadającą na jednostkę powierzchni. Chrząstka stawowa pokrywająca powierzchnie stawowe kości jest bardzo gładka i sprężysta, jej grubośŹ różni się nawet w obrębie jednego stawu.Najgrubsza warstwa chrząstki stawowej występuje w tych okolicach powierzchni stawowych, które są narażone na największe tarcie, a także w miejscach najbardziej obciążonych. Na ogół wszystkie chrząstki stawowe są pozbawione naczyń krwionośnych i nerwów. Ponieważ chrząstka stawowa nie posiada ochrzęstnej, regeneracja jej nie jest w zasadzie możliwa. W miejscu ubytku chrząstki stawowej wytwarza się zastępcza tkanka włóknisto-chrzęstna.Torebka stawowa (capsula articularis) otacza cały staw, izolując go od otoczenia oraz przyczynia się do przylegania powierzchni stawowych. Torebka stawowa jest zbudowana z dwóch warstw. Zewnętrzna warstwa, zazwyczaj gruba i mocna, nosi nazwę błony włóknistej (membrana fibrosa), zaś warstwa wewnętrzna, delikatna, stosunkowo cienka, to błona maziowa (membrana synovialis).Błona włóknista jest zbudowana głównie z włókien kolagenowych, które przebiegają równolegle lub krzyżują się między sobą przechodząc w miejscach przyczepu torebki w okostną. GrubośŹ błony włóknistej jest zróżnicowana zarówno w różnych stawach, jak i w obrębie tego samego stawu. W niektórych miejscach błona włóknista znacznie grubieje, tworząc mocne pasma, zwane więzadłami. Zróżnicowanie w grubości i napięciu błony włóknistej jest powiązane z funkcją określonego stawu. W jednych stawach torebka jest luźna, co zezwala na dużą ruchomośŹ w danym stawie, w innych stawach jest silna i napięta, co jest czynnikiem hamującym ruchy.Błona maziowa jest cienką, miękką, przesuwalną błoną łącznotkankową, która zawiera włókna sprężyste, komórki tłuszczowe i jest bogato unaczyniona i unerwiona. Powierzchnia wewnętrzna błony maziowej jest pozbawiona nabłonka, a w zamian jest pokryta warstwą komórek łącznotkankowych. Wypuklenia błony maziowej do wewnątrz jamy stawowej tworzą fałdy maziowe i kosmki maziowe. Uwypuklenia błony maziowej poza staw stanowią kaletki maziowe, ułatwiające ślizganie się ścięgien i mięśni.Błona maziowa wytwarza maź (synovia), która gromadzi się w jamie stawowej. Maź stawowa jest to płyn o barwie blado-żółtej, zawierający mucynę i kuleczki tłuszczu. Maź wypełnia całkowicie przestrzeń między powierzchniami stawowymi, powodując ich przylepnośŹ względem siebie oraz zmniejszając tarcie powierzchni podczas wykonywania ruchów w stawie. W stanach zapalnych błona maziowa wydziela znaczne ilości płynu surowiczego, natomiast tylko w nieznacznym stopniu posiada zdolnośŹ wchłaniania go, zatem resorpcja przebiega znacznie szybciej, gdy błona maziowa jest przerwana.Jama stawowa (cavum articulare) jest pojęciem teoretycznym, gdyż w prawidłowym stanie jest ona szczelinowatą przestrzenią całkowicie wypełnioną mazią stawową. Dopiero w stanach patologicznych ma wygląd jamy. W normalnych warunkach powierzchnie stawowe przylegają ściśle do siebie ze względu na: a) ciśnienie atmosferyczne wywierane na nasze ciało, b) przylepnośŹ powierzchni stawowych i c) napięcie mięśni przebiegających na wysokości danego stawu. WielkośŹ jamy stawowej w poszczególnych stawach jest bardzo zróżnicowana.Poza opisanymi wyżej trzema stałymi elementami budowy stawu można w poszczególnych stawach spotkaŹ niestałe składniki, takie jak: więzadła, krążki śródstawowe, łąkotki i obrąbki stawowe.Więzadła stawowe (ligamenta articularia) są zbudowane analogicznie do ścięgien mięśniowych, tzn. z tkanki łącznej włóknistej zbitej. Więzadła mogą przebiegaŹ wewnątrz lub na zewnątrz stawu. Zadanie ich polega na wzmocnieniu torebki stawowej, utrzymaniu kości w prawidłowym położeniu, hamowaniu zbyt obszernych ruchów i ochronie stawu przed zwichnięciem.Obrąbki stawowe (labra glenoidalia) są zbudowane najczęściej z chrząstki włóknistej. Obrąbki stawowe pogłębiają i powiększają powierzchnie stawowe.Krążki stawowe (disci articulares) podobnie do obrąbków stawowych są zbudowane z chrząstki włóknistej, mają kształt okrągły i dzielą jamę stawową na dwie części. Krążki wyrównują i dopasowują do siebie powierzchnie stawowe.Łąkotki stawowe (menisci articulares) także leżą w jamie stawowej, lecz tylko częściowo dzielą ją na dwa piętra. Kształt łąkotki jest podobny do półksiężyca, a na przekroju poprzecznym do klina. Zadaniem łąkotek jest pogłębienie powierzchni stawowych, ponadto służą one jako przesuwalne powierzchnie stawowe oraz w pewnym stopniu przyczyniają się do amortyzacji wstrząsów.

Podział stawów
Istnieją trzy kryteria podziału stawów:
ze względu na liczbę kości wchodzących w skład stawu,
ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowych
z uwagi na liczbę osi, dookoła których wykonuje się ruchy. Ze względu na liczbę powierzchni stawowych tworzących staw wyróżnia się stawy proste i złożone. Staw prosty (articulatio simplex) jest stawem utworzonym przez dwie kości (np. staw ramienny), natomiast w skład stawu złożonego (articulatio composita) wchodzi więcej aniżeli dwie kości (np. staw łokciowy). Z uwagi na zróżnicowanie kształtu powierzchni stawowych wyróżnia się następujące rodzaje stawów: staw kulisty (articulatio spheroidea) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w kształcie głowy, stanowiącą wycinek kuli, której odpowiada druga wklęsła powierzchnia, zwana panewką lub wydrążeniem (np. staw ramienny). Staw kulisty jest stawem wieloosiowym i można w nim wykonywaŹ ruchy we wszystkich kierunkach; staw kulisto-panewkowy (articulatio cotylica) jest odmianą stawu kulistego, różnica polega na tym, że głowa wchodzi głębiej w panewkę stawową poza równik. Panewka jest większa, głębsza i obejmuje ponad 50% powierzchni głowy. Staw kulisto-panewkowy jest także stawem wieloosiowym, różni się jednak od stawu kulistego tym, że ma ograniczony zakres ruchów (np. staw biodrowy); staw kłykciowy, czyli eliptyczny (articulario condylaris) posiada jedną powierzchnię stawową wypukłą w osiach długiej i krótkiej, natomiast druga jest w obu osiach wklęsła. Staw kłykciowy jest stawem dwuosiowym. Przykładem stawu kłykciowego jest staw promieniowonadgarstkowy; staw siodełkowy (articulatio sellaris) ma obie powierzchnie stawowe wklęsło-wypukłe, przypominające kształt siodła. Ruchy w stawie siodełkowym odbywają się wokół dwóch osi, (ruch przywodzenia i odwodzenia oraz przeciwstawiania i odprowadzania. Z połączenia tych ruchów otrzymujemy ruch obwodzenia). Tego typu stawem jest staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka; staw zawiasowy (articulatio ginglymus). W stawie zawiasowym głowa stawowa ma postaŹ bloczka, natomiast panewka jest negatywem głowy. Staw zawiasowy jest stawem jednoosiowym, ruchy odbywają się wokół osi poprzecznej i polegają na zginaniu i prostowaniu. Jako przykład stawu zawiasowego mogą służyŹ stawy międzypaliczkowe; staw obrotowy (articulatio trochoidea). W stawie obrotowym wypukła powierzchnia stawowa jest położona na obwodzie walca, zaś wklęsła powierzchnia pokrywa wcięcie kości sąsiedniej i przylega tylko do niedużego odcinka obwodowej powierzchni stawowej. Staw obrotowy jest stawem jednoosiowym, oś ruchu biegnie równolegle do długiej osi kości. Przykładem stawu obrotowego jest staw promieniowo-łokciowy bliższy; staw śrubowy (articulatio cochlearis) zaliczamy do stawów jednoosiowych, jednak ruch w tym stawie odbywa się w dwu płaszczyznach prostopadłych do siebie. Ruch ten składa się ze skrętu dookoła osi podłużnej i przesuwania się wzdłuż tej osi. Jako przykład stawu śrubowego może służyŹ staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy; staw płaski (articulatio plana) posiada dwie powierzchnie stawowe płaskie, np. staw krzyżowo-biodrowy, stawy kości nadgarstka. RuchomośŹ w stawie płaskim jest nieznaczna, co jest w dużym stopniu spowodowane silnym napięciem torebki stawowej oraz więzadeł;Ze względu na liczbę osi ruchu stawy dzielimy na: jednoosiowe, dwuosiowe i trzyosiowe, czyli wieloosiowe.W stawie jednoosiowym ruchy odbywają się wokół jednej osi, tj. osi poprzecznej lub podłużnej. Przykładem stawu jednoosiowego o osi poprzecznej może byŹ staw międzypaliczkowy. Ruchy w nim polegają na zginaniu (flexio) i prostowaniu (extensio) palców. Stawem jednoosiowym o podłużnej osi ruchu jest staw typu obrotowego, np. staw promieniowo-łokciowy bliższy i dalszy. Ruchy odbywające się w tego rodzaju stawach nazywamy obrotowymi (rotatio), wykonywane są w płaszczyźnie poprzecznej, a w zależności od kierunku nazywamy je nawracaniem (pronatio) i odwracaniem (supinatio).W stawie dwuosiowym ruchy odbywają się wokół dwóch osi: poprzecznej i strzałkowej. Jako przykład stawu dwuosiowego może służyŹ staw promieniowo-nadgarstkowy. Ruch w tym stawie wokół osi poprzecznej polega na zginaniu dłoniowym ręki (flexio palmaris manus) i zginaniu grzbietowym ręki (flexio dorsalis manus). Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu promieniowym ręki (abductio radialis manus) oraz odwodzeniu łokciowym ręki (abductio ulnaris manus).W stawie wieloosiowym ruchy odbywają się wokół trzech osi, a z kombinacji ruchów wokół trzech osi można wykonywaŹ ruchy we wszystkich kierunkach. Jako przykład stawu wieloosiowego może służyŹ staw ramienny. W stawie tym ruchy wykonuje się wokół osi poprzecznej, strzałkowej i pionowej. Ruch wokół osi poprzecznej polega na przodozgięciu i tyłozgięciu (anteversio et retroversio) - ruchy wahadłowe. Ruch wokół osi strzałkowej polega na odwodzeniu i przywodzeniu kończyny (abductio et adductio). Ruch wokół osi pionowej polega na obracaniu kończyny (rotatio). Z kombinacji wszystkich ruchów można wykonywaŹ obwodzenie (circumductio).Poszczególne stawy łączące kości tworzą tzw. łańcuchy stawowe, które wraz z odpowiadającymi im mięśniami nazywamy łańcuchami kinematycznymi. RuchomośŹ poszczególnych ogniw takiego łańcucha sumuje się, dzięki czemu koniec dalszy osiąga znacznie większą ruchomośŹ niż koniec bliższy. W układzie ruchu człowieka wyróżnia się łańcuch szyjno-tułowiowy, parzysty łańcuch kończyny górnej i parzysty łańcuch kończyny dolnej.

PODZIAŁ KOśCA

Kościec ludzki dzieli się na:
kościec osiowy,
kości czaszki,
kościec kończyny górnej,
kościec kończyny dolnej.

KOśCIEC OSIOWY

Do kośŹca osiowego (skelelon axiale) zalicza się: kręgosłup, żebra i mostek. Powyższe elementy kostne stanowią rusztowanie tułowia.

Kręgosłup
Kręgosłup (columna vertebralis) składa się z 33-34 nieparzystych kręgów, ułożonych jeden na drugim. W zależności od rozmieszczenia kręgi dzielimy na: 7 kręgów szyjnych, 12 kręgów piersiowych, 5 kręgów lędźwiowych, 5 kręgów krzyżowych i 4-5 kręgów guzicznych. Kręgi szyjne, piersiowe i lędźwiowe tworzą ruchomą, przedkrzyżową częśŹ kręgosłupa i nazywamy je kręgami prawdziwymi (vertebrae verae). Kręgi krzyżowe zrastają się z sobą w okresie dojrzewania płciowego w jednolitą całośŹ, zwaną kością krzyżową. Kręgi guziczne, zwane także ogonowymi, u człowieka znajdują się w stanie szczątkowym i praktycznie nie posiadają większego znaczenia w mechanice kręgosłupa. CzęśŹ krzyżowo-guziczną kręgosłupa tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae).

Ogólna budowa kręgu
W każdym kręgu wyróżnia się częśŹ przednią, masywniejszą, przystosowaną do dźwigania masy ciała, zwaną trzonem kręgu (corprus vertebrae) oraz częśŹ tylną, zwaną łukiem kręgu (arcus vertebrae). Trzon wraz z łukiem ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale). Z połączenia wszystkich otworów kręgowych powstaje kanał kręgowy (canalis vertebralis), w którym mieści się rdzeń kręgowy wraz z oponami.Trzon kręgu ma kształt niskiego walca; wyróżnia się na nim płaską, nieco chropowatą powierzchnię górną i dolną które służą do połączenia z krążkiem międzykręgowym. Łuk kręgu rozpoczyna się z tylnej strony trzonu dwiema nasadami, które przedłużają się w blaszki zespalające się w płaszczyźnie pośrodkowej. W miejscu odejścia łuku od trzonu znajduje się po każdej stronie głębsze wcięcie kręgowe dolne (incisura vertebralis inferior) i płytsze wcięcie kręgowe górne (incisura vertebralis superior). Oba wcięcia sąsiednich kręgów wraz z krążkiem międzykręgowym ograniczają otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale), którym przechodzi nerw rdzeniowy i naczynia. Od łuku kręgu odchodzi siedem wyrostków.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) jest nieparzystym wyrostkiem, odchodzącym od łuku kręgu ku tyłowi i nieco w dół. Wyrostki kolczyste służą do przyczepu mięśni i więzadeł.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) parzyste odchodzą od łuku kręgu w bok i podobnie, jak wyrostki kolczyste, służą do przyczepu mięśni i więzadeł.Wyrostki stawowe (processus articulares) występują w liczbie czterech. Zaopatrzone są w powierzchnie stawowe, służące do połączenia stawowego kręgów między sobą. Para wyrostków stawowych skierowana ku górze to wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), pokryte powierzchniami stawowymi górnymi (facies articulares superiores). Druga para skierowana w dół to wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) zaopatrzone w powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores).

Kręgi szyjne
Kręgi szyjne (vertebrae cervicales) w liczbie siedmiu są najmniejszymi z kręgów prawdziwych. Dwa pierwsze kręgi szyjne, szczytowy (atlas) i obrotowy (axis), służą do połączenia kręgosłupa z czaszką i w związku z tym ich budowa znacznie różni się od budowy pozostałych kręgów szyjnych.Trzon kręgów szyjnych jest niski i na przekroju poziomym poprzecznie owalny. Łuk kręgu jest cienki, pochylony w swej tylnej części ku dołowi. Otwór kręgowy jest duży, kształtu trójkątnego. Wyrostki kolczyste kręgów szyjnych są pochylone nieco ku dołowi, a na swych wierzchołkach w kręgach od 2-6 wykazują charakterystyczne rozwidlenie. Wyrostek kolczysty siódmego kręgu wykazuje duże podobieństwo do wyrostków kolczystych kręgów piersiowych; jest znacznie dłuższy, wystający i nierozwidlony.Wyrostki poprzeczne są dośŹ krótkie, skierowane bocznie i nieco w dół. Składają się z dwóch listewek kostnych, z których przednia jest pozostałością zanikłego żebra szyjnego, tylna zaś stanowi właściwy wyrostek poprzeczny. Obie blaszki wyrostka poprzecznego kręgu szyjnego ograniczają otwór wyrostka poprzecznego (foramen transversarium), przez który przebiegają: tętnica kręgowa, dwie żyły kręgowe.Wyrostki stawowe górne i dolne są nachylone pod kątem 45o w stosunku do płaszczyzny poprzecznej; ich powierzchnie stawowe górne są skierowane ku tyłowi, zaś dolne do przodu.

Pierwszy kręg szyjny
Pierwszy kręg z uwagi na swe położenie nosi nazwę kręgu szczytowego (atlas). Charakterystyczną jego cechą jest brak środkowej części trzonu, który został zredukowany na rzecz zęba kręgu obrotowego. Z pozostałych części trzonu kręgowego wytworzył się łuk przedni (arcus anterior) oraz dwie części boczne (massae laterales).Kręg szczytowy ma kształt pierścienia ograniczającego duży otwór kręgowy. Od przodu znajduje się krótszy łuk przedni (arcus anterior), ku tyłowi jest zwrócony łuk tylny (arcus posterior). Na zewnętrznej powierzchni łuku przedniego pośrodku znajduje się guzek przedni (tuberculum anterius), a od strony wewnętrznej owalna, zagłębiona powierzchnia stawowa, zwana dołkiem zębowym (fovea dentis). Na łuku tylnym znajduje się guzek tylny (tuberculum posterius), który jest pozostałością po zredukowanym wyrostku kolczystym. Symetryczne części boczne łączą oba łuki i są przeznaczone do dźwigania głowy. Zaopatrzone są w głębsze dołki stawowe górne (foveae articulares superiores) oraz płytkie dołki stawowe dolne (foveae articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne odchodzące od części bocznych są znacznie dłuższe, mocniejsze i bardziej bocznie rozstawione, niż w pozostałych kręgach szyjnych.

Drugi kręg szyjny
Drugi kręg szyjny zwany jest kręgiem obrotowym (axis), gdyż jego trzon wraz z zębem tworzą oś pionową, wokół której obraca się kręg szczytowy z głową.Trzon kręgu jest stosunkowo wysoki, u dołu zaopatrzony w powierzchnię dolną do połączenia z pierwszym krążkiem międzykręgowym. Ku górze trzon przechodzi w ząb kręgu obrotowego (dens). Na przedniej stronie zęba występuje owalna powierzchnia stawowa przednia (facies articularis anterior), służąca do połączenia stawowego z łukiem przednim kręgu szczytowego. Na tylnej stronie zęba znajduje się powierzchnia stawowa tylna (facies articularis posterior), służąca do połączenia stawowego z więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego. Wyrostek kolczysty jest dośŹ długi i rozwidlony na końcu. W kręgu obrotowym brak wyrostków stawowych górnych, natomiast na trzonie kręgu po bokach zęba znajdują się powierzchnie stawowe górne (facies articulares superiores), służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Powierzchnie stawowe dolne (facies articulares inferiores) są umieszczone na typowych wyrostkach stawowych dolnych (processus articulares inferiores). Wyrostki poprzeczne kręgu obrotowego są krótkie.

Kręgi piersiowe
Kręgi piersiowe (vertebrae thoraciacae) występują w liczbie dwunastu i są stawowo połączone z żebrami. Trzony ich mają na przekroju poprzecznym kształt serca z kart, a wymiary kręgów wzrastają stopniowo ku dołowi.Charakterystyczną cechą trzonów kręgów piersiowych są tzw. dołki żebrowe (foveae costales), służące do połączenia stawowego z głowami żeber. Są one położone na krawędzi górnej i dolnej po obu stronach trzonu w miejscu odejścia nasady łuku kręgowego. Sąsiednie dołki: dolny i górny ze swymi powierzchniami stawowymi wraz z krążkiem międzykręgowym tworzą jedną wspólną powierzchnię stawową dla głowy żebra w kręgach od II i IX. Nieco inaczej są rozmieszczone dołki stawowe na pierwszym i trzech ostatnich kręgach. Pierwszy krąg posiada jeden cały dołek, położony poniżej krawędzi górnej trzonu, przeznaczony dla głowy pierwszego żebra oraz pół dołka stawowego na dolnej krawędzi trzonu, który przy połączeniu z następnym kręgiem tworzy powierzchnię stawową dla głowy drugiego żebra. Dziesiąty kręg piersiowy ma tylko połówkę dołka żebrowego przy krawędzi górnej. Dwa ostatnie kręgi, tj. jedenasty i dwunasty, mają tylko po jednym dołku żebrowym po bokach trzonu żebrowego.Wyrostki poprzeczne (processus transversi) kręgów piersiowych są dośŹ masywne, skierowane bocznie i ku tyłowi. Na ich zgrubiałym końcu znajduje się dołek żebrowy wyrostka poprzecznego (fovea costalis transversalis), przeznaczony do połączenia stawowego z guzkiem żebra; w dwóch ostatnich kręgach dołki te nie występują.Wyrostek kolczysty (processus spinosus) w kręgach piersiowych jest bardzo długi, ostro zakończony i skierowany w dół. Wyrostki stawowe (processus articulares) górne i dolne z powierzchniami stawowymi są ustawione w płaszczyźnie czołowej. Otwór kręgowy (foramen vertebrale) jest okrągły po obu stronach trzonu, i stosunkowo mały.

Kręgi lędźwiowe
Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales) występują w liczbie pięciu i są najmasywniejszymi ze wszystkich kręgów wolnych z uwagi na duże obciążenie części lędźwiowej kręgosłupa. Trzony kręgów mają kształt owalny lub nerkowaty. Łuk kręgu jest dośŹ szeroki i wraz z trzonem ogranicza stosunkowo mały, trójkątnego kształtu otwór kręgowy. Od nasady łuku ku bokowi odchodzi parzysty wyrostek żebrowy (processus costarius), który stanowi pozostałośŹ po zredukowanym żebrze lędźwiowym. W kręgach lędźwiowych brak jest właściwych wyrostków poprzecznych; występują one w postaci szczątkowej jako para wyrostków dodatkowych (processus accessorii), położonych u nasady wyrostka żebrowego oraz dwóch wyrostków suteczkowatych (processus mamillares), umieszczonych na stronie bocznej wyrostków stawowych górnych. Wyrostki stawowe są ustawione pionowo, ich powierzchnie stawowe leżą w płaszczyźnie strzałkowej. Wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores) są rozstawione szerzej od dolnych, a powierzchnie stawowe mają skierowane przyśrodkowo. Wyrostki stawowe dolne są położone bliżej siebie, a powierzchnie stawowe zwrócone są do boku. W wyniku takiego ustawienia wyrostki stawowe górne obejmują wyrostki stawowe dolne (processus articulares inferiores) kręgu wyżej położonego.

KośŹ krzyżowa
KośŹ krzyżowa (os sacrum) powstaje w wyniku zrośnięcia się pięciu kręgów krzyżowych, co następuje w wieku 20-25 lat. KośŹ krzyżowa ma kształt trójkątny; wyróżnia się na niej szeroką podstawę (basis ossis sacri) skierowaną ku górze oraz wierzchołek (apex ossis sacri) zwrócony w dół. Z dwóch powierzchni jedna jest wklęsła i stosunkowo gładka - to powierzchnia miedniczna (facies pelvina). Druga, zwana powierzchnią grzbietową (facies dorsalis), jest lekko wypukła i skierowana ku tyłowi.Na podstawie kości krzyżowej znajdują się wszystkie typowe części składowe kręgu. Pośrodku podstawy jest położona owalna powierzchnia górna trzonu pierwszego kręgu krzyżowego, która za pośrednictwem ostatniego krążka międzykręgowego łączy się z trzonem piątego kręgu lędźwiowego. U nasady łuku znajdują się po bokach wyrostki stawowe górne (processus articulares superiores), których powierzchnie stawowe są skierowane ku tyłowi. Łuk wraz z trzonem ograniczają trójkątny otwór, prowadzący do kanału krzyżowego (canalis sacralis). Wyrostki poprzeczne, stawowe i kolczyste zlewają się z wyrostkami następnych kręgów, tworząc odpowiednie listewki kostne, przebiegające wzdłuż powierzchni grzbietowej kości krzyżowej.Na powierzchni miednicznej w miejscu zrośnięcia się trzonów kręgowych występują cztery kresy poprzeczne (lineae transversae), a bocznie od nich są umieszczone cztery pary otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina). Przez te otwory przechodzą gałęzie brzuszne nerwów krzyżowych.Na powierzchni grzbietowej zaznacza się pięŹ podłużnych listewek kostnych, zwanych grzebieniami. Pośrodku przebiega grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana), który powstał ze zrośniętych wyrostków kolczystych. Po obu stronach grzebienia pośrodkowego przebiega grzebień krzyżowy pośredni (crista sacralis intermedia) jako pozostałośŹ po zrośniętych wyrostkach stawowych. Bocznie od grzebieni krzyżowych pośrednich są usytuowane symetryczne grzebienie krzyżowe boczne (cristae sacrales laterales), utworzone z połączenia szczątkowych wyrostków poprzecznych.Pomiędzy grzebieniem krzyżowym pośrednim a bocznym znajdują się cztery parzyste otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia), przeznaczone dla przejścia gałęzi grzbietowych nerwów krzyżowych.Części boczne (partes laterales) kości krzyżowej, silnie rozbudowane w odcinku górnym, posiadają nierówną powierzchnię stawową, zwaną powierzchnią uchowatą (facies auricularis), dla połączenia z podobną powierzchnią stawową kości biodrowej. Między powierzchnią uchowatą kości krzyżowej i grzebieniem krzyżowym bocznym znajduje się guzowatośŹ kości krzyżowej (tuberositas sacralis). Rozpoczynający się w obrębie podstawy kości krzyżowej kanał krzyżowy (canalis sacralis) biegnie wzdłuż całej kości, zwężając się ku dołowi. W okolicy wierzchołka kończy się rozworem krzyżowym (hiatus sacralis). Rozwór ograniczają po bokach rożki krzyżowe (cornua sacralia), łączące się z rożkami kości guzicznej.

KośŹ guziczna
KośŹ guziczna (os coccygis), czyli ogonowa, składa się z czterech lub pięciu szczątkowych kręgów. KośŹ ma kształt zbliżony do trójkąta, podstawą skierowanego do kości krzyżowej. Na pierwszym kręgu guzicznym oprócz trzonu zachowały się jeszcze szczątkowe wyrostki stawowe górne, tworzące rożki guziczne (cornua coccygea), łączące się z odpowiednimi rożkami kości krzyżowej. Z dalszych kręgów guzicznych zachowały się już tylko szczątkowe trzony kręgów.

Połączenia w przedkrzyżowej części kręgosłupa

Pomiędzy kręgami wolnymi zachodzą połączenia zarówno typu ciągłego, jak i połączenia przerywane, czyli stawy. Pierwsze występują między trzonami kręgów w postaci chrząstkozrostów oraz pomiędzy wyrostkami kolczystymi, poprzecznymi, łukami i trzonami jako więzozrosty. Połączenia stawowe występują pomiędzy powierzchniami stawowymi wyrostków stawowych dwóch sąsiednich kręgów.

Połączenia trzonów kręgowych
Krążki międzykręgowe (disci intervertebrales) są zbudowane z chrząstki włóknistej i łączą się z powierzchnią górną i dolną trzonów kręgowych za pośrednictwem cienkiej warstwy chrząstki szklistej. WysokośŹ krążków międzykręgowych jest na ogół proporcjonalna do wysokości trzonu i stanowi w przybliżeniu 1/3 tej wysokości. Łączna wysokośŹ wszystkich krążków międzykręgowych wynosi około 1/4 długości kręgosłupa. Na przekroju strzałkowym krążki międzykręgowe mają kształt klina; w odcinku szyjnym i lędźwiowym kręgosłupa są wyższe od przodu, natomiast w części piersiowej wyższe są od strony tylnej. Zróżnicowana wysokośŹ krążków międzykręgowych jest istotnym czynnikiem warunkującym fizjologiczne krzywizny kręgosłupa. Krzywizny części szyjnej i lędźwiowej są skierowane wypukłością do przodu (lordosis cervicalis lumbalis), w części piersiowej kręgosłupa krzywizna zwrócona jest wypukłością do tyłu (kyphosis thoracica).Struktura krążka międzykręgowego jest zróżnicowana; składa się on z silnego pierścienia włóknistego (anulus fibrosus), który obejmuje umieszczone pośrodku jądro miażdżyste (nucleus pulposus). Pierścień włóknisty silnie zespala górną i dolną powierzchnię sąsiednich trzonów, w związku z tym jest czynnikiem znacznie hamującym ruchy kręgów. Jądro miażdżyste jest bardziej ruchomą częścią krążka. Krążki międzykręgowe dzięki swej sprężystości wybitnie zmniejszają wszelkie wstrząsy kręgosłupa.Więzadło podłużne przednie (lig. longitudinale anterius) rozpoczyna się na guzku gardłowym kości potylicznej, biegnie po przedniej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych, rozszerza się ku dołowi i kończy na powierzchni miednicznej kości krzyżowej. Więzadło to silnie łączy trzony kręgowe z sobą oraz działa hamująco na ruchy zgięcia kręgosłupa do tyłu.Więzadło podłużne tylne (lig. longitudinale posterius) bierze początek na stoku kości potylicznej, biegnie po tylnej powierzchni trzonów i krążków międzykręgowych wewnątrz kanału kręgowego, kończąc się w górnym odcinku kanału krzyżowego. Więzadło to napina się podczas zginania kręgosłupa w przód.

Połączenia wyrostków i łuków kręgów
Więzadła żółte (lig. flava), zwane także międzyłukowymi, są rozpięte między łukami sąsiednich kręgów, począwszy od nasady wyrostków stawowych. Więzadła te są zbudowane z tkanki łącznej sprężystej i mają zabarwienie żółtawe. Więzadła żółte zamykają kanał kręgowy od tyłu. Dzięki swej sprężystości mają one duże znaczenie dla statyki i mechaniki kręgosłupa.Więzadła międzypoprzeczne (lig. intertransversaria) przebiegają między wyrostkami poprzecznymi sąsiednich kręgów i hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w bok.Więzadła międzykolcowe (lig. interspinalia) są to płaskie pasma rozciągające się pomiędzy sąsiednimi wyrostkami kolczystymi.Więzadło podkolcowe (lig. supraspinale) jest silnym więzadłem łączącym końce wyrostków kolczystych, począwszy od siódmego kręgu szyjnego do kości krzyżowej. W odcinku szyjnym więzadło to, jako więzadło karkowe (lig. nuchae), biegnie w rozwidleniu wyrostków kolczystych i dochodzi do grzebienia potylicznego zewnętrznego kości potylicznej.Więzadła międzykolcowe, więzadło nadkolcowe i więzadło karkowe hamują nadmierne zgięcia kręgosłupa w przód.Stawy międzykręgowe (articulationes intervertebrales) zachodzą między powierzchniami stawowymi górnymi i dolnymi (facies articulares superiores et inferiores), leżącymi na wyrostkach stawowych sąsiednich kręgów. Każdy staw jest otoczony cienką torebką stawową, która przymocowuje się do krawędzi powierzchni stawowych.

Połączenia kręgosłupa przedkrzyżowego z kością krzyżową

Połączenie między piątym kręgiem lędźwiowym, a kością krzyżową (junctura sacrovertebralis) nie różni się w zasadzie od połączeń między kręgami wolnymi. Występuje tutaj połączenie chrząstozrostowe - ostatni krążek międzykręgowy łączy V kręg lędźwiowy i trzon I kręgu kości krzyżowej, więzozrostowe - w postaci więzadeł omówionych wcześniej oraz parzysty staw międzykręgowy łączący wyrostki stawowe. Połączenie to jest wzmocnione jeszcze dodatkowym więzozrostem w postaci więzadła biodrowo-lędźwiowego (lig. iliolumbale), które łączy obustronnie miednicę z kręgosłupem przedkrzyżowym.

Połączenia w części krzyżowo-guzicznej kręgosłupa

Połączenie krzyżowo-guziczne ma charakter szczątkowych chrząstozrostów i więzozrostów. Między zwróconymi do siebie powierzchniami wierzchołka kości krzyżowej z podstawą kości guzicznej występuje dośŹ cienki krążek międzykręgowy, który może skostnieŹ.W przedłużeniu więzadła podłużnego przedniego, biegnie wzdłuż powierzchni miednicznej kości krzyżowej do kości guzicznej, więzadło krzyżowo-guziczne brzuszne (lig. sacrococcygeum ventrale). Wewnątrz kanału krzyżowego przebiega więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe głębokie (lig. sacrococcygeum dorsale profundum) jako przedłużenie więzadła podłużnego tylnego. Od grzebienia krzyżowego pośrodkowego do powierzchni grzbietowej kości guzicznej biegnie więzadło krzyżowo-guziczne grzbietowe powierzchowne (lig. sacrococcygeum dorsale superficiale). Ponadto wyróżnia się parzyste więzadło krzyżowo-guziczne boczne (lig. sacrococcygeum laterale), które łączy grzebienie krzyżowe boczne z kością guziczną.

Połączenia kręgosłupa z czaszką

Czaszka z kręgosłupem łączy się za pośrednictwem stawów głowowych górnych, zachodzących między kością potyliczną i kręgiem szczytowym oraz stawów głowowych dolnych, które łączą kręg szczytowy z kręgiem obrotowym.Staw głowowy górny, zwany stawem szczytowo-potylicznym (articulatio atlantooccipitalis), składa się z dwóch symetrycznych stawów, łączących kłykcie potyliczne z dołkami stawowymi górnymi kręgu szczytowego. Torebki stawowe są cienkie i luźne, przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Wzmocnieniami tych stawów są dwie błony szczytowo-potyliczne.Błona szczytowo-potyliczna przednia (membrana atlantooccipitalis anterior), jest rozpięta między częścią podstawną kości potylicznej a łukiem przednim kręgu szczytowego.Błona szczytowo-potyliczna tylna (membrana atlantooccipitalis posterior) bardziej wiotka od przedniej, biegnie od tylnego brzegu otworu potylicznego wielkiego do łuku tylnego kręgu szczytowego.Staw głowowy dolny tworzy zespół stawów szczytowo-obrotowych (articulationes atlantoaxiales), które można podzieliŹ na dwa symetryczne stawy szczytowo-obrotowe boczne (articulationes atlantoaxiales laterales) i dwa stawy szczytowo-obrotowe pośrodkowe, przedni i tylny (articulationes atlantoaxiales medianae, anterior et posterior).W utworzeniu stawów szczytowo-obrotowych bocznych uczestniczą dołki stawowe dolne, położone na częściach bocznych kręgu szczytowego oraz powierzchnie stawowe górne, umieszczone na trzonie kręgu obrotowego. Powierzchnie te są nieco wypukłe. W stawie szczytowo-obrotowym przednim bierze udział powierzchnia stawowa przednia zęba kręgu obrotowego, która łączy się z dołkiem zębowym łuku przedniego kręgu szczytowego, zaś staw szczytowo-obrotowy tylny tworzy powierzchnia stawowa tylna zęba wraz z powierzchnią stawową więzadła poprzecznego kręgu szczytowego.Każdy z czterech stawów posiada własną torebkę stawową; są one cienkie, luźne i przymocowują się do brzegów powierzchni stawowych. Stawy szczytowo-obrotowe są wzmocnione licznymi i silnymi więzadłami, do których należą:Więzadło krzyżowe kręgu szczytowego (lig. cruciforme atlantis), składa się z dwóch części: poziomej, zwanej więzadłem poprzecznym kręgu szczytowego (lig. transversum atlantis) oraz pionowej, tworzącej tzw. pęczki podłużne (fasciculi longitudinales). Więzadło poprzeczne kręgu szczytowego jest umocowane do przyśrodkowej powierzchni części bocznych kręgu szczytowego i jako szerokie pasmo przylega do zęba od tyłu, utrzymując go w prawidłowym położeniu. Pośrodku z przodu ma ono małą powierzchnię stawową pokrytą chrząstką służącą do połączenia z zębem. Pęczki podłużne są to pasma więzadłowe odchodzące w płaszczyźnie pośrodkowej od więzadła poprzecznego ku górze i ku dołowi. Pęczki górne przyczepiają się do przedniego brzegu otworu wielkiego kości potylicznej, słabsze pęczki dolne - do tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego.Więzadło wierzchołka zęba (lig. apicis dentis) łączy szczyt zęba z przednim brzegiem otworu wielkiego kości potylicznej.Więzadło skrzydłowate (lig. alaria) są to silne pęczki więzadłowe, rozpoczynające się na bocznych stronach zęba i biegnące rozbieżnie ku górze do kłykci potylicznych. Podobnie jak więzadło wierzchołka zęba są one położone do przodu od więzadła krzyżowego.Błona pokrywająca (membrana tectoria) stanowi silnie rozwiniętą górną częśŹ więzadła podłużnego tylnego kręgosłupa. Rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni części podstawnej kości potylicznej, a kończy się na tylnej powierzchni trzonu kręgu obrotowego. Pokrywa ona wszystkie pozostałe więzadła i chroni rdzeń przed urazami ze strony zęba.Ruchy w stawach głowowych górnych odbywają się dookoła dwóch osi: strzałkowej i poprzecznej. Główne ruchy polegają na zginaniu głowy do przodu i ku tyłowi, a zakres ich wynosi w sumie 30o. Przy udziale kręgosłupa szyjnego zakres ten może się powiększyŹ do około 125o. Możliwości ruchowe dookoła osi strzałkowej są znacznie mniejsze. Zakres bocznego zgięcia głowy wynosi bowiem około 10o, a przy współudziale kręgosłupa szyjnego wzrasta do 45o.Głównym ruchem dolnych stawów głowowych jest ruch obrotowy w prawo i w lewo, dookoła osi długiej, biegnącej wzdłuż zęba kręgu obrotowego. Obrót głowy w każdą stronę wynosi około 30o, a wybitniejszy ruch obrotowy do 90o w jedną stronę może byŹ wykonany przy współudziale kręgosłupa szyjnego.

Kręgosłup jako całośŹ

Kręgosłup ma kształt dwóch trójkątów połączonych z sobą podstawami. Górny trójkąt, znacznie dłuższy i wysmukły, jest utworzony przez częśŹ przedkrzyżową kręgosłupa i odznacza się dużą ruchomością. CzęśŹ dolna, stanowiąca zaledwie 1/5 długości pierwszej, jest szeroka, masywna i szczytem zwrócona ku dołowi.DługośŹ całego kręgosłupa dorosłego człowieka stanowi w przybliżeniu 40-45% długości ciała. WielkośŹ kręgów wzrasta stopniowo od kręgu szczytowego do piątego kręgu lędźwiowego. Największy wymiar poprzeczny osiąga kręgosłup na wysokości 2-3 segmentu kości krzyżowej, co jest spowodowane największym obciążeniem tego odcinka kręgosłupa. Kręgosłup dorosłego osobnika nie jest prostym słupem, przejawia bowiem w płaszczyźnie pośrodkowej wężowate wygięcia. W odcinku szyjnym i lędźwiowym krzywizny te wypukłością są skierowane do przodu (lordosis cervicalis et lumbalis), natomiast w części piersiowej i krzyżowo-guzicznej wypukłe są ku tyłowi (kyphosis thoracica et sacralis). Krzywizny piersiowa i krzyżowo-guziczna rozpoczynają się kształtowaŹ już w życiu płodowym. Krzywizna szyjna zaczyna powstawaŹ około czwartego miesiąca życia, kiedy dziecko uczy się dźwigaŹ głowę. Najpóźniej, bo w 10-15 miesiącu życia, zapoczątkowuje się kształtowanie krzywizny lędźwiowej. Stanowi to następstwo przyjmowania pionowej postawy ciała przez dziecko. Wężowato wygięty kształt kręgosłupa jest swoistą właściwością człowieka, związaną z jego wyprostowaną postawą ciała i dlatego brak go jeszcze u płodu i u noworodka.Kręgosłup spełnia trzy główne zadania. Służy jako narząd ochronny rdzenia, jako narząd podporowy ciała oraz jako narząd ruchu. Ukryty w obszernym kanale kręgowym rdzeń jest dostatecznie chroniony przed wszelkiego rodzaju urazami. Ponadto duża sprężystośŹ kręgosłupa zabezpiecza nie tylko rdzeń ale także i mózgowie przed szkodliwymi wstrząsami. Głównymi czynnikami amortyzującymi wstrząsy są krzywizny kręgosłupa oraz znaczna sprężystośŹ krążków międzykręgowych.U człowieka w związku z jego pionową postawą kręgosłup stanowi oś tułowia i dźwiga całą górną częśŹ ciała. Najsłabszymi miejscami są zazwyczaj te okolice, w których częśŹ odznaczająca się większą ruchomością przechodzi w odcinek mniej ruchomy.RuchomośŹ poszczególnych kręgów w stosunku do siebie jest niewielka z uwagi na silny aparat więzadłowy, obecnośŹ wyrostków oraz połączeń trzonów kręgowych za pośrednictwem chrząstkozrostów. Pomimo tego nieznaczne ruchy 24 kręgów wolnych (prawdziwych) sumując się, dają wybitną ruchomośŹ całego kręgosłupa przedkrzyżowego w przeciwieństwie do nieruchomej części krzyżowo-guzicznej. Poszczególne odcinki kręgosłupa w niejednakowym stopniu uczestniczą w jego ruchach. Najmniej ruchoma jest częśŹ piersiowa ze względu na swą budowę (długie, dachówkowato zachodzące na siebie wyrostki kolczyste), jak również z powodu swego udziału w budowie klatki piersiowej (żebra i mostek działają hamująco na ruchy). Największe możliwości ruchowe posiada częśŹ szyjna dzięki małym wymiarom trzonów, a znacznej wysokości krążków międzykręgowych. Również w części lędźwiowej ruchomośŹ jest dośŹ znaczna.Ruchy kręgosłupa są możliwe we wszystkich kierunkach. W płaszczyźnie strzałkowej odbywają się ruchy zginania do przodu i do tyłu (anteflexio et retroflexio), w płaszczyźnie czołowej - ruchy zgięcia bocznego (flexio lateralis) oraz w płaszczyźnie poprzecznej - ruchy obrotowe (rotatio). W wyniku kombinacji wszystkich wyżej wymienionych ruchów powstają ruchy okrężne, ruchy obwodzenia (circumductio).

Klatka piersiowa

Klatka piersiowa zawiera i ochrania narządy w niej położone. Szkielet klatki piersiowej ma budowę kostno-chrzęstną i prócz kręgosłupa piersiowego tworzy go dwanaście par żeber oraz mostek.

Ąebra
Ąebra (costae) z uwagi na stosunek do mostka dzielimy na: 7 par żeber prawdziwych (costae verae), bezpośrednio łączących się z mostkiem oraz 5 par żeber rzekomych (costae spuriae), nie połączonych bezpośrednio z mostkiem. Spośród żeber rzekomych 3 pierwsze pary, tj. żebra od VIII do X, łączą się z mostkiem pośrednio, poprzez chrząstkę VII żebra i dlatego nazywamy je żebrami przytwierdzonymi (costae affixae). W wyniku połączenia się chrząstek żebrowych powyższych żeber wytwarza się obustronnie łuk żebrowy (arcus costalis), stanowiący przednio-dolną granicę klatki piersiowej. Ostatnie dwie pary żeber nie łączą się ze sobą, ich wolne końce tkwią w powłokach brzusznych i nazywamy je żebrami wolnymi (costae fluitantes).Każde żebro składa się z dłuższej części kostnej zwanej kością żebrową oraz krótszej części zwanej chrząstką żebrową położonej z przodu. DługośŹ żebra wzrasta od pierwszego do siódmego, następnie stopniowo zmniejsza się, w związku z tym dwunaste żebro posiada długośŹ zbliżoną do pierwszego.KośŹ żebrowa (os costale) posiada koniec tylny, kręgosłupowy i koniec przedni, czyli mostkowy oraz znajdujący się między nimi trzon. Koniec kręgosłupowy jest zgrubiały i tworzy głowę żebra (caput costae), która jest zaopatrzona w powierzchnię stawową (facies articularis capitis costae) służącą do połączenia z dołkiem żebrowym trzonów kręgów piersiowych.W żebrach od drugiego do dziesiątego powierzchnia stawowa głowy żebra jest przedzielona poziomo biegnącym grzebieniem głowy żebra (crista capitis costae) na częśŹ górną i dolną. Jest to związane z budową odpowiadających im dołków żebrowych. Głowa żebra przedłuża się w szyjkę żebra (collum costae), której zaostrzona górna krawędź nosi nazwę grzebienia szyjki żebra (crista colli costae). Na żebrach pierwszych i ostatnich brak jest grzebienia szyjki żebra. Następnie szyjka żebra przechodzi w trzon żebra (corpus costae). Na granicy przejścia szyjki w trzon żebra znajduje się guzek żebra (tuberculum costae) z powierzchnią stawową (facies articularis tuberculi costae) przeznaczoną do połączenia się z dołkiem żebrowym wyrostka poprzecznego odpowiedniego kręgu piersiowego. Na dwóch ostatnich żebrach guzek żebrowy nie występuje.Trzon żebra (corpus costae) jest cienki i spłaszczony, posiada gładką i wypukłą powierzchnię zewnętrzną oraz wklęsłą powierzchnię wewnętrzną. Największe załamanie trzonu żebra jest położone bocznie od guzka i tworzy tzw. kąt żebra (angulus costae). Kąt żebra w żebrze I jest położony w rejonie guzka żebra, w następnych żebrach oddala się w bok od guzka, a brak go na dwóch ostatnich żebrach. Powierzchnie trzonu schodzą się w dwóch brzegach, z których brzeg górny jest grubszy i zaokrąglony, a brzeg dolny ostry. Wzdłuż dolnego brzegu, na wewnętrznej powierzchni trzonu, przebiega bruzda żebra (sulcus costae) przeznaczona dla naczyń i nerwów międzyżebrowych.Koniec przedni kości żebrowej jest nieco szerszy i posiada chropowatą powierzchnię do połączenia z chrząstką żebrową.Chrząstka żebrowa (cartilago costalis), czyli żebro chrzęstne stanowi przedłużenie żebra kostnego i jest istotnym czynnikiem, zwiększającym sprężystośŹ ścian klatki piersiowej.Ąebra krańcowe, tj. górne i dolne, różnią się dośŹ znacznie od pozostałych. Pierwsze żebro jest szerokie i płaskie, ustawione w płaszczyźnie poprzecznej i w związku z tym posiada powierzchnię górną i dolną trzonu, a brzegi skierowane na zewnątrz i do wewnątrz.Na powierzchni górnej pierwszego żebra, kierując się od strony przyśrodkowej ku bokowi, znajduje się: guzek mięśnia pochyłego przedniego (tuberculumm. scaleni anterioris), bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus a. subclaviae) oraz chropowate pole, będące miejscem przyczepu mięśnia pochyłego środkowego.Ąebro drugie posiada pośrednie ustawienie powierzchni w stosunku do żebra pierwszego i niżej leżących żeber.Dwa ostatnie żebra są słabiej rozwinięte, krótsze, pozbawione szyjki, guzka i kąta żebra, a ich przedni koniec ma małą chrząstkę żebrową.Na kości żebrowej wyróżniamy trzy krzywizny: krzywiznę płaszczyzny, krzywiznę krawędzi i krzywiznę osi długiej. Krzywizna płaszczyzny wiąże się z zewnętrzną powierzchnią wypukłą i wewnętrzną wklęsłą. Krzywizna krawędzi powoduje, że żebro położone na płaszczyźnie nie przylega doń całą krawędzią. Krzywizna osi długiej jest związana z esowatym skręceniem żebra.Ąebra są zbudowane z istoty gąbczastej bogatej w szpik kostny czerwony i pokryte cienką warstwą istoty kostnej zbitej.

Mostek
Mostek (sternum) jest nieparzystą kością płaską, zamykającą pośrodku od przodu ścianę klatki piersiowej. Mostek jest ustawiony nieco skośnie od góry i tyłu ku dołowi i do przodu. Leży na wysokości od 2-3 do 9-10 kręgu piersiowego. Kształt mostka przypomina krótki, szeroki miecz grecki, stąd trzy jego składowe części otrzymały swe nazwy: najszersza częśŹ górna nosi nazwę rękojeści, najdłuższa częśŹ środkowa to trzon mostka, a dolna, najsłabiej rozwinięta częśŹ nazywa się wyrostkiem mieczykowatym. Trzy części mostka są zespolone w jedną całośŹ za pośrednictwem chrząstkozrostów; co warunkuje im w stosunku do siebie pewien stopień ruchomości.RękojeśŹ mostka (manubrium sterni) jest zbliżona kształtem do czworokąta, zwęża się ku dołowi. Na brzegu górnym, najgrubszym, zaznacza się pośrodku płytkie wcięcie szyjne (incisura jugularis), a bocznie od niego znajduje się parzyste zagłębienie zwane wcięciem obojczykowym (incisura clavicularis), które służy do połączenia stawowego z obojczykiem. Poniżej, na brzegach bocznych rękojeści, leży wcięcie żebrowe (incisura costalis) do połączenia z chrząstką pierwszego żebra.Trzon mostka (corpus sterni) jest dłuższy, węższy i cieńszy od rękojeści, posiada także powierzchnię przednią i tylną oraz dwa brzegi boczne. Brzeg górny trzonu łączy się z brzegiem dolnym rękojeści pod kątem otwartym ku tyłowi za pośrednictwem chrząstki włóknistej. Połączenie to nosi nazwę spojenia mostkowego (symphysis sterni), a załamanie trzonu w stosunku do rękojeści tworzy tzw. kąt mostka (angulus sterni). Dolny brzeg trzonu mostka zespala się z wyrostkiem mieczykowatym za pośrednictwem chrząstkozrostu mostkowego (synchondrosis sternalis).W miejscu spojenia mostka, na bocznych krawędziach rękojeści i trzonu, znajduje się para wcięŹ żebrowych, przeznaczonych do połączenia z chrząstką drugiego żebra. Niżej, wzdłuż brzegów bocznych trzonu, są położone kolejne wcięcia żebrowe dla pozostałych żeber prawdziwych, tj. od trzeciego do siódmego. Wyrostek mieczykowaty (processus xiphoideus) jest tworem szczątkowym, odznacza się niestałym kształtem i wielkością.Wewnętrzna budowa mostka jest podobna do struktury żeber.

Połączenia żeber z kręgosłupem

Ąebra łączą się ruchomo z kręgami piersiowymi za pośrednictwem stawów żebrowo-kręgowych (articulationes costovertebrales). Każde żebro, z wyjątkiem jedenastego i dwunastego, uczestniczy w utworzeniu dwóch odrębnych anatomicznie stawów, które pod względem mechanicznym stanowią zwartą całośŹ.Stawy głów żebrowych (articulationes capitum costarum) są utworzone przez powierzchnię stawową głowy żebra i dołki żebrowe dwóch sąsiednich kręgów oraz leżący między nimi krążek międzykręgowy. W żebrach I, XI i XII głowa żebra łączy się z jednym trzonem kręgu. Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka włóknista w stawach od II do X, natomiast w stawach I i XI, XII żebra - chrząstka szklista. Staw otacza cienka torebka stawowa, którą wzmacniają dwa więzadła: więzadło promieniste głowy żebra (lig. capitis costae radiatum) biegnie na przedniej powierzchni torebki, od głowy żebra do powierzchni bocznej sąsiednich trzonów i krążków międzykręgowych, więzadło śródstawowe głowy żebra (lig. capitis costae intraarticulare) rozpięte jest w jamie stawu między grzebieniem głowy żebra a krążkiem międzykręgowym i występuje w stawach od II do X żebra.Stawy żebrowo-poprzeczne (articulationes costotransversariae) są utworzone przez wypukłą powierzchnię stawową guzka żebra i dołek żebrowy wyrostka poprzecznego. Stawy te występują w dziesięciu górnych żebrach. Do najważniejszych więzadeł wzmacniających torebkę stawową należą: więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium) rozpięte między szyjką żebra a wyrostkiem poprzecznym odpowiadającego mu kręgu, więzadło żebrowo-poprzeczne (lig. costotransversarium superius et laterale), które łączą rejon szyjki i guzka żebrowego z wyrostkiem poprzecznym wyżej leżącego kręgu.Oba stawy żebrowo-kręgowe tworzą pod względem czynnościowym jedną całośŹ. Wspólną osią ruchu jest oś długa szyjki żebra, wokół której odbywają się ruchy obrotowe.

Połączenia żeber z mostkiem

Chrząstka pierwszego żebra wytwarza chrząstkozrost mostkowo-żebrowy (synchondrosis sternocostalis). Chrząstki żeber od drugiego do siódmego łączą się z mostkiem za pośrednictwem stawów mostkowo-żebrowych (articulationes sternocostales), wykazujących duże podobieństwo budowy do stawów głów żebrowych. Powierzchnię wypukłą tworzą chrząstki żeber, powierzchnię wklęsłą - wcięcie żebrowe na bocznych brzegach mostka. Cienka torebka stawowa tych połączeń jest wzmocniona więzadłami mostkowo-żebrowymi promienistymi (lig. sternocostalia radiata), które na przedniej i tylnej powierzchni mostka przechodzą w błonę mostka (membrana sterni). Natomiast w stawie drugiego żebra występuje dodatkowo więzadło mostkowo-żebrowe śródstawowe (lig. sternocostale intraarticulare).Połączenia mostka zachodzą między zwróconymi ku sobie brzegami rękojeści i trzonu oraz trzonu i wyrostka mieczykowatego. Są to chrząstkozrosty mostkowe (synchondroses sternales). Powierzchnie łączących się brzegów pokrywa chrząstka szklista, a między nimi znajduje się chrząstka włóknista. W obrębie chrząstki, między rękojeścią a trzonem, może pojawiŹ się jama wypełniona mazią. Połączenie to nazywamy spojeniem mostkowym (symphysis manubriosternalis). Połączenie to nie ulega kostnieniu.

Klatka piersiowa jako całośŹ

Klatka piersiowa (thorax) kształtem przypomina ścięty stożek, spłaszczony w kierunku przednio-tylnym, podstawą zwrócony ku dołowi. Wyróżnia się na niej najkrótszą ścianę przednią, utworzoną przez mostek i chrząstki żebrowe, dwie najdłuższe ściany boczne oraz ścianę tylną, utworzoną przez kręgosłup piersiowy i tylne części żeber. Ąebra są oddzielone od siebie przestrzeniami międzyżebrowymi (spatia intercostalia), które wypełniają mięśnie i błony międzyżebrowe. ~ciany klatki piersiowej ograniczają przestrzeń zwaną jamą klatki piersiowej, w której znajdują się ważne dla życia narządy, jak serce i płuca.Do jamy klatki piersiowej prowadzi otwór górny (apertura thoracis superior), ograniczony trzonem pierwszego kręgu piersiowego, pierwszą parą żeber i brzegiem górnym rękojeści mostka. Płaszczyzna otworu jest pochylona do przodu. Otwór jest wypełniony osklepkami opłucnej oraz przebiegającymi między nimi: przełykiem, tchawicą, wielkimi naczyniami krwionośnymi, przewodem piersiowym (limfatycznym) i nerwami.Znacznie większy otwór dolny klatki piersiowej (apertura thoracis inferior) jest ograniczony dwunastym kręgiem piersiowym, ostatnią parą żeber oraz chrząstkami żeber przytwierdzonych, wytwarzającymi z każdej strony łuk żebrowy (arcus costalis). Otwór dolny jest zamknięty mięśniem szkieletowym zwanym przeponą. Kąt ograniczony przez łuki żebrowe nazywamy kątem podmostkowym (angulus infrasternalis); wykazuje on dużą zmiennośŹ osobniczą.Kształt klatki piersiowej zależy od wieku, płci, fazy oddechu i typu budowy ciała. U kobiet jest ona krótsza, w swej dolnej części szersza niż u mężczyzn. Klatka piersiowa dziecka jest bardziej okrągła i dopiero z wiekiem ulega spłaszczeniu i poszerzeniu.RuchomośŹ klatki piersiowej jest uwarunkowana ruchami poszczególnych żeber kostnych w obu stawach żebrowo-kręgowych oraz sprężystością chrząstek żebrowych i związaną z tym możliwością przesunięŹ mostka. Podczas skurczu mięśni wdechowych następuje skręcenie żeber na zewnątrz z równoczesnym uniesieniem żeber i mostka ku górze. Podnoszenie żeber i mostka powoduje powiększenie się jamy klatki piersiowej w wymiarze strzałkowym i poprzecznym. Jednocześnie następuje prostowanie kręgosłupa piersiowego i w wyniku skurczu obniżenie przepony, co sprawia, że wybitnie zwiększa się także wymiar wysokościowy jamy klatki piersiowej. Podczas opuszczania żeber, czyli w chwili wydechu, wymiary poprzeczny i strzałkowy zmniejszają się, a przepona unosząc się ku górze w czasie rozkurczu powoduje zmniejszanie wysokości jamy klatki piersiowej.

KOśCI CZASZKI I ICH POŁŹCZENIE

W czaszce (cranium) odróżnia się rozwojowo i czynnościowo dwie części: 1) częśŹ tylno-górną czyli czaszkę mózgową (neurocranium) oraz 2) częśŹ przednio-dolną tworzącą czaszkę trzewną (splanchnocranium) lub twarzową. Czaszka mózgowa w kształcie puszki kostnej zawiera częśŹ ośrodkowego układu nerwowego zwaną mózgowiem. Czaszka twarzowa służy jako kostne rusztowanie dla początkowego odcinka drogi pokarmowej i oddechowej. Kształt poszczególnych kości budujących czaszkę jest bardzo zróżnicowany i ściśle uzależniony od funkcji, jaką pełnią. Są one modelowane przez ciśnienie i pociąganie mięśni żucia, karku i mięśni wyrazowych oraz dostosowanie do ochrony takich narządów, jak: oko, narząd słuchu i równowagi.Czaszka mózgowa ma kształt elipsoidalny lub kulisty i zbudowana jest z 7 kości: potylicznej (os occipitale), klinowej (os sphenoidale), czołowej (os frontale) oraz parzystych kości ciemieniowych (ossa parietalia) i skroniowych (ossa temporalia).Czaszka trzewna, zwana także trzewioczaszką, składa się z 22 kości, które można podzieliŹ na trzy grupy: 1) kości twarzy, 2) kosteczki słuchowe, 3) kośŹ gnykową. Kości twarzy (ossa faciei) dzielą się na:
kości parzyste wyczuwalne, do których należą: kośŹ nosowa (os nasale), jarzmowa (os zygomaticum) i szczękowa (maxilla), kości parzyste ukryte, tj. kośŹ łzowa (os lacrimale), podniebienna (os palatinum) i małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), kości nieparzyste, w skład których zaliczamy: lemiesz (vomer), kośŹ sitową (os ethmoidale) i żuchwę (mandibula). Kosteczki słuchowe (ossicula auditius): młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes), stanowią najmniejsze spośród kości czaszki; są umieszczone w jamie bębenkowej ucha środkowego. KośŹ gnykowa (os hyoideum), kształtem podobna do litery U, jako jedyna z kości czaszki leży poza jej obrębem, zajmując położenie w okolicy przedniej szyi, powyżej krtani. Nie ma ona bezpośredniego połączenia z innymi kośŹmi czaszki, służy jako miejsce przyczepu licznym mięśniom, którym to głównie zawdzięcza swe określone położenie między żuchwą a powierzchnią przednią szyi. KośŹ gnykowa składa się z grubszej części środkowej, w kształcie łuku wypukłością skierowanego do przodu, zwaną trzonem (corpus) i dwóch par rogów. Rogi większe (coruna majora) stanowią dwie cienkie listewki kostne, odchodzące od obu końców trzonu ku tyłowi. Rogi mniejsze (coruna minora) są to dwie małe stożkowate wyniosłości najczęściej chrzęstne, uwidaczniające się w miejscu przejścia trzonu w rogi większe.

Kości części mózgowej czaszki

KośŹ potyliczna
KośŹ potyliczna (os occipitale) stanowi tylno-dolne ograniczenie jamy mózgoczaszki i składa się z: łuski części bocznych (partes laterales) i części podstawnej (pars basilaris). Części te ograniczają otwór wielki (foramen magnum).Na wewnętrznej powierzchni łuski (squama occipitalis) pośrodku znajduje się guzowatośŹ potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna), od której ku górze biegnie bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), ku bokowi zaś po każdej stronie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi). Od wyniosłości potylicznej wewnętrznej ku dołowi w kierunku otworu wielkiego (foramen magnum) przebiega grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna), do którego przyczepia się sierp móżdżku (falx cerebelli). GuzowatośŹ potyliczna wewnętrzna wraz z układem bruzd tworzy wyniosłośŹ krzyżowatą (eminentia cruciformis).Bruzda zatoki poprzecznej przedłuża się w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei), która kieruje się przyśrodkowo do przodu, biegnąc u podstawy części skalistej kości skroniowej.Powierzchnia zewnętrzna łuski jest gładka w części górnej, u dołu zaś posiada szereg nierówności. Pośrodku znajduje się guzowatośŹ potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), od której biegnie w dół do otworu wielkiego grzebień potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Od guzowatości w bok po każdej stronie ciągnie się kresa karkowa górna (linea nuchae superior), a poniżej, mniej więcej w połowie długości grzebienia potylicznego zewnętrznego, przebiega równoległa do niej kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Dolna krawędź łuski w swej części środkowej stanowi tylne ograniczenie otworu wielkiego (foramen magnum), bocznie zaś łączy się bezpośrednio z dwiema częściami bocznymi kości, które stanowią boczne ograniczenia otworu wielkiego. Górna krawędź łuski łączy się z kośŹmi ciemieniowymi szwem węgłowym (sutura lambdoidea).Na częściach bocznych (partes laterales) po zewnętrznej stronie znajdują się kłykcie kości potylicznej (condyli occipitales), zaopatrzone w wypukłe powierzchnie stawowe (facies articulares) przeznaczone do połączenia z kręgiem szczytowym. Nasadę kłykcia potylicznego przebija kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi), przeznaczony dla przejścia nerwu podjęzykowego. Na bocznej krawędzi części bocznej kości potylicznej znajduje się wcięcie szyjne (incisura jugularis), które z analogicznym wcięciem kości skroniowej ogranicza otwór szyjny (foramen jugulare), służący dla przejścia nerwów czaszkowych (n. językowo-gardłowy, n. błędny, n. dodatkowy) żyły szyjnej wewnętrznej i tętnicy oponowej tylnej.CzęśŹ podstawna (pars basilaris) kości potylicznej leży do przodu od otworu wielkiego i łączy się swym brzegiem przednim z powierzchnią tylną trzonu kości klinowej. Brzegi boczne części podstawnej łączą się z piramidą kości skroniowej. Powierzchnia górna skierowana do wnętrza czaszki jest gładka i uzupełnia podobną powierzchnię trzonu kości klinowej tworząc stok (clivus), na którym spoczywa rdzeń przedłużony i most. Na dolnej powierzchni pośrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum), na którym przyczepia się więzadło podłużne przednie kręgosłupa i powięź gardłowo-podstawna.Otwór wielki (foramen magnum) ma kształt szerokiego owalu. Łączy on kanał kręgowy z jamą czaszki. Przez otwór wielki przechodzi rdzeń przedłużony wraz ze swymi oponami, nerwy dodatkowe oraz tętnice kręgowe.

KośŹ klinowa
KośŹ klinowa (os sphenoidale) wchodzi w skład podstawy czaszki i zajmuje położenie pośrodkowe. Nazwę swą zawdzięcza temu, że wklinowuje się pomiędzy liczne kości zarówno mózgo- jak i twarzoczaszki. CzęśŹ środkową kości stanowi trzon (corpus), od którego odchodzą trzy pary wyrostków: ku górze z przedniej części trzonu wyrasta para skrzydeł mniejszych (alae minores), od powierzchni bocznej trzonu odchodzą skrzydła większe (alae majores), zaś z przodu w dół kierują się wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei).W trzonie kości klinowej mieszczą się, oddzielone od siebie przegrodą, dwie zatoki klinowe (sinus sphenoidales). Na przedniej powierzchni trzonu, zwróconej do jamy nosowej, znajduje się pionowo ustawiony grzebień klinowy (crista sphenoidalis). Tylna powierzchnia trzonu złączona jest z częścią podstawną kości potylicznej i tworzy stok (clivus). Górna powierzchnia trzonu, zwrócona do jamy mózgoczaszki, uczestniczy w wytworzeniu środkowego dołu czaszki. Górna powierzchnia trzonu stanowi tzw. siodło tureckie (sella turcica), w którym spoczywa przysadka mózgowa. Od tyłu wznosi się poprzecznie ustawiona blaszka zwana grzbietem siodła (dorsum sellae). Do przodu od siodła tureckiego znajduje się na górnej powierzchni trzonu poprzecznie biegnący rowek, zwany bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis). Bruzda ta łączy się z każdej strony z kanałem wzrokowym (canalis opticus), którym przebiega nerw wzrokowy (n. opticus).Skrzydła mniejsze (alae minores) odchodzą od przedniej części trzonu, są spłaszczone, trójkątnego kształtu, uczestniczą w tworzeniu tylnego odcinka przedniego dołu czaszki. U swej nasady są przebite kanałem wzrokowym (canalis opticus) oraz ograniczają od strony górnej szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior). Koniec przyśrodkowy skrzydła przechodzi w wyrostek pochyły przedni.Skrzydła większe (alae majores) kości klinowej są jej największymi wyrostkami, odchodzącymi od bocznej powierzchni trzonu, na których wyróżnia się powierzchnię wewnętrzną czyli mózgową i powierzchnię zewnętrzną. Wewnętrzna powierzchnia lekko wklęsła bierze udział w utworzeniu bocznych części środkowego dołu czaszki. Powierzchnia zewnętrzna dzieli się na: powierzchnię oczodołową (facies orbitalis), wchodzącą w skład ściany oczodołu, powierzchnię skroniową (facies temporalis) oraz powierzchnię klinowo-szczękową (facies sphenomaxillaris). Skrzydła większe wespół ze skrzydłami mniejszymi ograniczają szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior), która prowadzi do oczodołu.Tuż przy nasadzie, poniżej szczeliny oczodołowej górnej, skrzydła większe przebite są otworem okrągłym (foramen rotundum), przez który wydostaje się z jamy mózgoczaszki druga gałąź nerwu trójdzielnego, tj. nerw szczękowy. Nieco do tyłu i bocznie od otworu okrągłego znajduje się większy otwór owalny (foramen ovale), którym opuszcza mózgoczaszkę trzecia gałąź nerwu trójdzielnego, tj. nerw żuchwowy. Najmniejszy otwór, przebijający skrzydła większe kości klinowej, usytuowany jest w kącie tylno-bocznym i nosi nazwę otworu kolcowego (foramen spinosum). Przeznaczony jest dla przejścia naczyń oponowych.Wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej wyrastają z bocznych części trzonu ku dołowi. Każdy z nich składa się z blaszki przyśrodkowej i bocznej (lamina medialis et lateralis), połączonych ze sobą pod kątem skierowanym wypukłością ku przodowi. W związku z tym na stronie tylnej wyrostek posiada zagłębienie zwane dołem skrzydłowym (fossa pterygoidea). Z przodu w miejscu połączenia się obu blaszek biegnie pionowo bruzda skrzydłowo-podniebienna (sulcus perygopalatinus), a nasadę wyrostka przebija biegnący od tyłu ku przodowi kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus).

KośŹ czołowa
KośŹ czołowa (os frontale) zajmuje przednie położenie w obrębie mózgoczaszki i częściowo uczestniczy w budowie szkieletu twarzy. Składa się z wypukłej ku przodowi łuski czołowej (squama frontalis), z części oczodołowej (pars orbitalis) oraz części nosowej (pars nasalis).Na zewnętrznej powierzchni łuski czołowej uwydatniają się rozmaicie wykształcone dwa guzy czołowe (tubera frontalia), a nieco poniżej silniej u mężczyzn zaznaczające się łuki brwiowe (arcus supercilares), między którymi znajduje się lekkie uwypuklenie zwane gładzizną (glabella). Granicę między łuską a częścią oczodołową na zewnątrz wytycza po każdej stronie brzeg nadoczodołowy na którym przyśrodkowo znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale). Bocznie na zewnętrznej powierzchni łuski kości czołowej, biegnie kierując się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis). Kresa skroniowa ogranicza od góry powierzchnię skroniową (facies temporalis), która wchodzi w skład dołu skroniowego (fossa temporalis).Na wewnętrznej stronie łuski kości czołowej pośrodku u dołu wystaje podłużnie biegnący grzebień czołowy (crista frontalis), a poniżej niego znajduje się otwór ślepy (foramen cecum). Grzebień czołowy ku górze przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris). Do brzegów bruzdy i do grzebienia czołowego przyczepia się wypustka opony twardej zwana sierpem mózgu. Na wewnętrznej powierzchni łuski czołowej, podobnie jak na powierzchniach wewnętrznych innych kości mózgoczaszki, znajdują się liczne wgłębienia wymodelowane przez zakręty mózgowe zwane wyciskami palczastymi (impressiones digitatae).W części oczodołowej (pars orbitalis) wyróżnia się powierzchnię górną mózgową i powierzchnię oczodołową. Powierzchnia oczodołowa jest gładka, wklęsła i buduje górną ścianę oczodołu. W jej bocznej okolicy znajduje się dół gruczołu łzowego. Powierzchnia górna części oczodołowej uczestniczy w wytworzeniu dna przedniego dołu czaszki. Jest ona nierówna, gdyż pokrywają ją liczne wyciski palczaste (impressiones digitatae), oddzielone od siebie łękami mózgowymi (juga cerebralia). Pośrodku części oczodołowej znajduje się wcięcie sitowe (incisura ethmoidalis), przeznaczone dla blaszki sitowej kości sitowej. Na pograniczu łuski i części oczodołowej kości czołowej znajdują się wewnątrz kości zatoki czołowe (sinus frontales), oddzielone od siebie położoną pośrodku przegrodą zatok czołowych (septum sinuum frontalium).CzęśŹ nosowa (pars nasalis) stanowi najmniejszy odcinek kości czołowej. Z powierzchni dolnej części nosowej wystaje ku dołowi i do przodu ostry kolec nosowy (spina nasalis), na którym opierają się kości nosowe.Łuska kości czołowej łączy się swym brzegiem z kośŹmi ciemieniowymi wzdłuż szwu wieńcowego bocznie z kością klinową. Brzeg nadoczodołowy w bocznej części przechodzi w silny wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który łączy się z wyrostkiem czołowym kości jarzmowej.

KośŹ skroniowa
KośŹ skroniowa (os temporale) jest parzystą kością mózgoczaszki, wchodzącą częściowo w skład jej ściany bocznej, częściowo uczestniczącą w wytworzeniu podstawy czaszki. Z uwagi na dużą różnorodnośŹ zadań, które spełnia, odznacza się skomplikowaną budową. W kości skroniowej można wyróżniŹ cztery części: łuskową (pars squamosa), sutkową (pars mastoidea), bębenkową (pars tympanica) i częśŹ skalistą (pars petrosa) zwaną także piramidą (pyramis).CzęśŹ łuskowa (pars squamosa) tworzy górno-przedni odcinek kości; ma kształt strzałkowo ustawionej płyty, uczestniczącej w wytworzeniu bocznej ściany czaszki. Zewnętrzna powierzchnia jest gładka i stanowi miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Z dolnej części łuski odchodzi ku przodowi położony ponad otworem słuchowym zewnętrznym wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), który za pośrednictwem szwu łączy się z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. U nasady wyrostka jarzmowego z przedniej strony znajduje się gładkie wzniesienie zwane guzkiem stawowym (tuberculum articulare), tuż za nim na dolnym odcinku części łuskowej leży głęboki dół żuchwowy (fossa mandibularis). Zarówno guzek stawowy, jak i dół żuchwowy stanowią powierzchnię stawową ze strony kości skroniowej, służącą do połączenia się z głową żuchwy w stawie skroniowo-żuchwowym. Powierzchnia wewnętrzna, czyli mózgowa, ogranicza od strony bocznej środkowy dół czaszki i jest pokryta wyciskami palczastymi (impressiones digitatae) oraz łękami mózgowymi (juga cerebralia). Brzeg górny łuski łączy się z kością ciemieniową szwem łuskowym (sutura squamosa).CzęśŹ sutkowa (pars mastoidea) zajmuje tylne położenie w obrębie kości skroniowej za otworem słuchowym zewnętrznym. Powierzchnia zewnętrzna części sutkowej jest wypukła i chropowata, służy za pole przyczepu mięśniom. Na wewnętrznej powierzchni znajduje się głęboka bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolny odcinek części sutkowej tworzy skierowany wierzchołkiem ku dołowi wyrostek sutkowy (processus mastoideus). Na stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowego znajduje się głębokie wcięcie sutkowe (incisura mastoidea). Wewnątrz wyrostka znajdują się liczne jamki powietrzne zwane komórkami sutkowymi (cellulae mastoideae), które mają łącznośŹ z jamą bębenkową ucha środkowego.CzęśŹ skalista (pars petrosa), zwana także piramidą kości skroniowej, ma kształt trójściennego ostrosłupa, szczytem skierowanego przyśrodkowo i do przodu. Podstawa piramidy, skierowana bocznie, jest zrośnięta z częścią łuskową. Szczyt piramidy natomiast wypełnia kąt ograniczony przez tylny brzeg skrzydła większego kości klinowej i trzon kości klinowej oraz częśŹ podstawną kości potylicznej. Na szczycie piramidy znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum). Na piramidzie kości skroniowej wyróżnia się trzy powierzchnie: przednią i tylną, zwrócone do jamy czaszki oraz dolną, która należy do powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Powierzchnie te oddzielone są od siebie brzegami: górnym, tylnym i przednim.Powierzchnia przednia (facies anterior) piramidy tworzy odcinek tylny środkowego dołu czaszki, posiada szereg nierówności w postaci łęków mózgowych (juga cerebralia), wycisków palczastych (impressiones digitates) oraz rowków i otworów, którymi przebiegają nerwy. W pobliżu szczytu piramidy leży wgłębienie kształtu księżycowatego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impressio trigemini), w którym mieści się zwój troisty tego nerwu. W pobliżu brzegu górnego, na powierzchni przedniej, znajduje się wyniosłośŹ łukowata (eminentia arcuata), spowodowana przebiegiem kanału półkolistego przedniego błędnika kostnego.Powierzchnia tylna (facies posterior) jest ustawiona prawie pionowo i tworzy ścianę przednią tylnego dołu czaszki. Pośrodku tej powierzchni znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), który prowadzi do krótkiego kanału zwanego przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus). Kanałem tym przechodzi VII i VIII nerw czaszkowy (nerw twarzowy, nerw przedsionkowo-ślimakowy) oraz tętnica bębenkowa wraz z odpowiadającymi jej żyłami. Przewód słuchowy wewnętrzny zamknięty jest wewnątrz piramidy dnem przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus acustici interni), w którym znajdują się otworki dla przejścia gałązek nerwu przedsionkowo-ślimakowego. Nerw twarzowy w okolicach dna przewodu słuchowego wewnętrznego wnika przez odrębny otwór do własnego kanału (canalis nervi facialis), którym podąża na zewnątrz, wydostając się z czaszki przez otwór rylcowo-sutkowy kości skroniowej.Powierzchnia dolna (facies inferior) jest nierówna, ustawiona poziomo i wchodzi w skład powierzchni zewnętrznej podstawy czaszki. Na brzegu tylnym tej powierzchni jest wcięcie szyjne (incisura jugularis), które wespół z analogicznym wcięciem na kości potylicznej tworzy znany nam już otwór szyjny (foramen jugulare). Przed wcięciem szyjnym leży duży i głęboki dół szyjny (fossa jugularis), w którym mieści się opuszka górna żyły szyjnej wewnętrznej. Dalej do przodu od tego dołu znajduje się duży otwór prowadzący do kanału tętnicy szyjnej (canalis caroticus). W boczno-tylnej części powierzchni dolnej piramidy odchodzi w dół zazwyczaj dośŹ długi, ostro zakończony wyrostek rylcowaty (processus styloideus). Pomiędzy wyrostkiem rylcowatym a wyrostkiem sutkowym mieści się otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza swój kanał nerw twarzowy.Brzeg górny (margo superior) piramidy oddziela jej powierzchnię przednią od tylnej, stanowiąc równocześnie granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki. Wzdłuż tego brzegu biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi superioris). Brzeg tylny (margo posterior), nieco krótszy od górnego, łączy się z częścią podstawną i boczną kości potylicznej, a w miejscu połączenia biegnie bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Brzeg przedni (margo anterior), położony między powierzchnią przednią a dolną, łączy się z kością klinową.CzęśŹ skalista kości skroniowej zawiera w swym wnętrzu szereg kanałów, którymi przebiegają naczynia krwionośne i nerwy. W głębi piramidy znajduje się także przestrzeń zwana błędnikiem kostnym ucha wewnętrznego, otaczająca i chroniąca narząd zmysłu słuchu i równowagi. Od zewnątrz do błędnika kostnego ucha wewnętrznego prowadzi kanał zwany przewodem słuchowym zewnętrznym (meatus acusticus externus). Odcinek przednio-przyśrodkowy przewodu słuchowego zewnętrznego poszerza się na swym końcu w jamę bębenkową (cavum tympani), która oddzielona jest od ucha wewnętrznego przyśrodkowo położoną ścianą zwaną błędnikową (paries labyrinthicus).CzęśŹ bębenkowa (pars tympanica) kości skroniowej jest położona do przodu od wyrostka sutkowego i ogranicza łącznie z częścią skalistą otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus), prowadzący do przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus).

KośŹ ciemieniowa
KośŹ ciemieniowa (os parietale) jest kością parzystą, w największym stopniu uczestniczącą w utworzeniu sklepienia. Ma kształt czworobocznej wypukłej płytki. Obie kości ciemieniowe łączą się wzdłuż swych brzegów strzałkowych za pośrednictwem szwu strzałkowego (sutura sagittalis). Tylne brzegi kości są połączone z łuską kości potylicznej szwem węgłowym (sutura lambdoidea). Od przodu kości ciemieniowe łączą się z łuską kości czołowej w szwie wieńcowym (sutura coronalis). Z boku kośŹ ciemieniową zespala z częścią łuskową kości skroniowej szew łuskowy (sutura squamosa). Powierzchnia zewnętrzna kości jest wypukła i gładka, pośrodku posiada wzniesienie, zwane guzem ciemieniowym (tuber parietale). Poniżej guza biegną dwie wypukłe ku górze kresy skroniowe (lineae temporales).Powierzchnia wewnętrzna zwrócona do jamy czaszki jest wklęsła i posiada wyciski palczaste (impressiones digitatae), bruzdy tętnicze i dołeczki ziarenkowe. Wzdłuż całego brzegu strzałkowego biegnie płytka bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris), która z przodu i z tyłu łączy się z jednoimiennymi bruzdami kości czołowej i potylicznej.

Kości części trzewnej czaszki

Kości parzyste wyczuwalne

KośŹ nosowa
KośŹ nosowa (os nasale) ma kształt małej, czworokątnej płytki i łączy się od góry z kością czołową, bocznie z wyrostkiem czołowym szczęki, przyśrodkowo z kością nosową strony przeciwległej. Brzeg dolny ogranicza od góry otwór gruszkowaty (apertura pisiformis). Kości nosowe uczestniczą w budowie grzbietu nosa.

KośŹ jarzmowa
KośŹ jarzmowa (os zygomaticum) zajmuje położenie w bocznej okolicy twarzoczaszki. Zbudowana jest z trzonu i dwóch wyrostków. Jeden wyrostek odchodzi od trzonu ku górze, łączy się z kością czołową i nosi nazwę wyrostka czołowego (processus frontalis). Drugi, zwany wyrostkiem skroniowym (processus temporalis), łączy się z wyrostkiem jarzmowym kości skroniowej, wytwarzając wraz z nim łuk jarzmowy (arcus zygomaticus). Na trzonie znajdują się trzy powierzchnie: 1) oczodołowa (facies orbitalis), stanowiąca częśŹ dna oczodołu, 2) skroniowa (facies temporalis) oraz 3) boczna (facies lateralis), wyczuwalna przez skórę.

Szczęka
Szczęka (maxilla) stanowi zasadniczą częśŹ twarzy. Składa się z ustawionego pionowo trzonu i odchodzących od niego wyrostków: czołowego (processus frontalis), jarzmowego (processus zygomaticus), podniebiennego (processus palatinus) i zębodołowego (processus alveolaris).Powierzchnia górna trzonu, zwana powierzchnią oczodołową (facies orbitalis), tworzy przeważającą częśŹ dolnej ściany oczodołu. Między jej brzegiem tylnym a skrzydłem większym kości klinowej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem podskroniowym i z dołem skrzydłowo-podniebiennym. Na dolnej krawędzi ograniczającej tę szczelinę, zaczyna się bruzda podoczodołowa (sulcus infraorbitalis), która przedłuża się ku przodowi w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis), zakończony na przedniej powierzchni trzonu szczęki otworem podoczodołowym (foramen infraorbitale). Poniżej tego otworu znajduje się zagłębienie zwane dołem nadkłowym (fossa canina).Przyśrodkowy brzeg przedniej powierzchni trzonu ogranicza od strony bocznej i dolnej otwór gruszkowaty, zakończony u dołu kolcem nosowym przednim (spina nasalis anterior), zaś górny brzeg stanowi dolne ograniczenie wejścia do oczodołu, tworząc brzeg podoczodołowy (margo infraorbitalis). Powierzchnia tylna, skierowana do dołu podskroniowego, posiada uwypuklenie zwane guzem szczęki (tuber maxillae), na którym widnieją drobne otworki do przejścia naczyń i nerwów zębodołowych. Powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy nosowej (facies nasalis). Znajduje się na niej rozwór szczękowy (hiatus maxillaris), prowadzący do mieszczącej się w trzonie zatoki szczękowej (sinus maxillaris)Wyrostek podniebienny (processus palatinus) odchodzi od trzonu poziomo ku tyłowi. Za zębami siecznymi, w miejscu połączenia się obu wyrostków podniebiennych, znajduje się otwór przysieczny (foramen incisivum), prowadzący do kanału przysiecznego (canalis incisivus). Brzegi przyśrodkowe wyrostków podniebiennych obu szczęk łączą się ze sobą w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), zaś brzegi tylne są połączone z blaszkami poziomymi kości podniebiennych szwem podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). Wyrostki podniebienne szczęk wraz z blaszkami poziomymi kości podniebiennych stanowią rusztowanie podniebienia twardego (palatinum durum), które oddziela jamę ust od jamy nosowej.Całe podniebienie jest otoczone skierowanym ku dołowi, łukowato wygiętym wyrostkiem zębodołowym szczęki (processus alveolaris), w którym znajdują się zębodoły (alveoli dentales), oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria).Wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis) odchodzi od trzonu ku górze i łączy się z kością czołową. Jego powierzchnia przyśrodkowa wchodzi w skład bocznej ściany jamy nosowej. W rejonie brzegu tylnego biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), uzupełniająca kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis).Wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus), odchodzący od bocznej powierzchni trzonu szczęki, łączy się z kością jarzmową.

Kości parzyste ukryte

KośŹ łzowa
KośŹ łzowa (os lacrimale) stanowi małą, cienką blaszkę kostną, położoną między wyrostkiem czołowym szczęki a blaszką oczodołową kości sitowej. Tworzy wraz z nimi ścianę przyśrodkową oczodołu. Wzdłuż przedniej krawędzi kości łzowej biegnie bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), która uzupełniona taką samą bruzdą leżącą na wyrostku czołowym szczęki, tworzy zagłębienie zwane dołem woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis), który ku dołowi przedłuża się w kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis).

KośŹ podniebienna
KośŹ podniebienna (os palatinum) położona jest do tyłu od szczęki i składa się z dwóch blaszek połączonych ze sobą w kształcie litery L. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) stanowi tylną częśŹ ściany bocznej jamy nosowej, a jej powierzchnia boczna tworzy częśŹ dołu skrzydłowo-podniebiennego. Brzeg górny tej blaszki przechodzi w wyrostek oczodołowy (processus orbitalis), uczestniczący w budowie tylnej części dna oczodołu. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) wchodzi w skład rusztowania tylnego odcinka podniebienia twardego. Blaszka ta łączy się z blaszką strony przeciwległej szwem podniebiennym pośrodkowym.

Małżowina nosowa dolna
Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior) jest cienką blaszką kostną połączoną z boczną ścianą jamy nosowej. Od brzegu górnego małżowiny nosowej dolnej odchodzi wyrostek łzowy (processus lacrimalis), który zamyka ścianę kanału nosowo-łzowego (canalis nasolacrimalis). Odchodzący w dół wyrostek szczękowy (processus maxillaris) zamyka częściowo rozwór szczękowy.

Kości nieparzyste

Lemiesz
Lemiesz (vomer) jest kością płaską ustawioną w płaszczyźnie pośrodkowej w jamie nosowej. Leży między podniebieniem kostnym a trzonem kości klinowej, tworząc częśŹ tylną przegrody jamy nosa.

KośŹ sitowa
KośŹ sitowa (os ethmoidale) składa się z dwóch prostopadle do siebie ustawionych blaszek oraz z błędnika sitowego. KośŹ sitowa jest położona w środkowej części czaszki i bierze udział w budowie ścian jamy nosowej i oczodołów.Blaszka sitowa (lamina cribrosa), ustawiona poziomo, ma kształt czworokątnej płytki i przebita jest licznymi otworkami. Wypełnia ona wcięcie sitowe części oczodołowej kości czołowej i uczestniczy w utworzeniu środkowej okolicy przedniego dołu czaszki. Na powierzchni mózgowej blaszki sitowej spoczywa parzysta opuszka węchowa, w której kończą się nici węchowe (fila olfactoria), przechodzące przez otworki blaszki sitowej (foramina ethmoidalia) z jamy nosowej do jamy czaszki. Powierzchnia dolna blaszki sitowej wchodzi w skład sklepienia jamy nosowej.Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) odchodzi od blaszki sitowej pod kątem prostym w płaszczyźnie pośrodkowej. Krótki odcinek górny, wystając ponad blaszkę sitową, tworzy tzw. grzebień koguci (crista galli) oddzielający od siebie obie opuszki węchowe. Znacznie dłuższa częśŹ dolna blaszki pionowej wnika do światła jamy nosowej i stanowi częśŹ kostnej przegrody nosa.Po bokach blaszki pionowej zwisa pod blaszką sitową błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis). Błędnik składa się z szeregu jamek powietrznych, zwanych komórkami sitowymi (cellulae ethmoidales), które pooddzielane są od siebie cienkimi blaszkami kostnymi. Zespół komórek sitowych stanowi zatoki sitowe (sinus ethmoidales), które w większości uchodzą do jamy nosowej w obrębie jednej dużej komórki sitowej, zwanej puszką sitową (bulla ethmoidalis). Z nierównej, przyśrodkowej ściany błędnika sitowego odchodzą ku dołowi, uwypuklając się lekko do światła jamy nosowej, dwa płaskie wyrostki: mniejszy - zwany małżowiną nosową górną (concha nasalis superior) i większy czyli małżowina nosowa środkowa (concha nasalis media). Komórki sitowe pokrywa od strony bocznej blaszka oczodołowa (lamina orbitalis) kości sitowej, która swą boczną powierzchnią uczestniczy w utworzeniu przyśrodkowej ściany oczodołu.

Ąuchwa
Ąuchwa (mandibula) jest największą kością twarzoczaszki i jedyną, która łączy się za pomocą stawów. Ma ona kształt podkowiasty. Jej przedni, zgrubiały odcinek stanowi trzon (corpus), z którego wyrastają nieco rozbieżnie ku tyłowi i górze dwie gałęzie żuchwy (rami mandibulae). Pośrodku, na zewnętrznej powierzchni trzonu, znajduje się guzowatośŹ bródkowa (protuberantia mentalis). Do boku od niej położony jest otwór bródkowy (foramen mentale), który stanowi wylot przebiegającego wewnątrz trzonu i gałęzi kanału żuchwy (canalis mandibulae), przeznaczonego dla naczyń i nerwów zębodołowych dolnych. Na wewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, w miejscu odpowiadającym guzowatości bródkowej, znajduje się parzysty kolec bródkowy (spina mentalis). Po bokach kolców bródkowych położone są doły dwubrzuścowe (fossae digastricae), w których kończą się mięśnie dwubrzuścowe. Dalej ku bokowi wzdłuż wewnętrznej powierzchni trzonu i gałęzi żuchwy przebiega kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea).Górną krawędź trzonu żuchwy stanowi łuk zębodołowy, zawierający zębodoły (alveoli dentales) oddzielone od siebie przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), w których umocowane są korzenie zębów.Miejsce przejścia gałęzi w dolną krawędź trzonu nosi nazwę kąta żuchwy (angulus mandibulae). Na powierzchni bocznej tego kąta znajduje się guzowatośŹ żwaczowa (tuberositas masseterica), a na powierzchni przyśrodkowej guzowatośŹ skrzydłowa (tuberasitas pterygoidea).Gałąź żuchwy poszerza się ku górze i kończy dwoma wyrostkami, oddzielonymi od siebie wcięciem żuchwy (incisura mandibulae). Ostro zakończony wyrostek przedni nosi nazwę wyrostka dziobiastego (processus coronoideus) i służy jako miejsce przyczepu mięśnia skroniowego. Zgrubiały, położony do tyłu od wcięcia żuchwy, wyrostek kłykciowy (processus condylaris) jest zakończony głową żuchwy (caput mandibulae), zaopatrzoną w powierzchnię stawową (facies articularis), służącą do połączenia z kością skroniową. Na przedniej powierzchni głowy znajduje się wgłębienie zwane dołkiem skrzydłowym (fovea pterygoidea), będące miejscem przyczepu mięśnia skrzydłowego bocznego. Głowa od reszty wyrostka kłykciowego oddzielona jest szyjką żuchwy (collum mandibulae). W połowie długości gałęzi żuchwy na powierzchni wewnętrznej znajduje się otwór żuchwy (foramen mandibulae) prowadzący do kanału żuchwy (canalis mandibulae).

Czaszka jako całośŹ

Czaszkę można podzieliŹ na częśŹ górną zwaną sklepieniem (calvaria) i na częśŹ dolną stanowiącą podstawę czaszki (basis cranii). Rozpatrując czaszkę jako całośŹ odróżniamy następujące ściany: górną, przednią, tylną, boczną i dolną.

ściana górna
Sklepienie czaszki (calvaria), wchodzące w skład ściany górnej, jest utworzone z łuski kości czołowej, z obu kości ciemieniowych i z łuski kości potylicznej. Na zewnętrznej powierzchni sklepienia w obrębie kości ciemieniowych znajdują się guzy ciemieniowe (tubera parietalia). Sklepienie ciągnie się od łuków brwiowych (arcus superciliares) kości czołowej aż do kresy karkowej górnej (linea nuchae superior) kości potylicznej. Granicę boczną sklepienia stanowią kresy skroniowe (lineae temporales). CzęśŹ środkową sklepienia tworzy najwyższy punkt czaszki zwany szczytem (vertex), częśŹ przednią nazywamy czołem (frons), częśŹ tylną silnie opadającą - potylicą (occiput).Na ścianie górnej widoczne są trzy szwy: szew wieńcowy (sutura coronalis) łączący kośŹ czołową z kośŹmi ciemieniowymi, szew strzałkowy (sutura sagittalis) położony jest między kośŹmi ciemieniowymi oraz szew węgłowy (sutura lambdoidea), który biegnie między kośŹmi ciemieniowymi i kością potyliczną. Punkt, w którym szew wieńcowy łączy się ze szwem strzałkowym, nazywamy bregma; punkt styczny szwu strzałkowego ze szwem węgłowym - lambda. Na wewnętrznej powierzchni sklepienia widoczne są liczne wgłębienia i wyniosłości, wywołane kształtem powierzchni mózgowia oraz przebiegiem tętnic oponowych. Wzdłuż szwu strzałkowego przebiega od przodu ku tyłowi bruzda zatoki strzałkowej górnej (suculus sinus sagittalis superioris), po bokach której znajdują się liczne dołeczki ziarenkowate (foveolae granulares). W tylnej części kości ciemieniowej po obu stronach szwu strzałkowego leżą otwory ciemieniowe (foramina parietalia).

ściana przednia
ściana przednia, czyli twarz kostna (facies ossea) ma mniej więcej kształt owalny i jest ograniczona: od góry łuską czołową od dołu trzonem żuchwy, zaś z boków przez kości jarzmowe i gałęzie żuchwy. W górnej części ściany przedniej, poniżej łuków brwiowych leżą oczodoły (orbitae), oddzielone od siebie jamą nosową.

Oczodół
Oczodół (orbita) ma kształt czworościennego ostrosłupa szczytem skierowanego ku tyłowi do kanału wzrokowego (canalis opticus), obok którego leży szczelina oczodołowa górna. Jego podstawa jest przestrzenią otwartą ku przodowi i nosi nazwę wejścia do oczodołu (aditus orbitae) ograniczonego brzegami: górnym, dolnym, bocznym i przyśrodkowym. Na brzegu górnym znajduje się wcięcie lub otwór nadoczodołowy (incisura s. foramen supraorbitale) dla nerwów i naczyń nadoczodołowvch. W przedłużeniu brzegu bocznego wejścia do oczodołu ciągnie się na kształt łuku ku górze i do tyłu kresa skroniowa (linea temporalis). ścianę górną oczodołu tworzy częśŹ oczodołowa kości czołowej i w tylnej części skrzydło mniejsze kości klinowej. ścianę przyśrodkową ograniczają idąc od przodu: wyrostek czołowy szczęki, kośŹ łzowa, blaszka oczodołowa kości sitowej i trzon kości klinowej. W budowie ściany dolnej udział biorą: powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki i kości jarzmowej oraz wyrostek oczodołowy kości podniebiennej. Natomiast ściana boczna jest utworzona przez powierzchnię oczodołową dwóch kości: jarzmowej i skrzydła większego kości klinowej. Na granicy ściany bocznej i dolnej znajduje się szczelina oczodołowa dolna (fissura orbitalis inferior), łącząca oczodół z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

Jama nosowa
Pośrodku twarzy, między oczodołami, znajduje się jama nosowa (cavitas nasi). Wejście do kostnej jamy nosowej z uwagi na swój kształt nosi nazwę otworu gruszkowatego (apertura pisiformis), który jest ograniczony od góry wolnym brzegiem kości nosowych, bocznie i od dołu kośŹmi szczęki. Wnętrze jamy nosowej jest przedzielone przegrodą na prawą i lewą częśŹ. Z bocznych ścian jamy nosowej zwisają ku dołowi: małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior), środkowa (concha nasalis media) oraz niewidzialna przez otwór gruszkowaty, położona wysoko z tyłu, małżowina nosowa górna (concha nasalis superior). Sklepienie jamy nosowej jest utworzone przez kości nosowe, kolec nosowy kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz przez trzon kości klinowej. Dno jamy nosowej, które jest równocześnie podniebieniem twardym, jest utworzone przez wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych.Przegroda nosa (ściana przyśrodkowa) jest zbudowana z lemiesza i blaszki pionowej kości sitowej. ściana boczna, najbardziej urozmaicona, jest utworzona przez trzon i wyrostek czołowy szczęki, kośŹ łzową, nosową dolną, przyśrodkową powierzchnię błędnika kości sitowej, blaszkę pionową kości podniebiennej oraz blaszkę przyśrodkową wyrostka skrzydłowatego kości klinowej. Dwie dalsze małżowiny - środkowa i górna, należące do kości sitowej wraz z małżowiną nosową dolną wyznaczają przewód nosowy dolny, środkowy i górny. W przewodzie nosowym dolnym uchodzi przewód nosowo-łzowy, w przewodzie środkowym swe ujście mają zatoka szczękowa i czołowa oraz komórki sitowe przednie. Natomiast zatoka klinowa ma ujście w zachyłku klinowo-sitowym.Powierzchnia twarzy położona po bokach otworu gruszkowatego jest utworzona przez szczękę i kośŹ jarzmową. Na niej, tuż pod brzegiem dolnym wejścia do oczodołu, znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale) dla nerwów i naczyń tej samej nazwy. Poniżej tego otworu jest dół nadkłowy (fossa canina). KośŹ jarzmowa tworzy obustronną wyniosłośŹ policzkową, jest bowiem najbardziej do boku wysuniętą kością twarzoczaszki. Zewnętrzna powierzchnia trzonu żuchwy stanowi najniżej położoną i najbardziej wysuniętą ku przodowi częśŹ twarzy kostnej. W linii pośrodkowej trzonu żuchwy widnieje ślad szwu łączącego pierwotnie dwie części żuchwy w jedną kośŹ. ślad ten przechodzi u dołu w guzowatośŹ bródkową (protuberantia mentalis). Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego znajduje się otwór bródkowy (foramen mentale) dla nerwu i naczyń bródkowych. Ku tyłowi na obu swych końcach trzon żuchwy przedłuża się w gałąź żuchwy (ramus mandibulae).

ściana tylna
ściana tylna jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię łuski potylicznej oraz przez częśŹ sutkową kości skroniowej wraz z jej wyrostkiem sutkowym. W linii pośrodkowej, mniej więcej w połowie wysokości łuski potylicznej, znajduje się guzowatośŹ potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), której dolny krańcowy punkt nazywa się inion. Pole położone powyżej guzowatości nosi nazwę płaszczyzny potylicznej (planum occipitale), zaś poniżej to płaszczyzna karkowa (planum nuchale). Od guzowatości potylicznej zewnętrznej biegnie ku dołowi grzebień potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa). Odchodzi od niego obustronnie, mniej więcej w połowie jego długości, kresa karkowa dolna (linea nuchae inferior). Równolegle do kresy karkowej dolnej, od guzowatości potylicznej zewnętrznej, biegnie ku bokowi symetryczna kresa karkowa górna (linea nuchae superior), powyżej której widnieje niestała i słabo zaznaczona kresa karkowa najwyższa (linea nuchae suprema).

ściana boczna
ściana boczna w swej górnej części jest utworzona przez zewnętrzną powierzchnię części łuskowej kości skroniowej oraz częściowo przez kośŹ klinową, czołową, ciemieniową i potyliczną. Krótki szew, w którym wierzchołek skrzydła większego kości klinowej łączy się z częścią łuskową kości skroniowej, stanowi punkt zwany pterion. Wzdłuż bocznej ściany czaszki mózgowej ciągnie się od przodu ku tyłowi wypukła ku górze kresa skroniowa (linea temporalis), która biegnie od wyrostka jarzmowego kości czołowej przez kośŹ ciemieniową i kończy się na części łuskowej kości skroniowej. Kresa skroniowa ogranicza od przodu i góry dół skroniowy (fossa temporalis). Dolną granicę dołu skroniowego stanowi łuk jarzmowy (arcus zygomaticus), poniżej którego znajduje się dół podskroniowy (fossa infratemporalis). Łuk jarzmowy wytworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości skroniowej połączony szwem z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej. Do tyłu i poniżej łuku jarzmowego znajduje się otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus). Ku dołowi i do przodu od otworu słuchowego zewnętrznego wystaje, szczytem skierowany w dół, wyrostek rylcowaty (processus styloideus), a za nim - wyrostek sutkowaty (processus mastoideus).

ściana dolna
ściana dolna stanowi zewnętrzną powierzchnię podstawy czaszki (basis cranii externa) i (bez żuchwy), ograniczona jest od przodu wyrostkami zębodołowymi szczęk (processus alveolares maxillae), od tyłu zachodzi na ścianę tylną, sięgając po kresy karkowe górne kości potylicznej, z boków zaś dochodzi do dolnego brzegu kości jarzmowej i wyrostka sutkowatego. Wyrostki zębodołowe obu szczęk ograniczają podniebienie kostne (palatum osseum), które utworzone jest w odcinku przednim przez wyrostki podniebienne szczęk, zaś w części tylnej - przez blaszki poziome kości podniebiennych. Wyrostki podniebienne obu szczęk oraz blaszki poziome kości podniebiennych łączą się w szwie podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana), natomiast między sobą spotykają się w szwie podniebiennym poprzecznym (sutura palatina transversa). W tylno-bocznym kącie podniebienia kostnego znajduje się obustronnie położony otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) dla przejścia naczyń i nerwów podniebiennych. Nad tylnym brzegiem podniebienia kostnego znajdują się nozdrza tylne (choanae), łączące jamę nosową z częścią górną gardła.Do tylnej powierzchni trzonu szczęki i blaszki pionowej kości podniebiennej przylegają od tyłu ustawione pionowo wyrostki skrzydłowate (processus pterygoidei) kości klinowej. Każdy wyrostek skrzydłowaty składa się z dwóch blaszek, złączonych ze sobą wzdłuż krawędzi przednich pod kątem otwartym ku tyłowi. Obie blaszki, przyśrodkowa i boczna, obejmują dół skrzydłowy (fossa perygoidea).Do tyłu od nozdrzy tylnych powierzchnię zewnętrzną podstawy czaszki tworzy trzon kości klinowej i częśŹ podstawna kości potylicznej, na której pośrodku znajduje się guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum) dla przyczepu więzadła podłużnego przedniego kręgosłupa. Bocznie przy nasadzie skrzydła większego kości klinowej, idąc od przodu ku tyłowi, widnieje otwór owalny (foramen ovale) dla nerwu żuchwowego (n. mandibularis) i mniejszy, bardziej bocznie położony otwór kolcowy (foramen spinosum). Dalej bocznie na kości skroniowej znajduje się dół żuchwowy (fossa mandibularis), ograniczony od przodu guzkiem stawowym (tuberculum articulare). Ku tyłowi od dołu żuchwowego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus) i za nim, nieco bocznie wyrostek sutkowaty (processus mastoideus). Pomiędzy tymi wyrostkami znajduje się otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum), którym opuszcza czaszkę nerw twarzowy (n. facialis). Po stronie przyśrodkowej wyrostka sutkowatego znajduje się wcięcie sutkowe (incisura mastoidea).Przy nasadzie wyrostka skrzydłowatego kości klinowej leży trójkątnego kształtu otwór poszarpany (foramen lacerum), który jest ograniczony od przodu skrzydłem większym kości klinowej, od tyłu - szczytem piramidy kości skroniowej i od strony przyśrodkowej - trzonem kości klinowej. W ograniczeniu tego otworu znajduje się otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura interna canalis carotici). Bocznie od tego otworu biegnie bruzda trąbki słuchowej (sulcus tubae anditivae), ograniczona częścią skalistą kości skroniowej i skrzydłem większym kości klinowej. W bruździe tej przebiega częśŹ chrzęstna trąbki słuchowej, która ku tyłowi przedłuża się w kanał biegnący wewnątrz kości skroniowej, kończący się w uchu środkowym.Na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej widnieje otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici), za którym znajduje się obszerny otwór szyjny (foramen jugulare), ograniczony boczną częścią kości potylicznej i częścią skalistą kości skroniowej. Przez otwór ten przechodzą: nerw językowo-gardłowy, nerw błędny, nerw dodatkowy, żyła szyjna wewnętrzna i tętnica oponowa tylna. Do tyłu za częścią podstawną kości potylicznej znajduje się otwór wielki (foramen magnum), ograniczony po bokach kłykciami potylicznymi (condyli occipitales), zaopatrzonymi w wypukłe powierzchnie stawowe, służące do połączenia z kręgiem szczytowym. Przez otwór wielki przechodzi rdzeń przedłużony wraz z oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Kłykcie potyliczne są przebite u swej podstawy kanałem nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).

Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) ukształtowana jest w postaci trzech tarasowato schodzących ku tyłowi nierównych pól zwanych dołami czaszki. Nierówności tej powierzchni uwarunkowane są kształtem powierzchni podstawnej mózgowia.Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior), położony najwyżej wytworzony jest przez częśŹ oczodołową kości czołowej, blaszkę sitową kości sitowej oraz w odcinku tylnym - przez trzon i skrzydła mniejsze kości klinowej. Tylne krawędzie skrzydeł mniejszych stanowią granicę między dołem przednim i środkowym czaszki. Z przodu, pośrodku dołu przedniego czaszki, znajduje się grzebień czołowy (crista frontalis), tuż za nim blaszka sitowa (lamina cribrosa) kości sitowej, z której wystaje ku górze grzebień koguci (crista galli), na którym przyczepia się sierp mózgu. Tuż przed grzebieniem kogucim położony jest otwór ślepy (foramen caecum). Po obu stronach grzebienia koguciego w zagłębieniu blaszki sitowej leży opuszka węchowa, do której dochodzą włókna nerwów węchowych.Do mózgowej powierzchni części oczodołowej kości czołowej, która zajmuje boczne położenie w przednim dole czaszki, przylegają dolne powierzchnie płatów czołowych mózgu.Dół środkowy czaszki (fossa cranii media) jest głębszy od przedniego i położony niżej. Składa się on z dwóch obszernych, symetrycznych części bocznych i znajdującej się wyżej między nimi części środkowej. Części boczne są utworzone przez skrzydła większe kości klinowej oraz przez częśŹ łuskową i powierzchnię przednią piramidy kości skroniowej. Powierzchnia części bocznej dołu środkowego jest zagłębiona i pokryta licznymi wyciskami palczastymi oraz łękami mózgowymi, które są dostosowane do bruzd i zakrętów powierzchni dolnej płatów skroniowych mózgu. Również rozgałęzienia tętnic żłobią na powierzchni dołu liczne, rozchodzące się ku przodowi bruzdy. Kierując się od przodu ku tyłowi wzdłuż części bocznej dołu środkowego czaszki, napotykamy na liczne otwory. Poniżej skrzydeł mniejszych kości klinowej leży trójkątnego kształtu szczelina, łącząca środkowy dół czaszki z oczodołem; jest to szczelina oczodołowa górna (fissura orbitalis superior), przez którą wnikają z jamy czaszki do oczodołu: nerw okruchowy (n. oculomotorius), bloczkowy (n. trochlearis), oczny (n. ophthalmicus) i odwodzący (n. abducens). Ku tyłowi od przyśrodkowego końca szczeliny oczodołowej górnej, w obrębie nasady skrzydła większego kości klinowej, znajduje się otwór okrągły (foramen rotundum), który uchodzi w dole skrzydłowo-podniebiennym, a służy dla wyjścia nerwu szczękowego (n. maxillaris).Do tyłu i nieco bocznie od otworu okrągłego podstawę czaszki przebija otwór owalny (foramen ovale), który łączy środkowy dół czaszki z dołem podskroniowym i stanowi drogę przejścia nerwu żuchwowego (n. mandibularis). Bocznie od otworu owalnego, jeszcze w obrębie skrzydła większego kości klinowej, leży najmniejszy otwór kolcowy (foramen spinosum) dla naczyń oponowych środkowych. Między tylną krawędzią skrzydła większego kości klinowej a częścią skalistą kości skroniowej znajduje się dośŹ znacznych rozmiarów otwór poszarpany (foramen lacerum), który na niemacerowanej czaszce jest zamknięty chrząstką włóknistą. Tuż za otworem poszarpanym, na przedniej powierzchni piramidy blisko jej szczytu, znajduje się wgłębienie spowodowane zwojem troistym nerwu trójdzielnego, zwane wyciskiem nerwu trójdzielnego (impresio trigemini). Pośrodku powierzchni przedniej piramidy kości skroniowej, blisko jej brzegu górnego, widnieje wyniosłośŹ łukowata (eminentia arcuata), wywołana przebiegającym wewnątrz piramidy kanałem półkolistym przednim błędnika ucha wewnętrznego. Do przodu i nieco bocznie od tej wyniosłości, w miejscu nieznacznego wgłębienia pod cienką warstwą kostną, zwaną pokrywą jamy bębenkowej (tegmen tympani), leży przestrzeń należąca do jamy bębenkowej ucha środkowego.CzęśŹ pośrodkowa środkowego dołu czaszki jest oddzielona od dołu przedniego czaszki poprzecznie przebiegającym rowkiem zwanym bruzdą skrzyżowania wzrokowego (sulcus chiasmatis), za którą leży guzek siodła (tuberculum sellae). Bruzda skrzyżowania kończy się obustronnie kanałem wzrokowym (canalis opticus), który prowadzi do oczodołu i służy dla przejścia nerwu wzrokowego (n. opticus) oraz tętnicy ocznej. Skrzydła mniejsze kości klinowej zakończone są wyrostkiem pochyłym przednim (processus clinoideus anterior), położonym do tyłu od kanału wzrokowegoNa górnej powierzchni trzonu kości klinowej, za bruzdą skrzyżowania wzrokowego, znajduje się wybitne wgłębienie - siodło tureckie (sella turcica) zawierające dół przysadki mózgowej (fossa hypophysialis), który od przodu i boku ograniczają wyrostki pochyłe środkowe (processus clinoidei medii). Siodło tureckie jest ograniczone od tyłu poprzecznie ustawioną czworokątną blaszką zwaną grzbietem siodła (dorsum sellae). Z jego górnych kątów odchodzą wyrostki pochyłe tylne (processus clinoidei posteriores). Po obu stronach siodła tureckiego biegnie płytka, szeroka bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus), rozpoczynająca się z tyłu w otworze poszarpanym, a kończąca się przyśrodkowo i do tyłu od wyrostka pochyłego przedniego. W bruździe tej leży zatoka jamista wraz z tętnicą szyjną wewnętrzną.Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior) jest największy, najgłębszy i najniżej położony. W środkowej, przedniej części jest utworzony przez trzon kości klinowej, częśŹ podstawną i części boczne kości potylicznej, bocznie - przez tylną powierzchnię piramidy i częśŹ sutkową kości skroniowej, jak również położoną za nimi łuskę kości potylicznej. Granicę pomiędzy środkowym i tylnym dołem czaszki wytyczają w odcinku pośrodkowym - krawędź grzbietu siodła, po bokach - górny brzeg piramidy kości skroniowej. Granicę tylną dołu stanowi obustronnie biegnąca szeroka i płytka bruzda zatoki poprzecznej. Pośrodku tylnego dołu czaszki znajduje się otwór wielki (foramen magnum), którym przechodzi rdzeń przedłużony ze swymi oponami, nerwy dodatkowe i tętnice kręgowe. Do przodu od otworu wielkiego częśŹ podstawna kości potylicznej wraz z tylną częścią trzonu kości klinowej wytwarzają pochyłośŹ zwaną stokiem (clivus), na którym spoczywa rdzeń przedłużony i most. Poniżej bocznych ograniczeń otworu wielkiego podstawę kłykci potylicznych przebija kanał nerwu podjęzykowego. Między częścią boczną kości potylicznej a tylnym brzegiem piramidy kości skroniowej znajduje się, ograniczony wcięciami tych kości, otwór szyjny (foramen jugulare), który stanowi drogę wyjścia z jamy czaszki nerwów: językowo-gardłowego, błędnego i dodatkowego. Powyżej tego otworu na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej znajduje się otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), prowadzący do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). ZawartośŹ tego przewodu stanowi nerw twarzowy (n. facialis) oraz nerw przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis).Do tyłu od otworu wielkiego znajdują się obustronnie dwa duże doły potyliczne. w których spoczywają półkule móżdżku. Doły te są oddzielone od siebie grzebieniem potylicznym wewnętrznym (crista occipitalis interna). Od strony górnej doły potyliczne dolne ogranicza bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), która przedłuża się na częśŹ sutkową kości skroniowej w bruzdę zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).

Połączenia kości czaszki

Połączenia ciągłe kości czaszki występują jako chrząstkozrosty więzozrosty, natomiast połączeniem stawowym jest parzysty staw skroniowo-żuchwowy.Chrząstkozrosty występują głównie w podstawie czaszki, albowiem kości wchodzące w jej skład rozwijają się na podłożu chrzęstnym. Więzozrosty występują pod postacią bardzo licznych szwów (suturae) lub jako ciemiączka (fronticuli). W sklepieniu czaszki występują szwy: strzałkowy, wieńcowy i węgłowy. Nazwy pozostałych szwów czaszki pochodzą od kości, które łączą.Ciemiączka położone są w kątach obu kości ciemieniowych w liczbie sześciu. Największe ciemiączko przednie (czołowe) leży w miejscu zetknięcia się szwu wieńcowego, strzałkowego i czołowego. Wraz ze wzrostem kości czaszki ciemiączka zamykają się w ciągu 1 roku życia, tylko ciemiączko przednie zamyka się w 2 roku życia.Znacznie później rozpoczyna się proces zanikania szwów, miejsce których zajmują kościozrosty. WiększośŹ szwów sklepienia czaszki kostnieje między 40 a 50 rokiem życia.

Staw skroniowo-żuchwowy
Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis) jest stawem parzystym złożonym o trzech kierunkach ruchu.Powierzchnie stawu skroniowo-żuchwowego tworzą ze strony kości skroniowej wklęsło-wypukłe powierzchnie stawowe dołu żuchwowego (fossa mandibularis) i guzka stawowego (tuberculum articulare). Na żuchwie powierzchnię stawową stanowi głowa żuchwy (caput mandibulae). Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W jamie stawu znajduje się krążek stawowy (discus articularis), ustawiony w płaszczyźnie poprzecznej, zrośnięty swym obwodem z błoną włóknistą torebki stawowej. Górna powierzchnia krążka stawowego jest w części przedniej wklęsła, zaś w części tylnej wypukła, dostosowując się do nieregularnego kształtu powierzchni stawowej kości skroniowej. Dolna powierzchnia jest wklęsła i przylega do powierzchni stawowej głowy żuchwy.Torebka stawowa jest obszerna i luźna, przymocowuje się do brzegów powierzchni stawowych.Torebkę wzmacniają następujące więzadła:
więzadło boczne (lig. laterale), położone jest po stronie zewnętrznej stawu. Biegnie ono od nasady wyrostka jarzmowego do szyjki żuchwy, więzadło klinowo-żuchwowe (lig. sphenomantibulare) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od kolca kości klinowej do szyjki i gałęzi żuchwy, więzadło rylcowo-żuchwowe (lig. stylomandibulare) rozpięte jest między wyrostkiem rylcowatym a brzegiem tylnym i kątem żuchwy.W stawie skroniowo-żuchwowym odbywają się ruchy w trzech kierunkach. Polegają one na wysuwaniu i cofaniu żuchwy, opuszczaniu i podnoszeniu żuchwy oraz ruchy boczne, tzw. ruchy żucia.

KO~CI, STAWY I WI�ZADŁA KOĄCZYNY GŁRNEJ

Kościec kończyny górnej (membrum superius) i kończyny dolnej (membrum inferius) jest zbudowany homologicznie. Każdy z nich składa się z podstawy, zwanej obręczą kończyny łączącej ją z tułowiem i z części wolnej. Obręcz kończyny górnej tworzy obustronnie obojczyk i łopatka, natomiast obręcz kończyny dolnej tworzą parzyste kości miedniczne. CzęśŹ wolną kończyny dzielimy na trzy zasadnicze odcinki: bliższy, środkowy i dalszy. Odcinek bliższy stanowi, odpowiednio kośŹ ramienna albo kośŹ udowa, środkowy - dwie kości przedramienia albo dwie kości goleni. Odcinek dalszy to szkielet ręki albo szkielet stopy.Kończyna górna człowieka w związku z pionową postawą ciała służy jako narząd chwytny i ma konstrukcję wybitnie dynamiczną. Kończyna dolna pełni funkcje podporowe i lokomocyjne, i stąd w większym stopniu ma budowę statyczną.

Kości obręczy kończyny górnej

Obręcz kończyny górnej (cingulum membri superioris) składa się z obojczyka, łopatki i w przeciwieństwie do obręczy kończyny dolnej charakteryzuje się znaczną ruchomością.

Obojczyk
Obojczyk (clavicula) jest zbudowany na wzór kości długich, lecz nie posiada jamy szpikowej. Wygięty jest na kształt litery S. Wyróżniamy na nim częśŹ środkową i dwa końce: przyśrodkowy i boczny.CzęśŹ środkowa w odcinku przyśrodkowym jest wygięta ku przodowi, w bocznym - ku tyłowi. Powierzchnia górna jest stosunkowo gładka i służy jako pole przyczepu dla mięśni. Dolna powierzchnia ma przy końcu mostkowym chropowate pole dla przyczepu więzadła, zwane wyciskiem więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio lig. costoclavicularis). W pobliżu końca bocznego na dolnej powierzchni leży guzek stożkowaty (tuberculum conoideum) oraz bocznie, do przodu od niego - kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Obie te wyniosłości są miejscem przyczepu więzadła kruczoobojczykowego. Pośrodku powierzchni dolnej znajduje się otwór odżywczy (foramen nutricium).Koniec przyśrodkowy, czyli mostkowy (extremitas sternalis) jest zgrubiały i pokryty trójkątną i nieco siodełkowatą powierzchnią stawową mostkową (facies articularis sternalis), która przylega do wcięcia obojczykowego mostka.Koniec boczny zwany barkowym (extremitas acromialis) jest spłaszczony i zakończony małą, owalną i lekko wypukłą powierzchnią stawową barkową (facies articularis acromialis), przeznaczoną do połączenia się z wyrostkiem barkowym łopatki.

Łopatka
Łopatka (scapula) jest typową kością płaską, trójkątnego kształtu, która przylega do tylnej ściany klatki piersiowej. Łopatka łączy się stawowo z obojczykiem i kością ramienną. Wyróżnia się na niej dwie powierzchnie, trzy brzegi i trzy kąty.Powierzchnia przednia zwana żebrową (facies costalis) jest lekko wklęsła i zaopatrzona w kilka kres mięśniowych (lineae musculares), do których przymocowuje się mięsień podłopatkowy. Zagłębienie całej powierzchni nosi nazwę dołu podłopatkowego (fossa subcapularis). Powierzchnia tylna czyli grzbietowa (facies dorsalis) jest wypukła i przedzielona silnie wystającym grzebieniem łopatki na dwa doły: górny - mniejszy i głębszy to dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) i dolny - większy i płytszy nosi nazwę dołu podgrzebieniowego (fossa infraspinata).Grzebień łopatki (spina scapulae) rozpoczyna się małym, trójkątnym polem na brzegu przyśrodkowym łopatki i wstępując w kierunku bocznym staje się coraz większy. Zakończony jest dużym, spłaszczonym wyrostkiem barkowym łopatki (acromion). Na jego brzegu przyśrodkowym znajduje się mała powierzchnia stawowa wyrostka barkowego (facies articularis acromii) dla połączenia z obojczykiem.Brzeg przyśrodkowy łopatki (margo medialis) jest najcieńszym i najdłuższym brzegiem, ustawionym równolegle do kręgosłupa.Najkrótszy brzeg górny (margo superior) jest także cienki i ostry. W jego bocznym odcinku znajduje się małe wcięcie łopatki (incisura scapulae), które zamyka więzadło poprzeczne łopatki górne, tworząc otwór dla przejścia nerwu nadłopatkowego. Od górnego brzegu łopatki, bocznie od wcięcia łopatki, odchodzi skierowany ku przodowi wyrostek kruczy (processus coracoideus), który zagina się haczykowato w kierunku przednio-bocznym.Brzeg boczny (margo lateralis) jest najgrubszym z trzech brzegów i w swej górnej części przedłuża się w wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis), które tworzy panewkę stawu ramiennego. Poniżej wydrążenia znajduje się małe, chropowate pole zwane guzkiem podpanewkowym (tuberculum infraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia trójgłowego ramienia. Powyżej wydrążenia leży małe, chropowate pole zwane guzkiem nadpanewkowym (tuberculum supraglenoidale) dla przyczepu głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Brzeg przyśrodkowy z brzegiem bocznym ograniczają kąt dolny łopatki (angulus inferior). Kąt górny (angulus superior) jest ograniczony przez brzeg przyśrodkowy i górny. Kąt boczny (angulus lateralis) jest tępy i zgrubiały, ograniczają go górny i boczny brzeg łopatki. Kąt boczny jest oddzielony od reszty łopatki nieznacznym przewężeniem, zwanym szyjką łopatki (collum scapulae).

Kości kończyny górnej wolnej

KośŹ ramienna
KośŹ ramienna (humerus) jest kością długą. Na nasadzie bliższej (epiphysis proximalis) znajduje się skierowana przyśrodkowo głowa kości ramiennej (caput humeri), pokryta powierzchnią stawową (facies articularis capitis humeri). Od reszty nasady bliższej głowę oddziela nieznaczne przewężenie zwane szyjką anatomiczną (collum anatomicum). Pozostałą, boczną częśŹ nasady bliższej tworzą dwa guzki: ku przodowi wysunięty guzek mniejszy (tuberculum minus) i bocznie położony guzek większy (tuberculum majus). Od każdego guzka schodzi w dół na trzon kości ramiennej odpowiednia listewka kostna, zwana odpowiednio grzebieniem guzka mniejszego (crista tuberculi minoris) i grzebieniem guzka większego (crista tuberculi majoris). Pomiędzy guzkami i grzebieniami biegnie rynienkowate zagłębienie zwane bruzdą międzyguzkową (sulcus intertubercularis). W bruździe tej przebiega ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Całą nasadę bliższą oddziela od trzonu kości szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum).Trzon kości ramiennej (corpus humeri) w odcinku bliższym jest obły, w części dalszej na przekroju poprzecznym - trójkątny. Dlatego też dopiero od połowy trzonu można odróżniŹ wyraźnie występujące trzy brzegi i trzy powierzchnie. Brzeg przedni (margo anterior) i brzeg przyśrodkowy (margo medialis) ogranicza powierzchnię przednią przyśrodkową (facies anterior medialis), brzeg przedni i boczny (margo lateralis) ogranicza powierzchnię przednią boczną (facies anterior lateralis), a powierzchnia tylna (facies posterior) jest ograniczona przez brzeg boczny i przyśrodkowy. Na powierzchni przedniej bocznej w połowie długości trzonu znajduje się rozległe, chropowate pole, tzw. guzowatośŹ naramienna (tuberositas deltoidea) dla przyczepu mięśnia naramiennego. Na powierzchni tylnej od góry i strony przyśrodkowej ku dołowi i bocznie biegnie płytka bruzda nerwu promieniowego (sulcus nervi radialis).Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości ramiennej jest szeroka i spłaszczona w kierunku przednio-tylnym. Składa się z kłykcia (condylus humeri) i dwóch nadkłykci: bocznego i przyśrodkowego (epicondylus lateralis et medialis). Oba nadkłykcie służą do przyczepu licznych mięśni i więzadeł.KłykieŹ kości ramiennej jest podzielony płytką bruzdą na większą częśŹ przyśrodkową zwaną bloczkiem (trochlea humeri) i mniejszą kulistą częśŹ boczną, stanowiącą główkę kości ramiennej (capitulum humeri). Bloczek i główka są pokryte powierzchniami stawowymi i biorą udział w wytworzeniu stawu łokciowego. Rynienkowato zagłębiona powierzchnia stawowa bloczka zestawia się z wcięciem bloczkowym kości łokciowej, zaś wypukła powierzchnia stawowa główki kości ramiennej łączy się z dołkiem stawowym głowy kości promieniowej. Od przodu ponad główką kości ramiennej leży małe zagłębienie zwane dołem promieniowym (fossa radialis), powyżej bloczka znajduje się większe zagłębienie - dół dziobiasty (fossa coronoidea). Podczas zgięcia przedramienia w stawie łokciowym oba doły wypełniają się: brzegiem przednim głowy kości promieniowej - pierwszy, a wyrostkiem dziobiastym - drugi. Na stronie tylnej nad bloczkiem znajduje się głęboki dół łokciowy (fossa olecrani), do którego wchodzi podczas prostowania przedramienia wyrostek łokciowy kości łokciowej. Na tylnej stronie nadkłykcia przyśrodkowego znajduje się bruzda nerwu łokciowego (sulcus n. ulnaris).

Kości przedramienia
Kościec przedramienia (ossa antebrachii) stanowią dwie kości: łokciowa i promieniowa, które są ułożone równolegle do siebie w przedramieniu odwróconym, tzn. gdy dłoń skierowana jest do przodu. KośŹ łokciowa jest dłuższa, ma silniej rozwiniętą nasadę bliższą i zajmuje w przedramieniu położenie przyśrodkowe czyli od strony palca piątego. KośŹ promieniowa leży bocznie w przedramieniu po stronie kciuka. W położeniu nawróconym przedramienia, tzn. przy ręce skierowanej grzbietem do przodu, kośŹ łokciowa nie zmienia swego położenia, natomiast kośŹ promieniowa krzyżuje skośnie od przodu kośŹ łokciową. KośŹ łokciowa głównie odpowiada za połączenie ramienia z przedramieniem, stąd bardziej rozbudowana nasada bliższa. KośŹ promieniowa służy do połączenia przedramienia z ręką, dlatego ma bardziej rozbudowaną nasadę dalszą.

KośŹ łokciowa
KośŹ łokciowa (ulna) jest kością długą. Nasada bliższa (epiphysis proximalis) jest zaopatrzona w dwa wyrostki. Wyrostek tylny, większy, stanowi górne zakończenie kości i nazywa się wyrostkiem łokciowym (olecranon). Mniejszy, niżej położony i skierowany swym wierzchołkiem do przodu to wyrostek dziobiasty (processus coronoideus). Oba wyrostki ograniczają otwarte ku przodowi wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis), pokryte powierzchnią stawową do połączenia z bloczkiem kości ramiennej. Na powierzchni bocznej wyrostka dziobiastego znajduje się wcięcie promieniowe (incisura radialis), służące do połączenia stawowego z obwodem stawowym głowy kości promieniowej. Pod wyrostkiem dziobiastym jest położona guzowatośŹ łokciowa (turberositas ulnae), będąca polem końcowego przyczepu dla mięśnia ramiennego.Trzon kości łokciowej (corpus ulnae) ma w przekroju poprzecznym kształt trójkątny. Wyróżniamy trzy brzegi ograniczające trzy powierzchnie: przednią (facies anterior), przyśrodkową (facies medialis) i tylną (facies posterior). Brzeg przedni (margo anterior), lekko zaokrąglony, oddziela powierzchnię przednią od przyśrodkowej; brzeg tylny (margo posterior) przebiega pomiędzy powierzchnią przyśrodkową i tylną; najostrzejszy brzeg międzykostny (margo interosseus), skierowany bocznie, oddziela powierzchnię tylną od przedniej i stanowi miejsce przyczepu błony międzykostnej łączącej trzony obu kości przedramienia.Nasadę dalszą (epiphysis distalis) stanowi głowa kości łokciowej (caput ulnae), przedłużająca się po stronie przyśrodkowej w wyrostek rylcowaty (processus styloideus). CzęśŹ przednio-boczną głowy pokrywa obwód stawowy (circumferentia articularis), który służy do połączenia z wcięciem łokciowym kości promieniowej. Głowa kości łokciowej jest zakończona powierzchnią dla połączenia z trójkątną chrząstką, oddzielającą tę kośŹ od nadgarstka.

KośŹ promieniowa
KośŹ promieniowa (radius) jest kością długą o silnie rozwiniętej nasadzie dalszej, bowiem tylko ona z obu kości przedramienia bezpośrednio uczestniczy w połączeniu stawowym przedramienia z ręką.Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) kości stanowi głowa (caput radii), na której są położone dwie powierzchnie stawowe. Jedna wklęsła, skierowana ku górze - to dołek stawowy głowy (fovea articularis capitis), zestawiający się z główką kości ramiennej. Drugą powierzchnię tworzy obwód stawowy głowy kości promieniowej (circumferentia articularis capitis radii), przeznaczony do połączenia z wcięciem promieniowym kości łokciowej. Głowa oddzielona jest od trzonu szyjką (colum radii). Poniżej szyjki, od strony przedniej znajduje się guzowatośŹ kości promieniowej (tuberositas radii), do której przymocowuje się ścięgno końcowe mięśnia dwugłowego ramienia.Trzon (corpus radii), podobnie jak w kości łokciowej, jest na przekroju trójkątny i posiada analogiczne brzegi: przedni (margo anterior), tylny (margo posterior) i międzykostny (margo interosseus), skierowany w stronę przyśrodkową, który jest miejscem przyczepu błony międzykostnej. Brzegi te ograniczają następujące powierzchnie: przednią (facies anterior) - brzeg przedni i międzykostny, boczną (facies lateralis) - brzeg przedni i tylny oraz tylną (facies posterior) - brzeg tylny i międzykostny. Pośrodku powierzchni bocznej znajduje się nierównośŹ zwana guzowatością mięśnia nawrotnego (tuberositas pronatoria)Nasada dalsza (epiphysis distalis) kości promieniowej jest silniej rozwinięta od nasady bliższej i nieco spłaszczona w kierunku przednio-tylnym. W swej części bocznej wydłuża się ku dołowi w wyrostek rylcowaty (processus styloideus), stanowiący najniżej położony punkt przedramienia. Od strony przyśrodkowej nasada dalsza kości promieniowej jest zaopatrzona we wcięcie łokciowe (incisura ulnaris), służące do połączenia z obwodem stawowym głowy kości łokciowej. Dolna powierzchnia ma kształt czworokątny, jest lekko zagłębiona i pokryta dwudzielną powierzchnią nadgarstkową (facies articularis carpea). CzęśŹ boczna tej powierzchni zestawia się z kością łódeczkowatą, częśŹ przyśrodkowa z kością księżycowatą nadgarstka.

Kości ręki
Szkielet ręki (ossa manus) dzieli się na trzy odcinki: kości nadgarstka, śródręcza i palców, obejmuje on dwadzieścia siedem kości.

Kości nadgarstka
Kości nadgarstka (ossa carpi) są ułożone w dwu szeregach, po cztery w każdym. W szeregu bliższym (ordo proximalis), idąc od kciuka, znajdują się kolejno następujące kości: kośŹ łódeczkowata (os scaphoideum), księżycowata (os lunatum), trójgraniasta (os triquetrum) i leżąca na jej powierzchni dłoniowej kośŹ grochowata (os pisiforme).Szereg dalszy (ordo distalis) utworzony jest przez położoną bocznie kośŹ czworoboczną większą (os trapezium), następnie kierując się w stronę przyśrodkową spotykamy kośŹ czworoboczną mniejszą (os trapezoideum), kośŹ główkowatą (os capitatum) i kośŹ haczykowatą (os hamatum). Wszystkie kości nadgarstka są kośŹmi krótkimi i na każdej z nich,- z wyjątkiem kości grochowatej; wyróżnia się sześŹ powierzchni: bliższą, dalszą, przyśrodkową, boczną, dłoniową i grzbietową. W powierzchnie stawowe są zaopatrzone te spośród nich, które są zwrócone do sąsiednich kości. Pozostałe powierzchnie są nierówne i stanowią pola przyczepów więzadeł.Kości nadgarstka w całości układają się w taki sposób, że tworzą łuk wypukłością zwrócony w kierunku grzbietu ręki. Po stronie dłoniowej powstaje w wyniku tego bruzda nadgarstka (sulcus carpi). Jest ona pogłębiona dwiema wyniosłościami: wzdłuż brzegu bocznego nadgarstka przebiega wyniosłośŹ boczna czyli promieniowa (eminentia carpi radialis), utworzona przez guzek kości łódeczkowatej i guzek kości czworobocznej większej, zaś wyniosłośŹ przyśrodkową czyli łokciową (eminentia carpi ulnaris) tworzą kośŹ grochowata i haczyk kości haczykowatej. Do obu tych wyniosłości umocowuje się poprzecznie biegnące więzadło zwane troczkiem zginaczy, które zamyka bruzdę nadgarstka w kanał nadgarstka (canalis carpi). Przez kanał nadgarstka przebiegają ścięgna mięśni zginaczy palców, nerwy i naczynia krwionośne.

Kości śródręcza
Kości śródręcza (ossa metacarpalia) jest pięŹ i należą do typu kości długich. Na każdej z nich wyróżnia się nasadę bliższą zwaną podstawą kości (basis), trzon (corpus) i nasadę dalszą, czyli głowę (caput). Na podstawie każdej kości znajduje się powierzchnia stawowa zwrócona w kierunku bliższym, służąca do połączenia stawowego z odpowiednią kością nadgarstka. Na podstawach kości od II do V występują powierzchnie stawowe boczne dla połączenia z sąsiednimi podstawami kości śródręcza. Trzony kości śródręcza są przewężone i nieznacznie wygięte, wypukłością skierowane do grzbietu ręki. Cztery przestrzenie miedzykostne śródręcza (spatia interossea metacarpi) są wypełnione mięśniami międzykostnymi. Nasada dalsza zwana głową jest pokryta powierzchnią stawową, bierze ona udział w wytworzeniu połączenia stawowego z paliczkiem bliższym odpowiedniego palca.

Kości palców
Kości palców (ossa digitorum manus) stanowią tzw. paliczki (phalanges). Kciuk, czyli palec I, posiada tylko dwa paliczki, tj. bliższy (phalanx proximalis) i dalszy (phalanx distalis). Pozostałe palce, od II do V, są zbudowane z trzech paliczków: bliższego, środkowego i dalszego (phalanx proximalis, media et distalis). Każdy paliczek zbudowany jest z podstawy (basis phalangis) będącej nasadą bliższą kości, trzonu (corpus phalangis) i nasady dalszej, wytwarzającej w paliczkach bliższych i środkowych głowę (caput phalangis), zaś w paliczkach dalszych - guzowatośŹ paliczka dalszego (tuberositas phalangis distalis). Na podstawach i głowach są umieszczone powierzchnie stawowe, służące do połączeń stawowych między paliczkami każdego palca oraz do połączenia bliższego paliczka z odpowiadającą mu kością śródręcza.Poszczególne palce mają następujące nazwy: palec I - kciuk (pollex), palec II - wskazujący (index), palec III- środkowy (digitus medius), palec IV - obrączkowy (digitus anularis), palec V - mały (digitus minimus).Trzeszczki (ossa sesamoidea manus) stanowią małe kosteczki, występujące w zmiennej liczbie. Do stałych trzeszczek ręki zalicza się dwie, występujące po stronie promieniowej i łokciowej głowy I kości śródręcza.

Połączenia kończyny górnej

Połączenia kończyny górnej dzielimy na połączenia obręczy kończyny górnej (junctuare cinguli membri superioris) i połączenia kończyny górnej wolnej (junctuare membri superioris liberi). Z obu kości obręczy tylko obojczyk łączy się ze szkieletem osiowym w stawie mostkowo-obojczykowym. Obie kości obręczy łączą się w stawie barkowo-obojczykowym.Połączenia kończyny górnej wolnej są utworzone przez staw ramienny, staw łokciowy, połączenia kości przedramienia i stawy ręki.

Stawy i więzozrosty obręczy kończyny górnej

Staw mostkowo-obojczykowy
Staw mostkowo-obojczykowy (articulatio sternoclavicularis) jest jedynym stawem łączącym obręcz kończyny górnej z kośŹcem osiowym. Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą: powierzchnia stawowa końca mostkowego obojczyka (facies articularis sternalis) oraz wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) mostka wraz z przylegającą częścią chrząstki pierwszego żebra. Ukształtowanie powierzchni stawowych jest osobniczo bardzo zmienne. Zazwyczaj jednak obie powierzchnie mają kształt siodełkowaty i nie przylegają ściśle do siebie. Między obu powierzchniami stawowymi znajduje się krążek śródstawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej, który dzieli jamę stawową na częśŹ górno-boczną i dolno-przyśrodkową. Krążek swym obwodem zrasta się z częścią włóknistą torebki stawowej i chrząstką I żebra.Torebka stawowa jest luźna, ale gruba i odporna na rozerwanie. Przymocowuje się ona do kości wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.Więzadła stawowe są silne i wzmacniają torebkę z wszystkich stron z wyjątkiem kąta przednio-dolnego.Więzadło mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (lig. sternoclaviculare anterius et posterius) przebiega od końca mostkowego obojczyka - z przodu i z tyłu - do górnej części rękojeści mostka. Więzadła te hamują nadmierne ruchy obojczyka do przodu i do tyłu.Więzadło międzyobojczykowe (lig. interclaviculare) jest nieparzystym więzadłem, rozpiętym nad wcięciem szyjnym mostka. Przymocowuje się ono do końców mostkowych obu obojczyków. Więzadło to hamuje ruchy obojczyka w dół.Więzadło żebrowo-obojczykowe (lig. costoclaviculare) biegnie od chrząstki I żebra ku górze i bocznie do wycisku tegoż więzadła na powierzchni dolnej obojczyka. Działa hamująco na ruchy obojczyka ku górze, do przodu i do tyłu.Staw mostkowo-obojczykowy jest stawem kulistym, wieloosiowym. Można w nim wykonaŹ ruch obojczyka do przodu, ku tyłowi, w górę i w dół, a także obrót dookoła długiej osi obojczyka. Zakres ruchów jest jednak dośŹ ograniczony z uwagi na: 1) umocowanie bocznego czyli barkowego końca obojczyka do łopatki, 2) bliskie sąsiedztwo górnych żeber, 3) silne więzadła wzmacniające torebkę stawową.

Staw barkowo-obojczykowy
Staw barkowo-obojczykowy (articulatio acromioclavicularis) łączy obojczyk z łopatką. Utworzony jest przez lekko wypukłą powierzchnię stawową barkową obojczyka (facies articularis acromialis) oraz przez odpowiednio do niej ukształtowaną, wklęsłą powierzchnię stawową wyrostka barkowego łopatki (facies articularis acromalis). W jamie stawu często występuje krążek stawowy (discus articularis) zbudowany z chrząstki włóknistej.Torebka stawowa jest dośŹ luźna, grubsza z przodu i przymocowuje się do kości wzdłuż granic powierzchni stawowych. Górną powierzchnię torebki stawowej wzmacnia szerokie, grube więzadło barkowo-obojczykowe (lig. acromioclaviculare), rozpięte między powierzchnią górną końca barkowego obojczyka a wyrostkiem barkowym. Więzadło kruczo-obojczykowe (lig. coracoclaviculare) składa się z dwóch silnych pasm, tj. więzadła czworobocznego (lig. trapezoideum) odchodzącego od kresy czworobocznej obojczyka i więzadła stożkowatego (lig. conoideum) odchodzącego od guzka stożkowatego obojczyka. Oba kończą się na wyrostku kruczym łopatki.Ruchy w stawie barkowo-obojczykowym są sprzężone z ruchami obojczyka w stawie mostkowo-obojczykowym. Umożliwiają one unoszenie i obniżanie, wysuwanie do przodu i cofanie oraz nieznaczne ruchy obrotowe. Ogólnie biorąc zakres powyższych ruchów jest bardzo ograniczony. Oba stawy obojczykowe znacznie zwiększają zakres ruchu ramienia we wszystkich kierunkach.

Więzozrosty łopatki
Więzadło kruczo-barkowe (lig. coracoacromiale) jest silnym, szerokim, czworokątnym pasmem, rozpiętym nad stawem ramiennym, a łączącym wyrostek barkowy i kruczy łopatki. Więzadło to wraz z dwoma wyrostkami, do których jest umocowane, wytwarza tzw. sklepienie stawu ramiennego (fornix humeri), chroniące staw przed urazami i kośŹ ramienną przed wywichnięciem ku górze.Więzadło poprzeczne łopatki górne (lig. transversum scapulae superius) jest rozpięte nad wcięciem łopatki, zamykając je w otwór, przez który biegnie nerw nadłopatkowy.

Połączenia kończyny górnej

Staw ramienny
Staw ramienny (articulatio humeri) łączy kończynę górną wolną z jej obręczą. Wypukłą powierzchnię tworzy powierzchnia stawowa głowy kości ramiennej (facies articularis capitis humeri), pokryta chrząstką szklistą. Stanowi ona prawie 1/2 powierzchni kuli o promieniu około 2,5 cm. Panewka stawowa jest utworzona przez jajowatego kształtu wydrążenie stawowe (cavitas glenoidalis) łopatki, pokryte chrząstką szklistą. Chrząstka ta na obwodzie jest grubsza i przechodzi w obrąbek stawowy (labrum glenoidale) zbudowany z chrząstki włóknistej. Obrąbek stawowy powiększa i pogłębia powierzchnię stawową, a tym samym utrwala ruchy w stawie. Stosunek powierzchni stawowej głowy do panewki ma się jak 4:1 i tylko 1/3 powierzchni stawowej głowy przylega do panewki. Ma to duże praktyczne znaczenie dla możliwości wykonywania obszernych ruchów.W związku ze znaczną różnicą między wielkością głowy oraz panewki i dużą ruchomością stawu torebka stawowa jest luźna i bardzo obszerna. Gdy ramię jest opuszczone, dolna częśŹ torebki tworzy fałd skierowany do jamy pachowej, natomiast w odwiedzionym położeniu ramienia fałd ten wygładza się i następuje uwypuklenie się części górnej torebki stawowej. Torebka stawowa przymocowuje się na łopatce do obrąbka stawowego, jedynie w części górnej przekracza tę linię, dochodząc aż do nasady wyrostka kruczego. W ten sposób guzek nadpanewkowy zostaje włączony do jamy stawu, a ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia, przymocowane do guzka nadpanewkowego, w swym początkowym odcinku przebiega wewnątrz jamy stawowej. Na kości ramiennej torebka stawowa przyczepia się do szyjki anatomicznej. Na wysokości bruzdy międzyguzkowej w warstwie włóknistej torebki znajduje się otwór, którym opuszcza jamę stawu ścięgno początkowe głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia.Torebkę stawową wzmacniają dwa więzadła.
Więzadło kruczo-ramienne (lig. coracohumerale) jest silnym, płaskim pasmem, biegnącym od podstawy wyrostka kruczego do obu guzków kości ramiennej. Więzadło to wzmacnia górną ścianę torebki i dźwiga ciężar zwisającego ramienia, przeciwdziałając zsuwaniu się głowy kości ramiennej z panewki stawu.Więzadło obrąbkowo-ramienne (lig. glenohumerale) przebiega w głębokiej warstwie torebki stawowej, w jej ścianie górnej i przedniej, w związku z czym jest niewidoczne od zewnątrz. Zazwyczaj składa się z trzech pasm rozpiętych między obrąbkiem stawowym łopatki a szyjką anatomiczną i ogranicza głównie ruchy obrotowe ramienia na zewnątrz. Poza tym torebkę stawową wzmacniają ścięgna mięśni przyczepiających się do obu guzków kości ramiennej.Staw ramienny jest stawem prostym, kulistym i wieloosiowym. W stawie tym można wykonaŹ ruchy dookoła trzech osi: 1) odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio) - wokół osi strzałkowej, 2) unoszenie ramienia do przodu (anteversio humeri) czyli zginanie i unoszenie ramienia do tyłu (retroversio humeri) czyli prostowanie - wokół osi poprzecznej, 3) nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio) dookoła osi podłużnej. W następstwie połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem powstają ruchy obwodzenia (circumductio), w czasie których wolny koniec ramienia zatacza na swej drodze poprzecznie owalną elipsę.W stawie ruch odwodzenia można wykonaŹ tylko do poziomu (90o), bowiem dalsze unoszenie uniemożliwia tzw. sklepienie stawu ramiennego (patrz wyżej), o które opiera się guzek większy kości ramiennej. Unoszenie ramienia (elevatio humeri) powyżej poziomu odbywa się przy współudziale obu stawów obojczykowych i rotacji łopatki.

Staw łokciowy
Staw łokciowy (articulatio cubiti) jest stawem złożonym. Składa się z trzech połączeń, objętych wspólną torebką stawową. Dwa połączenia, tj. częśŹ ramienno-łokciowa i ramienno-promieniowa stawu łokciowego, stanowią funkcjonalnie jedną całośŹ, a ruch odbywa się w nich wokół wspólnej, poprzecznej osi stawu. Są to ruchy zginania i prostowania. Trzecią częśŹ stawu łokciowego tworzy połączenie promieniowo-łokciowe, zwane stawem promieniowo-łokciowym bliższym (articulatio radioulnaris proximalis), który należy do stawów typu obrotowego. Ruchy obrotowe przedramienia, tj. nawracanie i odwracanie, mogą się odbywaŹ w tym stawie przy współudziale stawu promieniowo-łokciowego dalszego.W utworzeniu stawu łokciowego uczestniczą trzy pary powierzchni stawowych: 1) częśŹ ramienno-łokciową tworzy powierzchnia stawowa bloczka kości ramiennej (trochlea humeri) i wcięcie bloczkowe kości łokciowej (incisura trochlearis), 2) częśŹ ramienno-promieniowa utworzona jest przez powierzchnię stawową główki kości ramiennej (capitulum humeri) i dołek stawowy głowy kości promieniowej (fovea articularis capitis radii), 3) częśŹ promieniowo-łokciową tworzy wcięcie promieniowe kości łokciowej (circumferentia articularis).Torebka stawowa jest dośŹ obszerna i cienka od przodu i tyłu, zaś gruba i napięta po stronie bocznej i przyśrodkowej, gdzie jest wzmocniona silnymi więzadłami. Na kości ramiennej torebka stawowa przymocowuje się poniżej obu nadkłykci, z przodu i z tyłu wzdłuż górnych granic dołu dziobiastego, promieniowego i dołu wyrostka łokciowego. Na kości łokciowej przyczep torebki biegnie wzdłuż brzegów wcięcia bloczkowego i wcięcia promieniowego z wyjątkiem wierzchołków wyrostków: łokciowego i dziobiastego, które są objęte torebką i leżą wewnątrz jamy stawowej. Na kości promieniowej linia przyczepu torebki przebiega dookoła szyjki.Dwa silne więzadła stanowią wzmocnienie części ramienno-łokciowej i ramienno-promieniowej stawu łokciowego; są to: więzadło poboczne łokciowe i promieniowe.Więzadło poboczne łokciowe (lig. collaterale ulnare) składa się z trzech części, łączących się ze sobą na kształt trójkąta. Więzadło poboczne łokciowe łączy nadkłykieŹ przyśrodkowy kości ramiennej z wcięciem bloczkowym (bliżej wyrostka łokciowego) i wyrostkiem dziobiastym kości łokciowej. CzęśŹ poprzeczna tego więzadła, położona najniżej, tworzy więzadło Coopera.Więzadło poboczne promieniowe (lig. collaterale radiale) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej, biegnąc w dół rozdziela się na dwa pasma, z których jedno przymocowuje się na przedniej, drugie na tylnej krawędzi wcięcia promieniowego kości łokciowej na wysokości szyjki kości promieniowej. Przestrzeń między dwoma powyższymi pasmami wypełniają pozostałe włókna, biegnące od nadkłykcia bocznego do więzadła pierścieniowatego. Dzięki temu, że kośŹ promieniowa jest wolna od przyczepów więzadeł, zachowuje swobodę ruchów obrotowych.Do wzmocnień stawu promieniowo-łokciowego bliższego należy więzadło pierścieniowate i czworokątne.Więzadło pierścieniowate (lig. anulare radii) przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego kości łokciowej. Obejmuje ono w swym przebiegu obwód stawowy głowy kości promieniowej i nie pozwala na oddalenie się głowy od wcięcia oraz uniemożliwia przesuwanie się kości promieniowej względem kości łokciowej.Więzadło czworokątne (lig. quadratum) jest rozpięte poziomo między dolnym brzegiem wcięcia promieniowego kości łokciowej, a odpowiadającą mu częścią szyjki kości promieniowej. Więzadło to napina się podczas ruchów nawracania i odwracania przedramienia.Staw łokciowy jako całośŹ można zakwalifikowaŹ do typu stawu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, a ściślej mówiąc stanowi on staw śrubowo-obrotowy. Oś poprzeczna przebiega przez bloczek i główkę kości ramiennej; jest zatem wspólną osią dla połączenia ramienno-łokciowego i ramienno-promieniowego. Wokół tej osi wykonuje się ruch zginania (flexio) i prostowania (extensio). W zasadzie ruchy zginania i prostowania zakreślają wycinek ruchu śrubowego. Druga oś ruchu przebiega przez środek głowy kości promieniowej, dalej biegnie skośnie przez błonę międzykostną i u dołu przez głowę kości łokciowej. Jak z tego wynika oś ruchu obrotowego jest wspólna dla obu stawów promieniowo-łokciowych: bliższego i dalszego. Stawy promieniowo-łokciowe są stawami sprzężonymi, ruchy odbywają się w nich równocześnie. Są to ruchy nawracania (pronatio) i odwracania przedramienia (supinatio). Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchu obrotowego przedłuża się ku górze przechodząc przez środek głowy kości ramiennej. Wskutek tego można dookoła tej samej osi wykonaŹ ruch obrotowy całej kończyny górnej w stawie ramiennym.

Błona międzykostna przedramienia
Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) stanowi mocną blaszkę włóknistą rozpiętą między brzegami międzykostnymi kości promieniowej i łokciowej. W części środkowej jest ona najsilniejsza, zaś w części górnej oraz dolnej traci jednolity przebieg i zawiera otwory przeznaczone do przejścia naczyń krwionośnych. W górnej części błona międzykostna kończy się silną struną skośną (chorda obliqua). Błona międzykostna jest silnie napięta w pośrednim położeniu przedramienia, tj. między ruchem nawracania i odwracania. Ma ona duże znaczenie jako czynnik hamujący podłużne przesuwanie się kości promieniowej w stosunku do kości łokciowej. Błona międzykostna stanowi także pole przyczepów licznych mięśni.

Staw promieniowo-łokciowy dalszy
Staw promieniowo-łokciowy dalszy (articulatio radioulnaris distalis) jest zbudowany podobnie do stawu promieniowo-łokciowego bliższego, z tą jednak różnicą, że kośŹ promieniowa i łokciowa zamieniły się rolami. Panewka stawu jest utworzona przez wcięcie łokciowe (incisura urnalis) kości promieniowej, zaś wypukłą powierzchnię stawową tworzy obwód stawowy głowy kości łokciowej (circumferentia articularis capitis ulnae), który nie biegnie jednak dookoła całej głowy, tak jak na kości promieniowej, lecz zajmuje jedynie około połowy powierzchni obwodowej głowy. Do stawu promieniowo-łokciowego dalszego należy krążek stawowy (discus articularis), który przylega do dolnej powierzchni głowy kości łokciowej. Jest on przymocowany od strony przyśrodkowej do wyrostka rylcowatego kości łokciowej, bocznie - do krawędzi między wcięciem łokciowym a powierzchnią stawową nadgarstkową kości promieniowej. Krążek stawowy jest dwuwklęsły; swą górną powierzchnią jest zwrócony do głowy kości łokciowej, dolną zaś - do kości trójgraniastej nadgarstka. Krążek ten oddziela jamę stawu promieniowo-łokciowego dalszego od jamy stawu promieniowo-nadgarstkowego.Torebka stawowa (capsula articularis) jest luźna, lecz mocna i najgrubsza po stronie grzbietowej; ze względu na obecnośŹ krążka jama stawowa nie stanowi przestrzeni jednokształtnej. Załamana jest pod kątem prostym w ten sposób, że częśŹ górna zawarta między kością promieniową i łokciową jest ustawiona w płaszczyźnie strzałkowej, natomiast częśŹ dolna, ograniczona dolną powierzchnią głowy i krążkiem stawowym, przebiega poziomo.Czynnościowo staw promieniowo-łokciowy dalszy jest sprzężony ze stawem promieniowo-łokciowym bliższym (o czym była mowa wyżej) i należy do stawów typu obrotowego.

Stawy ręki
Ręka (manus) zawdzięcza swą ruchomośŹ licznym stawom, do których należą: staw promieniowo-nadgarstkowy,
staw śródnadgarstkowy,
połączenia stawowe szeregu bliższego nadgarstka,
połączenia stawowe szeregu dalszego nadgarstka,
stawy między szeregiem dalszym nadgarstka i kośŹmi śródręcza, stawy między kośŹmi śródręcza,
stawy śródręczno-paliczkowe,
stawy międzypaliczkowe.

Staw promieniowo-nadgarstkowy
Staw promieniowo-nadgarstkowy (articulatio radiocarpea) zwany jest także stawem bliższym ręki. Łączy on kośŹ promieniową i krążek stawu promieniowo-łokciowego dalszego z trzema kośŹmi szeregu bliższego nadgarstka.Panewka stawowa jest utworzona przez powierzchnię stawową nadgarstkową kości promieniowej (facies articularis carpea), którą od strony łokciowej uzupełnia powierzchnia stawowa krążka stawowego (discus articularis). Powierzchnia wypukła ma kształt jajowaty i z wyjątkiem kości grochowatej jest utworzona przez wszystkie kości szeregu bliższego nadgarstka, tj. kośŹ łódeczkowatą, księżycowatą i trójgraniastą. Kości te są silnie złączone ze sobą za pośrednictwem więzadeł międzykostnych nadgarstka.Torebka stawowa jest obszerna i luźna; przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Jest ona wzmocniona licznymi i silnymi więzadłami, które są wspólne dla stawu promieniowo-nadgarstkowego i dalszych stawów nadgarstka.Staw promieniowo-nadgarstkowy jest stawem złożonym, eliptycznym o dwóch osiach ruchu. Główna oś stawu biegnie poprzecznie i dookoła niej wykonuje się ruchy zginania dłoniowego ręki (flexio palmaris manus) i zginania grzbietowego ręki (flexio dorsalis manus). Dookoła osi dłoniowo-grzbietowej można rękę odwodziŹ w kierunku łokciowym (abductio ulnaris manus) i w kierunku promieniowym (abductio radialis manus). W następstwie kombinacji ruchów wykonuje się ruch obwodzenia ręki (circumductio manus).

Staw śródnadgarstkowy
Staw śródnadgarstkowy (articulatio mediocarpea), czyli staw dalszy ręki, jest stawem łączącym szereg bliższy z szeregiem dalszym kości nadgarstka. Kształt szczeliny stawowej jest bardzo nieregularny, upodabnia się do poziomo ułożonej litery S. Torebka stawowa jest napięta po stronie dłoniowej, luźna po stronie grzbietowej. Kości w obu szeregach nadgarstka są połączone ze sobą więzadłami międzynadgarstkowymi międzykostnymi (lig. intercarpea interossea).

Stawy międzynadgarstkowe
Stawy międzynadgarstkowe (articulationes intercarpeae) występują w obrębie szeregu bliższego i dalszego nadgarstka, łączą przylegające do siebie kości. Jamy tych stawów otwierają się do stawu śródnadgarstkowego. Staw kości grochowatej (articulatio ossis pisiformis) jest najbardziej ruchomym z wszystkich międzynadgarstkowych stawów, ponieważ ma bardzo luźną torebkę stawową. Staw ten łączy kośŹ grochowatą z kością trójgraniastą.

Stawy nadgarstkowo-śródręczne
Stawy nadgarstkowo-śródręczne (articulationes carpometacarpeae) są utworzone przez powierzchnie stawowe dalsze każdej kości szeregu dalszego nadgarstka oraz przez powierzchnie stawowe bliższe podstaw kości śródręcza.Stawy międzyśródręczne (articulationes intermetacarpeae) występują w liczbie trzech stawów, a tworzą je zwrócone ku sobie powierzchnie stawowe podstaw od II do V kości śródręcza.Stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne, z wyjątkiem stawu nadgarstkowo-śródręcznego kciuka, są stawami płaskimi, z wybitnie napiętymi torebkami stawowymi i więzadłami. Z tego względu kości szeregu dalszego nadgarstka i kości śródręcza stanowią zwartą całośŹ, która porusza się nieznacznie w stosunku do szeregu bliższego i do przedramienia.Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka (articulatio carpometacarpea pollicis) stanowi całkowicie odrębny staw. Należy on do stawów typu siodełkowatego, który w tak czystej formie nigdzie indziej w ustroju nie występuje. Powierzchnia stawowa kości czworobocznej większej i powierzchnia stawowa podstawy I kości śródręcza są ukształtowane siodełkowato i dopasowane do siebie. Torebka stawowa jest obszerna i luźna.Ruchy w stawie nadgarstkowo-śródręcznym kciuka odbywają się wokół dwóch głównych osi. Jedna oś jest ustawiona w kierunku dłoniowo-grzbietowym; w stosunku do niej odbywają się ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia kciuka (adductio pollicis). Druga oś biegnie w kierunku promieniowo-łokciowym czyli poprzecznie; dookoła niej odbywają się ruchy przeciwstawiania kciuka (oppositio pollicis) i powrotu do wyjściowego położenia czyli odprowadzenia (repositio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania prowadzi do ruchów obwodzenia (circumductio). Ruchy kciuka są zatem wielostronne, a ruch przeciwstawiania kciuka umożliwia jego współpracę z pozostałymi palcami, dzięki czemu żaden inny palec nie może zastąpiŹ kciuka w jego czynności chwytnej.Opisane wyżej stawy bliższej części ręki mają w zasadzie wspólny aparat więzadłowy, gdyż szereg spośród przebiegających tu więzadeł dotyczy zazwyczaj nie jednego lecz większej liczby stawów. Pasma więzadłowe łączące poszczególne kości na ogół nie dają się odgraniczyŹ od siebie. Prócz więzadeł czynnikiem ochronnym stawów ręki są liczne i bardzo silne ścięgna mięśni, które zstępując z przedramienia na rękę pokrywają i otaczają stawy.Końce dalsze obu kości przedramienia są zespolone z kośŹmi szeregu bliższego nadgarstka znacznie silniej po stronie promieniowej. Do więzadeł wzmacniających stawy ręki należą: Więzadło poboczne promieniowe nadgarstka (lig. collaterale carpi radiale), rozpięte między wyrostkiem rylcowatym kości promieniowej a kością łódeczkowatą hamuje ono ruchy odwodzenia łokciowego ręki. Więzadło poboczne łokciowe nadgarstka (lig. collaterale carpi ulnare) biegnie od wyrostka rylcowatego kości łokciowej do kości grochowatej i trójgraniastej; hamuje ono ruchy odwodzenia promieniowego ręki. Więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. radiocarpeum palmare) rozpoczyna się na brzegu dłoniowym powierzchni stawowej nadgarstkowej kości promieniowej i wyrostku rylcowatym, i pasmami dochodzi do kości księżycowatej, trójgraniastej i główkowatej. Więzadło promieniowo-nadgarstkowe grzbietowe (lig. radiocarpeum dorsale) odchodzi od brzegu powierzchni stawowej kości promieniowej po stronie grzbietowej i kończy się na powierzchni grzbietowej kości szeregu bliższego nadgarstka. Więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (lig. ulnocarpeum palmare) rozpoczyna się na wyrostku rylcowatym kości łokciowej, a kończy się na kości księżycowatej i trójgraniastej.Więzadła te napinają się w ruchach zgięcia grzbietowego bądź dłoniowego ręki.Kości szeregu bliższego nadgarstka są połączone ze sobą za pośrednictwem: Więzadła łukowatego grzbietowego i dłoniowego nadgarstka (lig. arcuatum carpi dorsale et palmare). Więzadeł nadgarstkowych dłoniowych, grzbietowych i międzykostnych (ligg. intercarpea palmaria, dorsalia et interossea).Trzecią grupę tworzą więzadła wzmacniające, głównie stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne. Należą do nich: Więzadła nadgarstkowo-śródręczne dłoniowe i grzbietowe (ligg. arpometacarpea palmaria et dorsalia). Więzadła śródręczne dłoniowe, grzbietowe i międzykostne (ligg. etacarpea palmaria, dorsalia et interossea), które wzmacniają torebki stawów międzyśródręcznych.Na szczególną uwagę zasługuje:
Więzadło rozpięte między wyniosłością promieniową i łokciową nadgarstka, zwane troczkiem zginaczy (retinaculum flexorum), dawniej - więzadłem poprzecznym nadgarstka. Więzadło to zamyka bruzdę nadgarstka (sulcus carpi) w kanał nadgarstka (canalis carpi) i chroni przebiegające w nim ścięgna mięśni, naczynia krwionośne i nerwy przed możliwością urazu.

Stawy śródręczno-paliczkowe
Stawy śródręczno-paliczkowe II-V (articulationes metacarpophalangeae) czynnościowo odpowiadają stawom kulistym. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą głowy kości śródręcza, wklęsłą - dołki stawowe położone na podstawie paliczków członów bliższych palców. Torebka stawowa jest luźna i cienka, wzmocniona po stronie promieniowej i łokciowej więzadłami pobocznymi (ligg. collateralia), które napinają się silnie w położeniu zgięcia stawu i przeciwdziałają wtedy ruchom bocznym palców. Ponadto między głowami kości śródręcza (od II do V) przebiega więzadło poprzeczne głębokie śródręcza (lig. metacarpeum transversum profundum), które ogranicza nadmierne odwodzenie palców. W stawach śródręczno-paliczkowych można wykonaŹ ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio) wokół osi poprzecznej oraz ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi grzbietowo-dłoniowej. Zakres ruchów odwodzenia jest największy, gdy palce są wyprostowane. Z kombinacji ruchów zgięcia i prostowania oraz odwodzenia i przywodzenia powstają ruchy obwodzenia. Stawy śródręczno-paliczkowe należą do stawów kulistych o ograniczonej ruchomości, bowiem nie można w nich wykonaŹ czynnych ruchów obrotowych.Staw śródręczno-paliczkowy kciuka (articulatio metacarpophalangea pollicis) w przeciwieństwie do pozostałych stawów śródręcznopaliczkowych jest stawem zawiasowym. Ma on podobną budowę do stawów międzypaliczkowych palców. W stawie tym można wykonaŹ tylko ruchy wokół osi poprzecznej, tj. zgięcie (flexio) i wyprost (extensio).

Stawy międzypaliczkowe ręki
Stawy międzypaliczkowe ręki (articulationes interphalangeae manus) łączą ze sobą paliczki każdego palca. W kciuku występuje tylko jeden staw międzypaliczkowy, natomiast w palcach od II do V znajdują się po dwa takie stawy, tj. stawy międzypaliczkowe bliższe i dalsze. Torebkę stawową każdego stawu międzypaliczkowego wzmacniają silne więzadła poboczne (ligg. collateralia), które zabezpieczają ruchy członów palców w każdym położeniu stawu. Pod względem budowy zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze należą do stawów zawiasowych. Oś ruchu przebiega poprzecznie, w związku z czym możliwe są ruchy zginania (flexio) i prostowania (extensio).

KOśCI, STAWY I WI�ZADŁA KOĄCZYNY DOLNEJ

Kościec kończyny dolnej składa się z obręczy kończyny dolnej i kośŹca kończyny dolnej wolnej. Kościec kończyny dolnej wolnej dzieli się na trzy odcinki: kośŹ udową, kości podudzia (kośŹ piszczelową i strzałkową) oraz szkielet stopy (7 kości stępu, 5 kości śródstopia i 14 kości palców stopy).

Kości obręczy kończyny dolnej
W skład kości obręczy kończyny dolnej (cingulum membri inferioris) u dorosłego osobnika wchodzą dwie kości miedniczne. Obie kości miedniczne obejmują u dołu szkielet osiowy i wraz z kością krzyżową ograniczają miednicę (pelvis).

KośŹ miedniczna
KośŹ miedniczna (os coxae) jest największą i najszerszą kością szkieletu o kształcie nieregularnym. Najwęższa jest w części środkowej, a poszerza się ku dołowi i ku górze. We wczesnych latach życia każda kośŹ miedniczna składa się z trzech kości połączonych chrząstką. Są to: kośŹ biodrowa (os ilium) skierowana ku górze, kośŹ kulszowa (os ischii) skierowana ku dołowi i do tyłu oraz kośŹ łonowa (os pubis) położona u dołu z przodu. Trzy powyższe kości łączą się ze sobą pośrodku kości miednicznej w miejscu, gdzie po stronie zewnętrznej znajduje się duży, głęboki dół zwany panewką (acetabulum). W utworzeniu panewki uczestniczą zatem wszystkie trzy kości budujące kośŹ miedniczną.

KośŹ biodrowa
KośŹ biodrowa (os ilium) stanowi największy odcinek kości miednicznej i składa się z trzonu oraz talerza. Granicę między powyższymi składowymi kości biodrowej, po stronie wewnętrznej kości, tworzy kresa łukowata (linea arcuata).Trzon kości biodrowej (corpus ossis ilii) stanowi dolną, zgrubiałą częśŹ kości i wytwarza ok. 2/5 panewki. Po stronie wewnętrznej na granicy przejścia trzonu kości biodrowej w trzon kości łonowej znajduje się małe wzniesienie, zwane wyniosłością biodrowo-łonową (eminentia iliopubica).Talerz kości biodrowej (ala ossis ilii) ogranicza bocznie miednicę większą. Odróżniamy na nim powierzchnię pośladkową (facies glutea), skierowaną bocznie i ku tyłowi oraz powierzchnię krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina), lekko zagłębioną w części przedniej i skierowaną do światła miednicy większej. Górną krawędź talerza biodrowego stanowi grzebień biodrowy (crista iliaca).Powierzchnia pośladkowa, czyli zewnętrzna jest lekko wypukła i stosunkowo gładka. Służy ona za miejsce przyczepu trzech mięśni pośladkowych, których przyczepy są oddzielone kresami. Najkrótsza - kresa pośladkowa tylna (linea glutea posterior) biegnie pionowo w tylnej części powierzchni pośladkowej i ogranicza małe, chropowate pole, na którym znajduje się częśŹ przyczepu mięśnia pośladkowego wielkiego. Kresa pośladkowa przednia (linea glutea anterior) jest najdłuższa, biegnie łukowato od góry i przodu ku tyłowi i do dołu. Między nią, a kresą tylną i grzebieniem biodrowym jest położone pole przyczepu mięśnia pośladkowego średniego. Trzecia, to kresa pośladkowa dolna (linea glutea inferior), przebiegająca nad panewką, jest najsłabiej zaznaczona. Między nią, a kresą pośladkową przednią znajduje się przyczep mięśnia pośladkowego małego.Powierzchnia krzyżowo-miedniczna (facies sacropelvina) czyli wewnętrzna, jest oddzielona u dołu od trzonu kości biodrowej kresą łukowatą (linea arcuata). Przedni odcinek tej powierzchni, gładki i wklęsły, stanowi dół biodrowy (fossa iliaca), który jest miejscem przyczepu mięśnia biodrowego. Odcinek tylny powierzchni wewnętrznej w swej części przednio-dolnej stanowi powierzchnię stawową kości biodrowej, służącą do połączenia się z kością krzyżową. Z uwagi na kształt nosi ona nazwę powierzchni uchowatej (facies auricularis). Odcinek tylno-górny, silnie chropowaty, tworzy guzowatośŹ biodrową (tuberositas iliaca), do której przyczepiają się więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne i mięśnie.Grzebień biodrowy (crista iliaca) stanowi górny, zgrubiały brzeg talerza. Rozpoczyna się wystającym ku przodowi kolcem biodrowym przednim górnym (spina iliaca anterior superior) a kończy wystającym ku tyłowi kolcem biodrowym tylnym górnym (spina iliaca posterior superior). Poniżej kolca przedniego górnego znajduje się kolec biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior). Podobnie na brzegu tylnym, pod kolcem tylnym górnym, jest kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior). Na grzebieniu biodrowym można wyróżniŹ trzy mniej więcej równolegle do siebie biegnące listewki kostne: wargę zewnętrzną (labium externum), wargę wewnętrzną (labium internum) i między nimi pośrodku położoną i zaznaczoną najsłabiej - kresę pośrednią (linea intermedia). Są one miejscem przyczepu mięśni brzucha.

KośŹ kulszowa
KośŹ kulszowa (os ischii) tworzy tylno-dolny odcinek kości miednicznej. Składa się z trzonu i gałęzi.Trzon kości kulszowej (corpus ossis ischii) tworzy około 2/5 panewki. Na brzegu tylnym trzonu wystaje ku tyłowi wybitnie ostro zakończony kolec kulszowy (spina ischiadica), który oddziela położone wyżej wcięcie kulszowe większe (incisura ischiadica major) od wcięcia kulszowego mniejszego (incisura ischiadica minor). Poniżej wcięcia kulszowego mniejszego trzon przechodzi pod kątem prostym w gałąź kości kulszowej. Tylna powierzchnia tego odcinka, chropowata i wypukła, tworzy guz kulszowy (tuber ischiadicum). W pozycji siedzącej miednica opiera się o podłoże na obu guzach kulszowych.Gałąź kości kulszowej (ramus ossis ischii) stanowi spłaszczoną cienką częśŹ tej kości; odchodzi od dolnej części trzonu pod kątem prostym i biegnie przyśrodkowo do przodu, łącząc się z gałęzią dolną kości łonowej.

KośŹ łonowa
KośŹ łonowa (os pubis) stanowi przednio-dolną częśŹ kości miednicznej. Składa się z trzonu, gałęzi górnej i gałęzi dolnej.Trzon kości łonowej (corpus ossis pubis) wytwarza 1/5 częśŹ panewki. Przyśrodkowo i nieco do przodu od panewki znajduje się na trzonie wyniosłośŹ biodrowo-łonowa (eminentia iliopubica), utworzona wspólnie przez kośŹ łonową i biodrową.Gałąź górna kości łonowej (ramus superior ossis pubis) odchodzi od trzonu w kierunku przednio-przyśrodkowym. Na przekroju poprzecznym ma kształt trójkątny. Jej najostrzejszy brzeg górny stanowi grzebień kości łonowej (pecten ossis pubis), który ku tyłowi i górze przedłuża się w kresę łukowatą. Obustronnie biegnący grzebień łonowy, kresa łukowata oraz linia biegnąca między powierzchnią miedniczną a podstawą kości krzyżowej wytwarzają kresę graniczną (linea terminalis), która oddziela miednicę większą od miednicy mniejszej. Grzebień kości łonowej jest zakończony przyśrodkowo z przodu małym guzkiem łonowym (tuberculum pubicum). Drugi, przedni brzeg gałęzi górnej, biegnący od guzka łonowego w kierunku panewki, nosi nazwę grzebienia zasłonowego (crista obturatoria). Grzebień ten wraz z brzegiem tylnym ogranicza bruzdę zasłonową (sulcus obturatorius). W miejscu przejścia gałęzi górnej w gałąź dolną kości łonowej znajduje się, skierowana przyśrodkowo, powierzchnia spojeniowa (facies symphysialis) dla połączenia z kością łonową strony przeciwległej.Gałąź dolna (ramus inferior ossis pubis) jest wąska i płaska, kieruje się w dół i bocznie od gałęzi górnej, przechodząc w gałąź kości kulszowej. Obie gałęzie kości łonowej i gałąź kości kulszowej ograniczają otwór zasłoniony (foramen obturatum). Otwór zamyka błona zasłonowa z wyjątkiem bruzdy zasłonowej, która tworzy kanał zasłonowy.

Panewka
W miejscu zrośnięcia się trzonów wszystkich trzech kości tworzących kośŹ miedniczną, po stronie zewnętrznej, znajduje się głęboki dół zwany panewką (acetabulum). Wgłębienie to obejmuje wysoki wał kostny, przerwany u dołu tzw. wcięciem panewki (incisura acetabuli). Wcięcie panewki prowadzi do okrągłego chropowatego dna czyli dołu panewki (fossa acetabuli). Dół ten otacza podkowiastego kształtu gładka powierzchnia stawowa zwana powierzchnią księżycowatą (facies lunata). Panewka służy do połączenia stawowego kości miednicznej z kością udową.

Kości kończyny dolnej wolnej

KośŹ udowa
KośŹ udowa (femur) jest najdłuższą i najmocniejszą kością szkieletu. Położenie jej jest nieco skośne w stosunku do osi pionowej. W związku z tym w pionowej postawie ciała górne końce obu kości udowych są bardziej oddalone od siebie, niż końce dolne. KośŹ udowa, jak każda kośŹ długa, składa się z trzonu i dwóch nasad - bliższej i dalszej.Nasadę bliższą kości udowej (epiphysis proxinralis femoris) tworzy głowa (caput femoris) i szyjka (collum femoris). Na głowie znajduje się powierzchnia stawowa głowy (facies articularis capitis), służąca do połączenia się z powierzchnią księżycowatą panewki. W swej części przyśrodkowej ma ona chropowate wgłębienie - dołek głowy (fovea capitis), do którego przyczepia się więzadło głowy kości udowej. Szyjka łączy głowę z trzonem pod kątem otwartym przyśrodkowo. WielkośŹ tego kąta, który jest zawarty między długą osią szyjki i trzonu, wynosi u dorosłego osobnika przeciętnie 135o.Trzon kości udowej (corpus femoris) jest lekko wypukły ku przodowi. W swej części górnej, w miejscu złączenia się z szyjką, posiada dwa wydatne guzy zwane krętarzami. Krętarz większy (trochanter major) jest dużą, czterościenną wyniosłością skierowaną ku górze w przedłużeniu trzonu i położoną bocznie od szyjki kości udowej. U podstawy powierzchni przyśrodkowej krętarza większego znajduje się dół krętarzowy (fossa trochanterica).Krętarz mniejszy (trochanter minor) jest położony niżej i przyśrodkowo od krętarza większego. Oba krętarze są połączone z tyłu wyraźnie zaznaczonym grzebieniem międzykrętarzowym (crista intertrochanterica); od przodu zaś łączy je mniej wyraźna kresa międzykrętarzowa (linea intertrochanterica). Kresa międzykrętarzowa biegnie skośnie od krętarza większego ku dołowi i przyśrodkowo, następnie zbacza poniżej krętarza mniejszego ku tyłowi i łączy się z wargą przyśrodkową kresy chropawej.Trzon kości udowej jest od strony przedniej, przyśrodkowej i bocznej dośŹ gładki; nie wyróżnia się na nim brzegów ani powierzchni. Wzdłuż trzonu po stronie tylnej przebiega kresa chropawa (linea aspera), która składa się z dwóch warg: przyśrodkowej i bocznej (labium mediale et laterale). Obie wargi kresy chropawej rozchodzą się ku dołowi i kończą na odpowiednich nadkłykciach: przyśrodkowym i bocznym, ograniczając trójkątne pole zwane powierzchnią podkolanową (facies poplitea). Ku górze warga przyśrodkowa rozdwaja się na słabo zaznaczoną linię dochodzącą do krętarza mniejszego zwaną kresą grzebieniową (linea pectinea) oraz na cześŹ przyśrodkową, która nie dochodzi do krętarza mniejszego lecz go omija i łączy się z kresą międzykrętarzową. Warga boczna przechodzi w swym górnym odcinku w chropowate pole zwane guzowatością pośladkową (tuberositas glutea), do której przyczepia się częśŹ mięśnia pośladkowego wielkiego.Nasada dalsza kości udowej (epiphysis distalis femoris) jest wybitnie zgrubiała i składa się z dwóch kłykci: większego przyśrodkowego (condylus medialis), i mniejszego bocznego (condylus lateralis). Kłykcie są silnie uwypuklone w płaszczyźnie strzałkowej i zaopatrzone w powierzchnie stawowe (facies articulares). Oba kłykcie najsilniej uwypuklają się ku tyłowi, gdzie są oddzielone od siebie głębokim dołem międzykłykciowym (fossa intercondylaris). Dół ten od tyłu i góry jest ograniczony poprzecznie biegnącą kresą międzykłykciową (linea intercondylaris). Powierzchnie stawowe kłykci kości udowej, oddzielone dołem międzykłykciowym, są przeznaczone do połączenia stawowego z kłykciami kości piszczelowej. W przedniej części powierzchnie te zlewają się ze sobą, tworząc tzw. powierzchnię rzepkową (facies patellaris), która jest pośrodku rynienkowato wklęsła. Powierzchnie boczne kłykci są chropowate, uwypuklone i tworzą nadkłykcie. Powyżej kłykcia przyśrodkowego znajduje się nadkłykieŹ przyśrodkowy (epicondylus medialis), a powyżej kłykcia bocznego - nadkłykieŹ boczny (epicondylus lateralis).

Rzepka
Rzepka (patella) jest to spłaszczona kośŹ kształtu trójkątnego z zaokrąglonymi brzegami. Rzepka jest włączona w ścięgno mięśnia czworogłowego uda i dzięki swemu położeniu chroni staw kolanowy od przodu. Powierzchnia przednia rzepki jest nierówna i do niej przyczepia się częśŹ włókien ścięgna mięśnia czworogłowego uda. Powierzchnia tylna gładka, stanowi powierzchnię stawową (facies articularis), podzieloną podłużnie biegnącym wzniesieniem na częśŹ boczną i przyśrodkową. Powierzchnia ta jest przeznaczona do połączenia z powierzchnią rzepkową kości udowej. Najszerszy i najgrubszy brzeg górny stanowi podstawę rzepki (basis patellae); brzegi boczne, kierując się zbieżnie ku dołowi, łączą się w tzw. wierzchołku rzepki (apex patellae).

Kości goleni
Kościec goleni lub podudzia (ossa cruris) składa się z dwóch kości długich: piszczelowej i strzałkowej. KośŹ piszczelowa jest znacznie silniej zbudowana od strzałki, gdyż tylko ona dźwiga ciężar ciała i łączy się stawowo z kością udową. KośŹ piszczelowa odpowiada w przedramieniu kości promieniowej i wespół z kością strzałkową, z którą łączy się swym końcem bliższym i dalszym, ogranicza przestrzeń międzykostną goleni (spatium interosseum cruris).

KośŹ piszczelowa
KośŹ piszczelowa (tibia) jest kością długą, wyróżnia się na niej silnie rozwiniętą nasadę bliższą, trzon i nasadę dalszą.Nasadę bliższą (epiphysis proximalis tibiae) kości piszczelowej tworzą dwa kłykcie: większy kłykieŹ przyśrodkowy (condylus medialis) i nieco mniejszy kłykieŹ boczny (condylus lateralis). Na każdym kłykciu znajduje się, skierowana ku górze, powierzchnia stawowa górna (facies articularis superior). Powierzchnia kłykcia przyśrodkowego jest większa, kształtu owalnego i głębsza, niż powierzchnia kłykcia bocznego, która jest krótsza i bardziej płaska. Pośrodku między powierzchniami stawowymi górnymi znajduje się wyniosłośŹ międzykłykciowa (eminentia intercondylaris). Oddziela ona od siebie, położone z tyłu i z przodu, pole międzykłykciowe tylne (area intercondylaris posterior). Od pola międzykłykciowego przedniego (area intercondylaris anterior). Oba pola stanowią miejsca przyczepu więzadeł krzyżowych stawu kolanowego. Na kłykciu bocznym, na jego powierzchni przednio-bocznej znajduje się słabo zaznaczone wzniesienie, do którego przyczepia się pasmo biodrowo-piszczelowe powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Z tyłu i bocznie leży mała, nieznacznie zagłębiona powierzchnia stawowa (facies articularis fibularis), służąca do zestawienia z głową strzałki.Trzon kości piszczelowej (corpus tibiae) posiada trzy brzegi i trzy powierzchnie. Esowato wygięty, najostrzejszy - to brzeg przedni (margo anterior). Brzeg przyśrodkowy (margo medialis) jest zaokrąglony, a brzeg skierowany do boku nosi nazwę brzegu międzykostnego (margo interosseus), gdyż służy jako miejsce przyczepu błony międzykostnej podudzia. Przedni i przyśrodkowy brzeg ograniczają powierzchnię przyśrodkową (facies medialis). Między brzegiem przednim i międzykostnym położona jest powierzchnia boczna (facies lateralis), zaś powierzchnię tylną (facies posterior) ogranicza brzeg międzykostny i brzeg przyśrodkowy. Brzeg przedni w swym górnym odcinku przechodzi w znaczne zgrubienie zwane guzowatością piszczeli (tuberositas tibiae), do której przymocowuje się więzadło rzepki. W górnej części powierzchni tylnej kości piszczelowej biegnie skośnie od góry ku dołowi i od strony bocznej ku przyśrodkowej listewka kostna zwana kresą m. płaszczkowatego (linea musculi solei).Nasada dalsza kości piszczelowej (epiphysis distalis) w swej przyśrodkowej części wydłuża się, tworząc kostkę przyśrodkową (malleolus medialis), która po stronie bocznej jest pokryta powierzchnią stawową kostki (facies articularis malleoli), służącą do połączenia się z bloczkiem kości skokowej. Druga powierzchnia stawowa jest skierowana ku dołowi i przeznaczona do połączenia kości piszczelowej z kością skokową. Jest ona znacznie większa, ma kształt czworokątny i nosi nazwę powierzchni stawowej dolnej (facies articularis inferior). Po stronie bocznej nasady dalszej kości piszczelowej znajduje się wcięcie strzałkowe (incisura fibularis), do którego przylega końcowy odcinek trzonu kości strzałkowej, połączonej z kością piszczelową za pośrednictwem więzozrostu.

KośŹ strzałkowa
Strzałka (fibula) jest położona bocznie od kości piszczelowej. Jest znacznie cieńsza i nie bierze udziału w budowie stawu kolanowego.Nasadę bliższą (epiphysis proximalis) stanowi głowa kości strzałkowej (caput fibulae), która ku górze przechodzi w wierzchołek głowy strzałki (apex capitis fibulae). Od strony przyśrodkowej głowa jest pokryta stosunkowo płaską powierzchnią stawową głowy strzałki (facies articularis capitis fibulae), która bierze udział w wytworzeniu stawu piszczelowo-strzałkowego.Na trzonie kości strzałkowej (corpus fibulae) wyróżniamy trzy powierzchnie i trzy brzegi. Powierzchnia przyśrodkowa (facies medialis) jest oddzielona od powierzchni bocznej (facies lateralis) brzegiem przednim (margo anterior), który jest najostrzejszy i rozwidla się w kierunku nasady dalszej. Powierzchnia tylna (facies posterior), największa z trzech powierzchni, jest położona między brzegiem tylnym (margo posterior) i brzegiem międzykostnym (margo interosseus). Na powierzchni tylnej znajduje się grzebień przyśrodkowy (crista medialis), który w dolnej części zlewa się z brzegiem międzykostnym.Nasadę dalszą strzałki (epiphysis' distalis fibulae) tworzy kostka boczna (malleolus lateralis). Jest ona spłaszczona w kierunku boczno-przyśrodkowym, większa i niżej wysunięta od kostki przyśrodkowej. Na jej przyśrodkowej stronie znajduje się trójkątna powierzchnia stawowa kostki (facies articularis malleoli), przeznaczona do połączenia z kością skokową.

Kości stopy
Kości stopy (ossa pedis), podobnie jak szkielet ręki, można podzieliŹ na trzy odcinki: tylny, środkowy i przedni. Odcinek tylny, najlepiej rozwinięty, tworzą kości stępu (ossa tarsi), częśŹ środkowa - to kości śródstopia (ossa metatarsalia), odcinek przedni, najkrótszy, jest utworzony z kości palców stopy (ossa digitorum pedis).

Kości stępu
W skład stępu (tarsus) wchodzi siedem kości: skokowa, piętowa, łódkowata, trzy kości klinowate i kośŹ sześcienna. KośŹ skokowa i piętowa położone w tylnej części stępu stanowią szereg bliższy (ordo proximalis), trzy kości klinowate i kośŹ sześcienna tworzą szereg dalszy (ordo distalis). Natomiast kośŹ łódkowata zajmuje położenie między kośŹmi szeregu bliższego i dalszego. Obie kości szeregu bliższego, tj. kośŹ skokowa i pod nią leżąca kośŹ piętowa, rozwojowo odpowiadają czterem kościom szeregu bliższego nadgarstka. Kości szeregu dalszego są rozmieszczone w ten sposób, że kośŹ klinowata przyśrodkowa leży przy brzegu przyśrodkowym stopy, następnie kierując się do brzegu bocznego występują kolejno: kośŹ klinowata pośrednia, boczna i kośŹ sześcienna. Jak już wyżej zaznaczono, kośŹ łódkowata zajmuje położenie pośrednie między kością skokową a trzema kośŹmi klinowatymi, nie należy do żadnego z dwóch szeregów. Kości szeregu dalszego, które łączą się do przodu z pięcioma kośŹmi śródstopia, rozwojowo odpowiadają kościom szeregu dalszego nadgarstka. Jedynie kośŹ łódkowata nie ma odpowiednika w nadgarstku.

KośŹ skokowa
KośŹ skokowa (talus) łączy się od góry z kośŹmi podudzia, u dołu z kością piętową, z przodu zaś z kością łódkowatą. Większą tylną częśŹ kości stanowi trzon (corpus tali), który ku przodowi przewęża się w szyjkę (collum tali), zaś zaokrąglony, przedni koniec kości stanowi głowę (caput tali). Górna częśŹ trzonu tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali), zaopatrzony w trzy powierzchnie stawowe. Największa z nich, skierowana ku górze oraz opadająca i zwężająca się ku tyłowi to powierzchnia górna (facies superior) zestawiająca się z powierzchnią stawową dolną kości piszczelowej. Od strony przyśrodkowej na bloczku znajduje się powierzchnia kostkowa przyśrodkowa (facies malleolaris medialis), a od strony bocznej - większa, trójkątnego kształtu powierzchnia kostkowa boczna (facies malleolaris lateralis). Obie powierzchnie kostkowe wraz z powierzchnią stawową górną bloczka biorą udział w utworzeniu stawu skokowo-goleniowego. Powierzchnia kostkowa boczna ku dołowi przedłuża się w wyrostek boczny (processus lateralis tali), zaś w przedłużeniu powierzchni stawowej górnej ku tyłowi wystaje wyrostek tylny kości skokowej (processus posterior tali). Wyrostek tylny jest przedzielony bruzdą ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi) na guzek boczny i przyśrodkowy (tuberculum laterale et mediale).Na dolnej stronie trzonu kości skokowej znajduje się duża, czworokątna powierzchnia stawowa piętowa tylna (facies articularis calcanea posterior). U dołu na wysokości szyjki kości skokowej przebiega w poprzek i nieco skośnie bruzda kości skokowej (sulcus tali), która z taką samą bruzdą na kości piętowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Do przodu od bruzdy znajdują się dwie powierzchnie stawowe, służące do połączenia kości skokowej z kością piętową. Należą do nich: powierzchnia stawowa piętowa środkowa (facies articularis calcanea media) i położona na dolnej stronie głowy powierzchnia stawowa piętowa przednia (facies articularis calcanea anterior). Głowa kości skokowej jest skierowana wypukłością w przód i pokryta powierzchnią stawową łódkową (facies articularis navicularis).

KośŹ piętowa
KośŹ piętowa (calcaneus) jest największą kością stępu, położoną pod kością skokową. Składa się z trzonu (corpus calcanei) i trzech wyrostków. Największym wyrostkiem, stanowiącym zgrubiałą tylną częśŹ kości, jest guz kości piętowej (tuber calcanei). Jego dolna, chropowata powierzchnia stanowi punkt podparcia stopy. Od strony tylnej na guzie piętowym przymocowuje się ścięgno końcowe mięśnia trójgłowego łydki.Najmniejszy wyrostek położony na bocznej powierzchni trzonu to bloczek strzałkowy (trochlea peronealis), pod którym biegnie ścięgno mięśnia strzałkowego długiego. Pośrodku kości, bliżej górnego brzegu powierzchni przyśrodkowej, odchodzi od trzonu tzw. podpórka kości skokowej (sustentaculm tali). Jest to występ kostny w kształcie gzymsu, skierowany przyśrodkowo.Trzy powierzchnie stawowe położone na trzonie i skierowane ku górze służą do połączenia się kości piętowej z kością skokową. Należą do nich: największa powierzchnia stawowa skokowa tylna (facies articularis talaris posterior), położona na podpórce skokowej powierzchnia stawowa skokowa środkowa (facies articularis talaris media) i najmniejsza powierzchnia stawowa skokowa przednia (facies articularis talaris anterior). Między powierzchnią stawową skokową tylną, a środkową i przednią znajduje się bruzda kości piętowej (sulcus calcanei), która w połączeniu z taką samą bruzdą kości skokowej tworzy zatokę stępu (sinus tarsi). Powierzchnia trzonu skierowana do przodu stanowi powierzchnię stawową sześcienną (facies articularis cuboidea).Pod podpórką skokową biegnie bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi).

KośŹ łódkowata
KośŹ łódkowata (os naviculare) leży po przyśrodkowej stronie stępu między głową kości skokowej a trzema kośŹmi klinowatymi. Od przodu i od tyłu posiada odpowiednie powierzchnie stawowe (facies articulares) do połączenia z powyższymi kośŹmi. Na powierzchni dolnej, bliżej brzegu przyśrodkowego, znajduje się guzowatośŹ kości łódkowatej (tuberositas ossis navicularis).

Kości klinowate
KośŹ klinowata przyśrodkowa, pośrednia i boczna (os cuneiforme mediale, intermedium et laterale) są zbudowane na kształt klina, ułożone szeregowo obok siebie. KośŹ klinowata przyśrodkowa i boczna są zwrócone podstawami w stronę podeszwy, zaś kośŹ klinowata pośrednia podstawą kieruje się ku górze. Od strony tylnej kości klinowate łączą się stawowo z kością łódkowatą, zaś z przodu posiadają powierzchnie stawowe dla połączenia z I, II i III kością śródstopia.

KośŹ sześcienna
KośŹ sześcienna (os cuboideum) jest największą kością szeregu dalszego. Leży między kością piętową oraz kośŹmi śródstopia IV i V, dla których posiada odpowiednie powierzchnie stawowe. Powierzchnia przyśrodkowa jest zaopatrzona w powierzchnię stawową do połączenia z kością klinowatą boczną.

Kości śródstopia
Podobnie jak w śródręczu wyróżnia się pięŹ kości śródstopia (ossa metatarsalia). Odpowiadają one kształtem i ogólną charakterystyką kościom śródręcza. KośŹ I śródstopia jest najkrótsza i grubsza od pozostałych, a II jest najdłuższa. W każdej kości wyróżnia się podstawę (basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Podstawy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połączenia z szeregiem dalszym kości stępu oraz w kościach od II do V powierzchnie stawowe przeznaczone dla wzajemnego połączenia. Na bocznym brzegu podstawy V kości śródstopia znajduje się silna guzowatośŹ, wyczuwalna pod skórą. Trzony kości śródstopia są przewężone i niewielką wypukłością skierowane do grzbietu stopy. Głowy kości śródstopia są zaopatrzone w powierzchnie stawowe do połączenia z paliczkami bliższymi.

Kości palców stopy
Kości palców stopy (ossa digitorum pedis) także odpowiadają ogólną budową i liczbą kościom palców ręki. Paliczki są tu jednak znacznie mniejsze i krótsze od analogicznych paliczków palców ręki. Palec I zwany paluchem (hallux) posiada, podobnie jak kciuk, tylko dwa silnie rozwinięte paliczki. Pozostałe palce posiadają po trzy paliczki.Po stronie podeszwowej są położone trzeszczki stopy (ossa sesamoidea). Największa spośród nich to trzeszczka przyśrodkowa i boczna palucha (os sesamoideum mediale et laterale hallucis), leżące na wysokości głowy I kości śródstopia.

Połączenia kończyny dolnej
Połączenia kości kończyny dolnej dzielimy na połączenia obręczy (juncturae cinguli) i połączenia kończyny dolnej wolnej (juncturae membri inferioris liberi). Obręcz kończyny dolnej utworzona przez obie kości miedniczne łączy się parzystym stawem krzyżowo-biodrowym. Od przodu kości miedniczne łączą się spojeniem łonowym. Połączenia te uzupełniają połączenia więzozrostowe miednicy. Połączenia kończyny dolnej wolnej są utworzone przez: staw biodrowy, staw kolanowy, połączenia kości goleni i stawy stopy.

Połączenia obręczy kończyny dolnej

Staw krzyżowo-biodrowy
Staw krzyżowo-biodrowy (articulatio sacroiliaca) jest stawem prostym, płaskim, łączącym obustronnie obręcz kończyny dolnej z kością krzyżową.Powierzchnie stawowe tego stawu tworzą powierzchnie uchowate (facies articulares) kości biodrowej i kości krzyżowej. Są one pokryte chrząstką stawową, która jest znacznie grubsza na kości krzyżowej. Jama stawowa jest wąska, a torebka stawowa (capsula articularis) silnie napięta, przyczepia się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych.Więzadła stawu krzyżowo-biodrowego dzielą się na więzadła bezpośrednie i pośrednie. Do pierwszej grupy należą:Więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (ligg. sacroiliaca ventralia), rozpięte w postaci licznych cienkich pasm między kością krzyżową i biodrową z przedniej strony torebki stawowej.Więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (ligg. sacroiliaca dorsalia) wzmacniają tylną częśŹ torebki stawowej.Więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (ligg. sacroiliaca interossea) występują w postaci najkrótszych, silnych pasm łącznotkankowych, wypełniających szczelinę zawartą między guzowatością kości krzyżowej a guzowatością kości biodrowej.Więzadła pośrednie stawu krzyżowo-biodrowego są dłuższe od więzadeł bezpośrednich i bardziej oddalone od stawu.Więzadło biodrowo-lędźwiowe (lig. iliolumbale) stanowi mocne płaskie pasmo, rozpoczynające się na wyrostkach żebrowych dwóch ostatnich kręgów lędźwiowych, a kończące się na przyśrodkowym odcinku grzebienia biodrowego.Więzadło krzyżowo-guzowe (lig. acrotuberale) rozpoczyna się wachlarzowato w tylnym odcinku kości biodrowej oraz na brzegu bocznym kości krzyżowej i guzicznej, a kończy się na guzie kulszowym.Więzadło krzyżowo-kolcowe (lig. acrospinale), znacznie cieńsze i krótsze od poprzedniego, rozpoczyna się na brzegu bocznym kości krzyżowej i kości guzicznej. Więzadło to dochodzi do kolca kulszowego.Oba powyższe więzadła zamykają od tyłu światło miednicy mniejszej oraz przekształcają wcięcia kulszowe - większe i mniejsze - w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) i niżej położony otwór kulszowy mniejszy (foramen ischiadicum minus). Przez oba otwory przechodzą mięśnie, naczynia i nerwy. Z uwagi na bardzo małą ruchomośŹ staw krzyżowo-biodrowy należy do stawów półścisłych.

Spojenie łonowe
Spojenie łonowe (symphysis pubica) jest bezpośrednim połączeniem kości miednicznych od przodu. Powierzchnie spojeniowe (facies symphysiales) obu kości łonowych są pokryte chrząstką szklistą, do której jest przymocowany krążek międzyłonowy (discus interpubicus). Jest on zbudowany z chrząstki włóknistej, ma kształt klina, podstawą skierowanego ku przodowi. Wewnątrz krążka międzyłonowego znajduje się szczelinowata, podłużna jama spojenia (cavum symphyseos) zawierająca maź stawową. Od strony górnej spojenie łonowe jest wzmocnione rozpiętym między guzkami łonowymi i przytwierdzonym także do krążka więzadłem łonowym górnym (lig. pubicum superius). Od strony dolnej przebiega, łącząc gałęzie dolne kości łonowej, więzadło łukowate łonowe (lig. arcuatum pubis). Gałęzie dolne kości łonowej tworzą kąt podłonowy (angulus subpubicus), ostrzejszy u mężczyzn, natomiast zbieżny przebieg gałęzi kulszowych i dolnych gałęzi łonowych tworzy łuk łonowy (arcus pubis). RuchomośŹ spojenia łonowego jest bardzo mała, gdyż ograniczają ją stawy krzyżowo-biodrowe.
Błona zasłonowa i więzadło pachwinowe
W obrębie miednicy mniejszej ściana boczna jest uzupełniona silną błoną łącznotkankową, która zamyka otwór zasłoniony i z uwagi na to nosi nazwę błony zasłonowej (membrana obturatoria). Tylko w górnej części pozostawia wolną przestrzeń, przekształcając bruzdę zasłonową w kanał zasłonowy (canalis obturatorius), poprzez który wychodzą z miednicy nerwy i naczynia zasłonowe.W obrębie miednicy większej biegnie długie, obłe więzadło pachwinowe (lig. inquinale), rozpięte między kolcem biodrowym przednim górnym a guzkiem łonowym. Daje się ono łatwo wyczuŹ poprzez skórę i jest widoczne z zewnątrz jako tzw. bruzda pachwinowa (sulcus inguinalis). Więzadło pachwinowe wraz z brzegiem przednim miednicy ograniczają przestrzeń dla przejścia mięśni, naczyń i nerwów z jamy brzusznej na kończynę dolną.
Miednica jako całośŹ
Miednicę (pelvis) tworzą bocznie położone dwie kości miedniczne i od tyłu złączona z nimi kośŹ krzyżowa. Kresa graniczna (linea terminalis) dzieli miednicę na częśŹ górną - miednicę większą (pelvis major), która jest niższa i szersza, i częśŹ dolną - miednicę mniejszą (pelvis minor), która jest znacznie węższa. Kresa graniczna biegnie od wzgórka (promontorium), utworzonego przez przedni brzeg ostatniego krążka międzykręgowego, wzdłuż kresy łukowatej (linea arcuata) kości biodrowej, po czym dalej kieruje się do spojenia łonowego jako grzebień kości łonowej (pecten ossis pubis).Miednica większa jest szeroko otwarta ku górze i do przodu. Od strony tylnej ogranicza ją kręgosłup lędźwiowy, bocznie - talerze kości biodrowych. Topograficznie miednica większa należy do jamy brzusznej. Miednica mniejsza stanowi kanał ograniczony od tyłu kością krzyżową i guziczną, od strony bocznej - kośŹmi kulszowymi i częściowo biodrowymi; od przodu zamykają spojenie łonowe. Granicę oddzielającą miednicę większą od mniejszej stanowi płaszczyzna wejścia miednicy (planum aditus pelvis), zwana otworem górnym miednicy (apertura pelvis superior). Wyjście miednicy (exitus pelvis) lub otwór dolny miednicy (apertura pelvis inferior) ograniczają gałęzie kości kulszowych i gałęzie dolne kości łonowych, więzadła krzyżowo-guzowe i wierzchołek kości guzicznej.W żadnej innej części szkieletu różnice płci nie zaznaczają się tak wyraźnie, jak w budowie miednicy. U mężczyzn miednica jest wąska, wysoka, u kobiet - niska i posiada znacznie szersze światło, szczególnie w obrębie miednicy mniejszej. Jeżeli przyrównamy światło miednicy do odcinka stożka, to miednica kobieca jest odcinkiem stożka położonym bliżej podstawy, miednica męska stanowi natomiast odcinek stożka odcięty bliżej wierzchołka.
Wymiary miednicy
Wyczuwalne punkty kostne miednicy pozwalają na poprowadzenie pomiarów, które szczególnie u kobiet mają duże znaczenie. Na tej podstawie można wnioskowaŹ o wymiarach miednicy mniejszej, która u kobiet jest kanałem rodnym. Wyróżnia się trzy zasadnicze wymiary: sprzężna anatomiczna (conjugata anatomica), wymiar poprzeczny (diameter transversa) i wymiar skośny (diameter obliqua). Sprzężna anatomiczna (wymiar strzałkowy) to odległośŹ między wzgórkiem (kąt lędźwiowo-krzyżowy) a górnym brzegiem spojenia łonowego. Wymiar poprzeczny to największa odległośŹ między dwoma punktami kresy granicznej w płaszczyźnie czołowej. Wymiar skośny obejmuje odległośŹ stawu krzyżowo-biodrowego do wyniosłości biodrowo-łonowej strony przeciwległej.Do wymiarów miednicy większej należy: szerokośŹ miednicy mierzona między bocznie położonymi punktami grzebieni biodrowych, szerokośŹ międzykolcowa jest wyznaczona odległością między kolcami biodrowymi przednimi górnymi, szerokośŹ międzykrętarzowa - mierzona między bocznie położonymi punktami krętarzy większych i sprzężna zewnętrzna - odległośŹ od górnego brzegu spojenia łonowego do wyrostka kolczystego V kręgu lędźwiowego. Natomiast pochylenie miednicy wyznaczone jest kątem rozwartym między płaszczyzną poziomą, a płaszczyzną wejścia miednicy.
Połączenia kończyny dolnej wolnej

Staw biodrowy
Staw biodrowy (articulatio coxae) łączy miednicę z częścią wolną kończyny dolnej. Jest stawem kulisto-panewkowym, prostym, wieloosiowym.Powierzchnie stawowe tworzą: powierzchnia księżycowata (facies lunata) panewki kości miednicznej i wypukła powierzchnia stawowa głowy kości udowej (facies articularis capitis femoris). Powierzchnie stawowe pokrywa chrząstka szklista, która w obrębie panewki przedłuża się powyżej jej brzegu w chrząstkę włóknistą wytwarzając obrąbek panewkowy (labrum acetabulare). Tylko w dolnej części panewki obrąbek nie zrasta się z jej brzegiem, lecz przechodzi ponad wcięciem panewki i wytwarza więzadło poprzeczne panewki (lig transversum acetabuli). Więzadło to przekształca wcięcie w otwór. Poprzez otwór ten przechodzi do dna panewki tętnica, unaczyniająca tkankę tłuszczową dołu panewki, więzadło głowy i głowę kości udowej, do której podąża wewnątrz tego więzadła. Dół panewki nie jest pokryty chrząstką stawową; wypełnia go tkanka tłuszczowa i rozpoczynające się tu więzadło głowy kości udowej (lig. capitis femoris), które swój przyczep końcowy posiada w dołku głowy kości udowej.Torebka stawowa w porównaniu z torebką stawu ramiennego jest krótsza i bardziej napięta. Pod względem grubości i mocy żaden inny staw ustroju ludzkiego jej nie dorównuje. Na kości miednicznej torebka rozpoczyna się na kostnym ograniczeniu panewki, włączając obrąbek do jamy stawu. Na kości udowej przyczepia się z przodu do kresy międzykrętarzowej, z tyłu zaś dochodzi tylko do połowy długości szyjki. W przeciwieństwie do stawu ramiennego torebkę stawu biodrowego wzmacniają liczne i bardzo silne więzadła.Więzadło biodrowo-udowe (lig. iliofemorale) jest najmocniejszym więzadłem ustroju. Wzmacnia ono przednią ścianę torebki stawowej. Więzadło biodrowo-udowe przypomina swym kształtem odwróconą literę V. Skierowany ku górze wierzchołek przymocowuje się do kolca biodrowego przedniego dolnego. Następnie biegnie ono rozbieżnie dwoma pasmami: pasmo górne kończy się w górnej części kresy międzykrętarzowej, pasmo przednie przyczepia się wzdłuż kresy międzykrętarzowej. Więzadło to hamuje ruchy prostowania uda, a także ogranicza ruch przywodzenia, nawracania i odwracania. Ma to duże znaczenie podczas chodu, czy biegu, kiedy kończyna zakroczna siłą bezwładności dąży ku tyłowi. Więzadło to ma również znaczenie dla utrzymania stawu w normalnym położeniu w pozycji stojącej. Więzadło biodrowo-udowe może dźwigaŹ ciężar do 350 kg i jest tak mocne, że nawet przy zwichnięciu stawu biodrowego nie ulega zerwaniu.Więzadło kulszowo-udowe (lig. ischiofemorale) wzmacnia tylną ścianę torebki. Rozpoczyna się ono grubym i szerokim pasmem na trzonie kości kulszowej, w przyczepie końcowym dzieli się w ten sposób, że częśŹ włókien przymocowuje się do przedniej części krętarza większego, pozostałe zaś wplatają się w warstwę okrężną. Więzadło to hamuje ruchy nawracania i przywodzenia uda.Więzadło łonowo-udowe (lig. pubofemorale) biegnie po stronie przyśrodkowej stawu, od trzonu i gałęzi górnej kości łonowej do krętarza mniejszego i warstwy okrężnej. Ogranicza ono głównie ruchy odwodzenia uda i jest najsłabszym więzadłem stawu biodrowego.Warstwa okrężna (zona orbicularis) przebiega dookoła najwęższego miejsca szyjki po wewnętrznej stronie błony włóknistej torebki stawowej w postaci silnego, okrężnego pierścienia. Powstaje ona głównie z włókien więzadła kulszowo-udowego i łonowo-udowego. Wskutek tego połączenia z więzadłami o przebiegu podłużnym warstwa okrężna przesuwa się wraz z nimi podczas ruchów stawu biodrowego. Ponieważ jest ona znacznie węższa od równika głowy kości udowej i obejmuje ją u dołu, nie pozwala na wysunięcie się głowy z panewki.Staw biodrowy jest stawem kulistym, panewkowym, w związku z czym ruchy mogą się w nim odbywaŹ - podobnie jak w stawie ramiennym - dookoła niezliczonej liczby osi, z których wyróżnia się trzy główne. Zakres ruchu jest jednak znacznie mniejszy, niż w stawie ramiennym. Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) osiągają największy zakres, gdy udo jest lekko odwiedzione. Jeszcze wybitniejsze ruchy są możliwe do wykonania przy zgiętym stawie kolanowym, ustaje wtedy hamujące działanie mięśni tylnych uda.Ruchy odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) dookoła osi strzałkowej osiągają największy zakres, gdy udo jest zgięte w stawie biodrowym.Dookoła osi pionowej wykonuje się ruchy nawracania (pronatio) i odwracania uda (supinatio) lub w ustalonym położeniu kończyny wolnej - skręty miednicy. Stopień ruchomości wzrasta także w położeniu zgięcia i odwiedzenia uda w stawie biodrowym. Zakres ruchu nawracania jest zawsze większy od zakresu odwracania uda. Przez kombinację ruchów przywodzenia i odwodzenia oraz zginania i prostowania możemy wykonaŹ tzw. ruch obwodzenia (circumductio).
Staw kolanowy
Staw kolanowy (articulatio genus) jest największym stawem ustroju ludzkiego. Łączy on udo z golenią, przy czym ze strony podudzia tylko kośŹ piszczelowa uczestniczy w tym połączeniu. Staw kolanowy jest stawem złożonym, gdyż biorą w nim udział trzy kości: udowa, piszczelowa i rzepka. Wypukłą powierzchnię stawową tworzą oba kłykcie kości udowej (condyli femoris), które przylegają do lekko zagłębionych powierzchni stawowych górnych kłykci kości piszczelowej (facies articulares superiores), Od przodu przylega do kłykci kości udowej rzepka (patella), uzupełniając niejako panewkę stawową. Powierzchnię stawową pokrywa gruba warstwa chrząstki szklistej, wskutek czego zwiększa się sprężystośŹ stawu, a wstrząsy powstające podczas chodzenia, biegów i skoków zostają wybitnie zmniejszone.W jamie stawu znajdują się ruchome uzupełnienia panewki w postaci dwóch przesuwalnych, półksiężycowatych tworów włóknisto-chrzęstnych, zwanych łąkotkami. Łąkotka boczna (meniscus lateralis) jest krótsza i silniej zakrzywiona od łąkotki przyśrodkowej (meniscus medialis). W każdej łąkotce można wyróżniŹ róg przedni umocowany w polu międzykłykciowym przednim i róg tylny kończący się w polu międzykłykciowym tylnym kości piszczelowej. Brzegi łąkotek skierowane obwodowo są grubsze i zrastają się z warstwą włóknistą torebki stawowej. Na przekroju pionowym każda łąkotka ma kształt klina, ostrzem zwróconego do wnętrza stawu. Dzięki takiej budowie i odpowiedniemu ułożeniu łąkotki znacznie pogłębiają panewkę stawową oraz dzielą obwodowe części jamy stawowej na dwa piętra: górne łąkotkowo-udowe i dolne łąkotkowo-piszczelowe. W piętrze górnym odbywają się głównie ruchy zgięcia i prostowania, zaś w piętrze dolnym ruchy obrotowe.Torebka stawu kolanowego ma przebieg dośŹ zawiły, szczególnie gdy chodzi o jej warstwę maziową. Błona włóknista znajduje się w zasadzie z tyłu i po bokach stawu, przymocowując się do brzegów powierzchni stawowych. Z przodu jest ona w dużym stopniu zastąpiona przez ścięgno końcowe mięśnia czworogłowego uda. Błona maziowa z przodu sięga powyżej powierzchni stawowej rzepkowej kości udowej, następnie obustronnie stromo opada i poniżej obu nadkłykci ściśle przylega do błony włóknistej. W dole międzykłykciowym obie błony torebki ponownie oddzielają się od siebie; błona włóknista przebiega nad dołem, błona maziowa natomiast biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej obu kłykci, obejmując więzadła krzyżowe kolana z boków i od przodu. Na piszczeli przyczep błony maziowej torebki stawowej przebiega mniej więcej wzdłuż brzegu powierzchni stawowych każdego kłykcia. Na obu łąkotkach błona maziowa przyczepia się do ich brzegów bocznych zarówno od góry, jak i dołu, tak że brzeg obwodowy każdej łąkotki zrasta się z błoną włóknistą torebki stawowej. Na rzepce przyczep błony maziowej biegnie wzdłuż brzegów chrząstki stawowej. Poniżej rzepki znajduje się ciało tłuszczowe podrzepkowe, które nie dopuszcza do fałdowania się torebki stawowej w czasie ruchów w stawie.Jama stawowa nie jest przestrzenią jednolitą. Położone wewnątrz stawu, mniej więcej w płaszczyźnie pośrodkowej, więzadła krzyżowe kolana oraz otaczająca je błona maziowa wytwarzają niezupełną przegrodę, która dzieli jamę stawu na połowę prawą i lewą. Drugą przegrodę, także niezupełną, tworzą poprzecznie ułożone łąkotki stawowe, dzieląc jamę stawu na piętro górne i dolne. Ponieważ obie przegrody są niezupełne, wszystkie cztery komory jamy stawowej łączą się ze sobą pośrednio lub bezpośrednio. Więzadła stawu kolanowego dzielimy na zewnętrzne i wewnętrzne.
Więzadła wewnętrzne
Więzadła krzyżowe kolana (ligg. cruciata genus), stanowią pozostałośŹ pionowej przegrody stawu. Więzadło krzyżowe przednie (lig. cruciatum anterius) biegnie od pola międzykłykciowego przedniego do przyśrodkowej powierzchni kłykcia bocznego kości udowej. Więzadło krzyżowe tylne (lig. cruciatum posterius) jest rozpięte między polem międzykłykciowym tylnym a boczną powierzchnią kłykcia przyśrodkowego kości udowej. Prócz więzadeł krzyżowych wewnątrz stawu znajduje się więzadło poprzeczne kolana (lig. transversum genus), które łączy rogi przednie obu łąkotek.
Więzadła zewnętrzne
Więzadło poboczne piszczelowe (lig. collaterale tibiale) biegnie od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej do kości piszczelowej, zrastając się z torebką stawową i łąkotką przyśrodkową.Więzadło poboczne strzałkowe (lig. collaterale fibulare) rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej, a kończy na głowie strzałki.Więzadło rzepki (lig. patellae) stanowi przedłużenie części środkowej ścięgna mięśnia czworogłowego uda i biegnie od rzepki do guzowatości piszczeli. CzęśŹ włókien ścięgna końcowego mięśnia czworogłowego, położonych bocznie i przyśrodkowo od więzadła rzepki, biegnie rozbieżnie ku dołowi do kłykci kości piszczelowej, tworząc troczek rzepki przyśrodkowy i boczny (retinaculum patellae mediale et laterale).Więzadło podkolanowe skośne (lig. popliteum obliquum) wzmacnia tylną powierzchnię torebki stawowej. Biegnie ono od góry z okolicy kłykcia bocznego kości udowej skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, gubiąc się. po części w torebce stawowej, częściowo przechodzi w ścięgno końcowe mięśnia półbłoniastego. Więzadło to hamuje nadmierne prostowanie kolana i ruchy obrotowe. Więzadło podkolanowe łukowate (lig. popliteum arcuatum) rozpoczyna się także w okolicy kłykcia bocznego kości udowej, a kończy w środkowej okolicy tylnej ściany torebki stawowej.Pod względem budowy staw kolanowy można zaliczyŹ do stawów typu zawiasowo-obrotowego o dwóch osiach ruchu, tj. poprzecznej i pionowej.Ruch zgięcia i prostowania wokół osi poprzecznej jest w stawie kolanowym kombinacją toczenia i ślizgania. W pierwszej fazie zgięcia kłykcie kości udowej toczą się po kości piszczelowej, jak koła wozu po ziemi. Dalszemu jednak toczeniu przeszkadzają napinające się więzadła krzyżowe i dlatego toczenie przechodzi w ruch ślizgania, w trakcie którego coraz to inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami kości piszczelowej czy łąkotek. Podczas zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, w czasie prostowania do przodu.Ruchy nawracania i odwracania podudzia w stawie kolanowym można wykonywaŹ w każdym położeniu stawu, z wyjątkiem krańcowego zgięcia i wyprostu.
Połączenia kości goleni
Na połączenia obu kości goleni składa się staw piszczelowo-strzałkowy, błona międzykostna podudzia i więzozrost piszczelowo-strzałkowy.Staw piszczelowo-strzałkowy (articulatio tibiofibularis) łączy powierzchnię stawową głowy strzałki z powierzchnią stawową strzałkową piszczeli. Torebka stawowa jest silna i napięta, wzmocniona więzadłem przednim i więzadłem tylnym głowy strzałki (lig. capitis fibulae anterius et posterius). Staw piszczelowo-strzałkowy jest stawem płaskim o bardzo małej ruchomości.Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris) jest rozpięta między brzegami międzykostnymi kości piszczelowej i strzałki, zamyka przestrzeń międzykostną goleni oraz służy za pole przyczepu mięśniom podudzia. Błona międzykostna hamuje podłużne przesuwanie się obu kości goleni względem siebie.Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) jest w zasadzie przedłużeniem błony międzykostnej goleni. Stanowi on połączenie między wcięciem strzałkowym nasady dalszej kości piszczelowej, a dolnym odcinkiem trzonu strzałki. Połączenie to jest wzmocnione więzadłem piszczelowo-strzałkowym przednim i tylnym (lig. tibiofibulare anterius et posterius). RuchomośŹ więzozrostu piszczelowo-strzałkowego jest bardzo mała, dozwala jednak na nieznaczne odchylenie boczne obu kostek przy ruchach zgięcia grzbietowego stopy.
Stawy stopy
Wśród połączeń stawowych stopy wyróżniamy: staw skokowo-goleniowy, stawy międzystępowe, stawy stępowo-śródstopne i międzyśródstopne oraz stawy palców stopy.
Staw skokowo-goleniowy
Staw skokowo-goleniowy (articulatio talocruralis) zwany także stawem skokowym górnym, łączy goleń ze stopą. Wypukłą powierzchnię stawową tworzy bloczek kości skokowej (trochlea tali) zaopatrzony w powierzchnię górną (facies superior), powierzchnię kostkową przyśrodkową (facies malleolaris medialis) i powierzchnię kostkową boczną (facies malleolaris lateralis). Wklęsła powierzchnia jest utworzona przez powierzchnię stawową dolną kości piszczelowej (facies articularis inferior) oraz powierzchnie stawowe obu kostek: bocznej i przyśrodkowej (facies articularis malleoli lateralis et medialis). Obejmują one jak widełki bloczek kości skokowej.Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i jest luźna z tyłu i przodu, napięta po stronach pobocznych, gdzie wzmacniają ją silne więzadła.Więzadło przyśrodkowe (lig. mediale) odchodzi od kostki przyśrodkowej i w swym przebiegu ku dołowi rozdziela się na trzy pasma, kończące się na kościach: łódkowatej, skokowej i piętowej. Po stronie bocznej staw skokowo-goleniowy jest wzmocniony przez trzy więzadła. Więzadła te odchodzą od kostki bocznej i przyczepiają się do kości skokowej i piętowej. Są to: więzadło skokowo-strzałkowe przednie (lig. talofibulare anterius), więzadło skokowo-strzałkowe tylne (lig. talofibulare posterius) i więzadło piętowo-strzałkowe (lig. calcaneofibulare). Więzadła te są bardzo mocne i zabezpieczają staw przed zwichnięciem. Staw skokowy górny jest stawem złożonym, bloczkowym, o jednej poprzecznej osi ruchu. Dookoła tej osi można wykonywaŹ ruchy zgięcia grzbietowego (flexio dorsalis pedis) i zgięcia podeszwowego stopy (flexio plantaris pedis).
Staw skokowo-piętowy
Staw skokowo-piętowy (articulatio subtalaris), zwany także stawem skokowym tylnym, stanowi połączenie między powierzchnią stawową piętową tylną (facies articularis calcanea posterior) kości skokowej, a powierzchnią stawową skokową tylną (facies articularis talaris posterior) kości piętowej.Torebka stawowa przymocowuje się wzdłuż brzegów powierzchni stawowych i wzmacniają ją następujące więzadła: więzadło skokowo-piętowe boczne (lig. calcaneum laterale), więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe (lig. calcaneum mediale) oraz bardzo silne więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum), które wypełnia zatokę stępu i oddziela staw skokowo-piętowy od leżącego przed nim stawu skokowo-piętowo-łódkowego. CzynnośŹ tego stawu jest związana z czynnością stawu skokowo-piętowo-łódkowego.
Staw skokowo-piętowo-łódkowy
Staw skokowo-piętowo-łódkowy (articulatio talocalcaneonaviulnaris), jak wynika z nazwy, łączy trzy kości stępu - jest stawem złożonym. Ze strony kości skokowej biorą udział trzy powierzchnie stawowe. Dwie z nich, skierowane ku tyłowi, przeznaczone są do połączenia z kością piętową, są to: powierzchnia stawowa piętowa środkowa i przednia (facies articularis calcanea media et anterior). Na kości piętowej odpowiadają im: powierzchnia stawowa skokowa środkowa i przednia (facies articularis talaris media et anterior). Trzecią powierzchnię kości skokowej stanowi wypukła powierzchnia stawowa łódkowa głowy (facies articularis navicularis), która przylega do bliższej powierzchni kości łódkowatej.Torebka stawowa przyczepia się wzdłuż powierzchni stawowych. Od strony grzbietowej jest wzmocniona przez częśŹ piszczelowo-łódkową więzadła przyśrodkowego (pars tibonavicularis lig. mediale), więzadło skokowo-łódkowe (lig. talonaviculare) oraz przez więzadło piętowo-łódkowe (lig. calcaneonaviculare), będące przyśrodkową częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). Od strony dolnej na wysokości omawianego stawu przebiega więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (lig. calcaneonaviculare plantare) oraz więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum), które rozprzestrzenia się od okolicy guza piętowego do kości sześciennej i podstaw kości śródstopia. Do wzmocnień tego stawu należy również opisane wyżej więzadło skokowo-piętowe międzykostne (lig. talocalcaneum interosseum).Staw skokowo-piętowy i staw skokowo-piętowo-łódkowy zwane są także stawem skokowym dolnym, gdyż pod względem czynnościowym są ze sobą ściśle powiązane. Wykonuje się w nich ruchy dolnej części stępu i śródstopia wraz z palcami w stosunku do podudzia i kości skokowej.Ruch stopy w stawie skokowym dolnym odbywa się dookoła osi nietypowej, tzw. "kompromisowej", ustawionej skośnie pod ostrym kątem do długiej osi stopy. Jest ona wypadkową trzech głównych osi ruchu i przebiega od tyłu, dołu i strony bocznej z okolicy guza piętowego do przodu, w górę i przyśrodkowo. Wokół tej osi można wykonaŹ ruch odwracania (supinatio pedis) i nawracania stopy (pronatio pedis), przy czym z czynnością odwracania jest związany równoczesny ruch przywodzenia (adductio pedis) i zgięcia podeszwowego (flexio plantaris pedis), podczas gdy nawracaniu towarzyszy zawsze odwodzenie (abductio pedis) i zgięcie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). Dzięki współdziałaniu stawu skokowego dolnego ze stawem skokowym górnym stopa odznacza się swobodą ruchu trzech stopni. Ruchy w stawie skokowym górnym występują podczas chodzenia, natomiast staw skokowy dolny dostosowuje stopę do nierówności podłoża.
Pozostałe stawy stopy
Staw piętowo-sześcienny (articulatio calcaneocuboidea) jest utworzony przez siodełkowatą powierzchnię stawową sześcienną kości piętowej i odpowiadającą jej kształtem powierzchnię stawową bliższą kości sześciennej. Torebkę stawową wzmacniają następujące więzadła: więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe (lig. calcaneocuboideum plantare), więzadło podeszwowe długie (lig. plantare longum) i więzadło piętowo-sześcienne (lig. calcaneocuboideum), będące boczną częścią więzadła rozdwojonego (lig. bifurcatum). W stawie piętowo-sześciennym odbywają się ruchy dookoła osi strzałkowej (oś równoległa do długiej osi stopy), które zwiększają zakres ruchów nawracania i odwracania w stawach skokowych dolnych.Dwa wyżej opisane stawy ze względów praktycznych określa się w chirurgii mianem stawu poprzecznego stępu (articulatio tarsi transversa), zwanym również stawem Choparta. Linia tego stawu jest utworzona z połączenia jamy stawu piętowo-sześciennego od strony bocznej oraz przyśrodkowo przez częśŹ jamy stawu skokowo-piętowo-łódkowego, położoną między głową kości skokowej a kością łódkowatą. Więzadło rozdwojone, łączące kośŹ piętową łódkową i sześcienną, zostało nazwane kluczem do stawu poprzecznego stępu. Linia Choparta jest wykorzystywana przy amputacji przedniej części stopy.Staw klinowo-łódkowy (articulatio cuneonavicularis) łączy trzy kości klinowate z kością łódkowatą. Torebka stawowa (capsula articularis) jest silna, przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych i obejmuje zazwyczaj także powierzchnie stawowe kości klinowatych zwrócone ku sobie oraz powierzchnię kości sześciennej skierowaną do kości klinowatej bocznej i kości łódkowatej. Staw ten ma ograniczone możliwości ruchu z uwagi na płaskie powierzchnie stawowe oraz liczne silne i krótkie więzadła zespalające kości ze sobą.Stawy stępowo-śródstopne (articulationes tarsmetatarseae) łączą trzy kości klinowate i kośŹ sześcienną z podstawami I-V kości śródstopia. Torebkę stawową wzmacniają liczne więzadła. Na wysokości jamy stawów stępowo-śródstopnych przebiega druga poprzeczna linia, zwana linią Lisfranca. Wzdłuż tej linii wykonuje się amputację dalszych części kostnych stopy.
Stawy międzyśródstopne (articulationes intermetatarseae) występują w liczbie trzech stawów i łączą skierowane do siebie powierzchnie stawowe podstaw kości śródstopia II-V. Zarówno stawy stępowo-śródstopne, jak i międzyśródstopne należą do stawów płaskich o minimalnych możliwościach ruchowych. Ruchy w tych stawach to nieznaczne ruchy ślizgowe.
Stawy palców stopy
Stawy śródstopno-paliczkowe (articulationes metatarsophalangeae) łączą głowy kości śródstopia z podstawami paliczków bliższych palców. Torebki stawowe są dośŹ wiotkie, szczególnie od strony podeszwowej i wzmacniają je następujące więzadła: więzadła poboczne (ligg. collateralia), więzadła podeszwowe (ligg. plantaria) oraz więzadła poprzeczne głębokie śródstopia (ligg. metatarsea transversa profuda). W stawach tych możliwe są ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego oraz w stanie zgięcia grzbietowego ruchy odwodzenia i przywodzenia palców stopy.Stawy międzypaliczkowe stopy (articulationes interphalangeae) wykazują duże podobieństwo do analogicznych stawów ręki zarówno pod względem budowy, jak i czynności. Torebki stawowe wzmacniają więzadła poboczne (ligg. collateralia). W stawach tych występują ruchy zgięcia podeszwowego i grzbietowego palców stopy. Mimo niewielkiej ruchomości palce stopy mają duże znaczenie przy ruchach lokomocyjnych. Zwiększają one powierzchnię podporu oraz stanowią częśŹ ramienia dźwigni potrzebnej do odbijania się od podłoża.
Sklepienie stopy
Stopa jako narząd podporowo-nośny ma charakterystyczną konstrukcję, która decyduje o jej dużej sprężystości. Sklepienie stopy jest utworzone przez łuki podłużne i poprzeczne. Z pięciu łuków podłużnych trzy przyśrodkowe biegną przez kości klinowate i kośŹ łódkowatą, dwa boczne przechodzą przez kośŹ sześcienną. Łuki podłużne zbiegają się do guza kości piętowej. Wymienione łuki mają swoje odbicia w charakterystycznej konstrukcji istoty gąbczastej kości stopy. Wysklepienie podłużne stopy jest wzmocnione silnym układem więzadłowym stopy oraz mięśniami. Do głównych wzmocnień i zabezpieczeń wysklepienia podłużnego zalicza się rozcięgno podeszwowe mięśnie podeszwowe stopy wraz z mięśniem piszczelowym tylnym oraz więzadła podeszwowe, a szczególnie więzadło podeszwowe długie.Uzupełnieniem wysklepienia podłużnego są łuki poprzeczne, a najwyższy łuk znajduje się na granicy śródstopia i stępu. Z układem łuków związane są punkty podparcia stopy - są to: guz piętowy od tyłu oraz głowy I i V kości śródstopia od strony przedniej.

III. UKŁAD MI�śNIOWY

OGŁLNA BUDOWA MI�śNI

Tkanka mięśniowa (textus muscularis) odznacza się możliwością kurczenia, którą zawdzięcza drobniutkim włókienkom kurczliwym, tzw. miofibrylom. Ta specyficzna właściwośŹ tkanki mięśniowej powoduje, że wchodzi ona w skład czynnego układu ruchu człowieka. Tkanka mięśniowa występuje w ustroju w trzech postaciach: * tkanka mięśniowa gładka,
* tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca,
* tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa.
** Tkanka mięśniowa gładka występuje wszędzie tam, gdzie niezbędne jest utrzymanie skurczu przez pewien czas, tj. w trzewach, ścianach naczyń krwionośnych, w skórze. Tkanka ta jest unerwiona przez układ nerwowy autonomiczny i czynnościowo jest niezależna od naszej woli; kurczy się powoli i powoli wraca do swej początkowej długości. Komórki tkanki mięśniowej gładkiej są przeważnie wrzecionowate, jądro jest owalne i leży najczęściej w środkowej jej części. Cytoplazma w komórkach tkanki mięśniowej nazywa się sarkoplazmą. W sarkoplazmie komórki znajdują się mitochondria, aparat Golgiego i charakterystyczne, cienkie, biegnące podłużnie włókienka kurczliwe - miofibryle. Dzięki tym włókienkom mięśnie mogą skracaŹ swoją długośŹ, czyli mogą się kurczyŹ. ** Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana serca. Włókna mięśnia sercowego, w przeciwieństwie do włókien mięśni szkieletowych, tworzą charakterystyczne rozwidlenia, które służą do połączenia się z sąsiednimi włóknami. Nie są to połączenia za pomocą zespólni (syncytium), jak dawniej przypuszczano, ale za pomocą tzw. wstawek, które są oddzielone od siebie podwójnymi błonkami poprzecznymi. Jądro jest umieszczone pośrodku włókna mięśniowego. W sarkoplazmie, podobnie jak we włóknach szkieletowych, miofibryle składają się z odcinków izo- i anizotropowych, a błonki graniczne oddzielające sarkomery, przyczepiają się do nieco cieńszej niż w mięśniach szkieletowych sarkolemy. Mięsień serca jest zbudowany z włókien poprzecznie prążkowanych, których czynnośŹ jest niezależna od naszej woli. ** Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana szkieletowa funkcjonalnie jest zależna od naszej woli. Włókna mięśniowe poprzecznie prążkowane mają dośŹ znaczne wymiary: grubośŹ włókien waha się w granicach 10-100 mikrometrów, długośŹ zaś od 1 milimetra do kilkunastu centymetrów. Włókno mięśnia poprzecznie prążkowanego jest otoczone cienką błoną - sarkolemą. W cytoplazmie (sarkoplazmie) poza organami, wnętrze włókna zajmują włókienka kurczliwe - miofibryle. Miofibryle mają bardzo złożoną budowę; składają się z na przemian ułożonych odcinków jaśniejszych, izotropowych, załamujących światło pojedynczo i ciemniejszych, anizotropowych, załamujących światło podwójnie. Odcinki te leżą we wszystkich miofibrylach na tych samych poziomach dając obraz jasnych i ciemnych prążków położonych w poprzek włókna mięśniowego. W zależności od liczby miofibryli, poszczególne włókna mięśniowe mogą byŹ ubogie w sarkoplazmę (włókna białe) lub też bogate w nią (włókna czerwone). Sarkoplazma włókien czerwonych jest zaopatrzona w większą liczbę mioglobiny, w związku z tym włókna czerwone pracują wolniej ale też wolniej się męczą i odwrotnie włókna białe zawierające mniejszą ilośŹ mioglobiny pracują szybciej i szybciej się męczą.

Budowa i czynności mięśni szkieletowych
Mięśnie szkieletowe nazwę swą zawdzięczają przyczepom, które w przeważającej mierze znajdują się na kościach szkieletu. Są one zbudowane z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych, kurczą się szybko, a czynnośŹ ich jest uzależniona od naszej woli; unerwione są bowiem przez układ nerwowy somatyczny. Dzięki swym kostnym przyczepom mięśnie szkieletowe podczas skurczu powodują ruchy kośŹca lub też ustalają położenie jednych kości względem drugich. Mięśnie te tworzą więc czynny układ ruchu. Poszczególne włókna mięśniowe są zespolone ze sobą luźną tkanką łączną, tzw. śródmięsną (endomysium) w pęczki mięśniowe. Tkanka łączna wiążąca pęczki mięśniowe to omięsna wewnętrzna (perimysium internum). W większych mięśniach występuje jeszcze omięsna zewnętrzna (perimysium externum), tworząca grubsze przegrody między pęczkami mięśniowymi, w których rozgałęziają się większe naczynia i nerwy. Cały mięsień, a więc wszystkie pęczki mięśniowe należące do niego, obejmuje włóknista błona mięsna (epimysium), którą często pokrywa od zewnątrz łącznotkankowa błona zwana powięzią (fascia). IlośŹ mięśni szkieletowych nie jest ściśle określona ani stała. Przeciętnie przyjmuje się, że w skład czynnego narządu ruchu wchodzi od 300 do 500 mięśni. Wszystkie mięśnie szkieletowe, z wyjątkiem przepony i mięśni międzykolcowych lędźwi, są mięśniami parzystymi, a ich łączna masa u dorosłego osobnika stanowi około 38% całkowitej masy ciała. U sportowców wysokiej klasy wielkośŹ masy mięśniowej może przekraczaŹ nawet 50"/o masy ciała. Kształt mięśni szkieletowych jest bardzo zróżnicowany. Można wyróżniŹ mięśnie długie, krótkie i płaskie. Mięśnie długie są zlokalizowane głównie na kończynach, mięśnie płaskie na tułowiu, a mięśnie krótkie znajdują się wszędzie tam, gdzie zakres ruchów jest nieduży, a równocześnie jest wymagana znaczna siła (np. mięśnie wokół kręgosłupa). Każdy mięsień przyczepia się co najmniej dwoma przyczepami, stąd wyróżnia się tzw. przyczep początkowy (origo) i przyczep końcowy mięśnia (insertio). Przyczep początkowy leży bliżej głównej osi ciała, zaś przyczep końcowy zajmuje położenie bardziej peryferyjne. Często jako przyczep początkowy określa się punkt bardziej stały (punctum fixum), natomiast punkt bardziej ruchomy przyczepu (punctum mobile) przyjmuje się za przyczep końcowy. Najczęściej mięsień jest przymocowany do miejsca swego przyczepu za pomocą ścięgna. ścięgno (tendo) jest bardzo ważnym składowym elementem mięśnia, dzięki niemu bowiem zostaje przeniesiona praca mięśnia na części szkieletu. ścięgna mięśni przybierają różny kształt w obrębie poszczególnych mięśni; mogą mieŹ kształt walcowaty, wydłużonych taśm lub szerokich płaskich błon, zwanych rozcięgnami (aponeuroses). ścięgna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej zbitej, zabarwienie ich jest biało-srebrzyste. ścięgna są bardzo wytrzymałe, a ich sprężystośŹ jest ograniczona; mogą się wydłużaŹ nie więcej niż do 4% swej długości pierwotnej. Każdy mięsień składa się zatem z części kurczliwej o ciemnoczerwonym zabarwieniu, zbudowanej z włókien mięśniowych poprzecznie prążkowanych zwanej brzuścem (venter) oraz z umieszczonego na jednym lub na obu końcach ścięgna (tendo), które łączy mięsień z kośŹcem. CzęśŹ początkową mięśnia można nazywaŹ także głową (caput). Są mięśnie, które rozpoczynają się kilkoma głowami, w zależności od ich liczby nazywamy takie mięśnie: dwugłowym (m. biceps), trójgłowym (m. triceps) lub czworogłowym (m. quadriceps). W poszczególnych mięśniach stosunek masy mięśniowej do ścięgien bywa bardzo różny, co ma duże znaczenie dla pracy mięśnia. W mięśniach o kształcie płaskim i wrzecionowatym włókna mięśniowe układają się równolegle do siebie i biegną w przedłużeniu włókien ścięgnistych. Długie i niezbyt liczne włókna takich mięśni mogą wykonywaŹ rozległe ruchy, lecz dośŹ słabe, albowiem siła mięśnia zależy od liczby włókien. Mięśnie charakteryzujące się znaczną siłą mają zupełnie odmienny układ włókien mięśniowych. Są to tzw. mięśnie pierzaste (mm. bipennati) i półpierzaste (mm. unipennati). Zarówno w jednym, jak i w drugim typie mięśni włókna mięśniowe dochodzą skośnie do ścięgna, są bardzo liczne lecz stosunkowo krótkie. W mięśniu półpierzastym włókna mięśniowe łączą się ze ścięgnem tylko z jednej strony, natomiast w mięśniu pierzastym dochodzą do niego skośnie z obu stron. Są mięśnie, które prócz ścięgna początkowego i końcowego posiadają dodatkowo tzw. ścięgno pośrednie (tendo intermedius), dzielące mięsień na dwa po sobie następujące brzuśce (m. dwubrzuścowy). Spotyka się także mięśnie (np. m. prosty brzucha), które są częściowo lub całkowicie podzielone na odcinki przez krótkie smugi ścięgniste (intersectiones tendineae). Przekrój anatomiczny mięśnia jest to przekrój przeprowadzony prostopadle do długiej osi mięśnia w miejscu jego największego obwodu. Przekrój fizjologiczny jest to przekrój, a raczej suma przekrojów, przeprowadzonych prostopadle do wszystkich włókien mięśniowych. Dzięki skośnemu przebiegowi włókien w mięśniu półpierzastym i pierzastym będzie w nich zawarta znacznie większa liczba włókien mięśniowych. niż w mięśniu wrzecionowatym o takim samym przekroju anatomicznym Włókna mięśniowe będą jednak znacznie krótsze w swoim przebiegu. W związku z tym mięśnie o analogicznym przekroju anatomicznym mogą zdecydowanie różniŹ się pod względem rozległości wykonywanych ruchów, jak i siły. Siła mięśnia jest bowiem proporcjonalna do liczby zawartych w nim włókien mięśniowych, czyli do przekroju fizjologicznego. Mięśnie pierzaste i półpierzaste będą zatem reprezentowały znacznie większą siłę od mięśni wrzecionowatych, zaś te ostatnie będą zdolne do wykonywania obszerniejszych ruchów. Przeciętna siła mięśni wynosi średnio około l00 N na 1 cm powierzchni przekroju fizjologicznego. WielkośŹ ta nosi nazwę bezwzględnej siły mięśniowej, zwanej także jednostką siły mięśni. ZdolnośŹ skracania się mięśnia jest proporcjonalna do długości zawartych w nim włókien mięśniowych. Na ogół przyjmuje się, że mięsień może się skurczyŹ o połowę swej długości pierwotnej.

Narządy pomocnicze mięśni
Narządy pomocnicze mięśni występują pod różnymi postaciami jako: powięzie, kaletki maziowe, pochewki ścięgien, bloczki ścięgien i trzeszczki. Powięzie (fasciae) są to silne błony zbudowane z tkanki łącznej włóknistej, otaczające pojedynczy mięsień lub grupę mięśniową. Powięź pojedynczego mięśnia tworzy nieruchomy kanał, w którym mięsień przesuwa się jak w łożysku. Powięź służy zatem do ustalenia położenia mięśnia (np. m. krawiecki), grup mięśniowych i wreszcie całej masy mięśniowej (powięź powierzchowna ciała). Włókna w powięzi przebiegają równolegle do siebie, a prostopadle do kierunku włókien mięśniowych. W okolicach stawów ręki i stopy powięzie są silnie rozwinięte i wzmocnione licznymi włóknami o przebiegu poprzecznym. Tkanka łączna powięzi często zawiera również włókna sprężyste. Powięzie obejmują w swym przebiegu także ścięgna mięśni, które często przytwierdzają się do nich swymi dodatkowymi przyczepami. Kaletki maziowe (bursae synoviales) najczęściej występują między kością a skórą, pomiędzy kością a mięśniem lub ścięgnem, między torebką stawową a ścię5nem, tzn. wszędzie tam, gdzie podczas pracy mięśni może nastąpiŹ tarcie lub ucisk. Zadanie ich polega na zmniejszeniu do minimum tarcia, dzięki czemu ułatwiają przesuwanie się narządów względem siebie. Kaletka maziowa ma podobną budowę do torebki stawowej. Kształtem przypomina pęcherzyk różnej wielkości, wypełniony mazią. ściana pęcherzyka składa się z zewnętrznej warstwy zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej i wewnętrznej, stanowiącej błonę maziową. Pochewki ścięgien (vaginae tendinum) stanowią odmianę kaletek maziowych. Pochewki mają kształt cewy i obejmują ścięgna mięśni. Podobnie jak w kaletce wyróżnia się zewnętrzną błonę włóknistą oraz wewnętrzną - maziową, która występuje tu jednak w dwu warstwach. Pierwsza warstwa tzw. ścienna przylega do błony włóknistej, druga - trzewna bezpośrednio pokrywa ścięgno mięśnia i jest przedłużeniem pierwszej; obie blaszki łączą się poprzez tzw. krezkę ścięgna. Przestrzeń miedzy dwiema warstwami błony maziowej jest wypełniona cieczą maziową, co zmniejsza tarcie ułatwiając ślizganie się ścięgna na kości. Bloczki mięśni (trochleae musculares) stanowią urządzenia służące do zmiany kierunku działania mięśni. Wyróżnia się bloczki więzadłowe, chrzęstne i kostne. Działają one mechanicznie jako punkty podparcia (hypomochlion#), dookoła których przewijają się ścięgna mięśni zmieniając kierunek przebiegu. Trzeszczki (ossa sesamoidea) pełnią podobną funkcję do bloczków mięśni. Trzeszczki są to małe kostki włączone w ścięgna mięśni blisko ich przyczepu. Stanowią one ruchome bloczki, gdyż zależnie od swej wielkości w mniejszym lub większym stopniu zmieniają kierunek przebiegu ścięgna, ustawiając je skośnie lub nawet poprzecznie do długiej osi kości.

Biologiczne właściwości mięśni
Wszystkie mięśnie charakteryzują się pewną sprężystością, można je bowiem rozciągaŹ i wracają później do swej wyjściowej długości. SprężystośŹ mięśni zmniejsza się jednak w czasie pracy, gdy mięsień jest zmęczony. SprężystośŹ mięśni w dużej mierze jest uzależniona od wieku osobnika. U dzieci jest stosunkowo duża, zmniejsza się z wiekiem, w związku z czym u osób starych na skutek bardzo małej sprężystości może nastąpiŹ zerwanie mięśnia. Każde żywe włókno mięśniowe oprócz sprężystości posiada odpowiednie napięcie spoczynkowe (tonus). Napięcie to jest kontrolowane przez układ nerwowy autonomiczny czyli niezależnie od naszej woli. Stan napięcia mięśniowego jest także uzależniony od wieku; w młodości napięcie jest większe niż w wieku dojrzałym, a tym bardziej w starczym. W czasie snu napięcie mięśniowe zmniejsza się. Również psychiczne czynniki wywierają wpływ na stan napięcia mięśniowego, który uzewnętrznia się w postawie ciała osobnika i należy do właściwości konstytucyjnych jednostki. Jak wiadomo, włókna mięśniowe mają zdolnośŹ skracania się pod wpływem zadziałania dostatecznie silnego bodźca. Bodźce te mogą byŹ natury chemicznej, mechanicznej, termicznej czy elektrycznej. W warunkach normalnych skurcz mięśnia następuje zazwyczaj pod wpływem bodźca pochodzącego z ośrodkowego układu nerwowego, który dociera do mięśnia za pośrednictwem nerwu ruchowego. Tylko częśŹ energii mięśnia zostaje przemieniona w pracę mechaniczną reszta energii uwalnia się w postaci ciepła. Wyzwolona energia cieplna, która powstała dzięki pracy mięśnia, jest bardzo ważnym źródłem ciepła w ustroju ludzkim. Podczas pracy mięśnia powstaje ponadto dwutlenek węgla i kwas mlekowy, które to związki zmniejszają sprawnośŹ mięśnia powodując jego zmęczenie. Po długotrwałej pracy jest on twardy i bolesny, a objawy te może usunąŹ masaż, który pobudza krążenie krwi w mięśniu, dzięki czemu szybciej mogą zostaŹ usunięte szkodliwe produkty. Stężenie pośmiertne (rigor mortis), występujące w parę godzin po śmierci, powstaje w wyniku zmian fizykochemicznych białek mięśnia i wytwarzania się kwasu mlekowego. Stężenie rozpoczyna się w mięśniach żuchwy i rozszerza się na całe ciało. W tej samej kolejności po kilku dniach stężenie ustępuje.

Mechanika mięśni
Mięśnie można podzieliŹ na: jednostawowe, dwustawowe i wielostawowe, w zależności od tego, ile stawów mięsień mija w swoim przebiegu. Mięśnie wielostawowe zazwyczaj leżą bardziej powierzchownie od jednostawowych. Działanie mięśni wielostawowych może się objawiaŹ w różny sposób; mogą one działaŹ jednokierunkowo na wszystkie stawy, nad którymi przebiegają, lub też odmiennie, np. na jeden staw jako zginacze, zaś na drugi jako prostowniki. Kierunek działania mięśnia jest uzależniony od położenia mięśnia w stosunku do osi ruchu stawu. Mięśnie działają jako: zginające, prostujące, odwodzące i przywodzące. Mięśnie przebiegające skośnie lub poprzecznie do podłużnej osi stawu wykonują ruchy obrotowe, tj. nawracanie lub odwracanie. Mięsień podczas skurczu działa na punkty przyczepu, zbliżając je do siebie. Tego rodzaju działanie nosi nazwę pracy dynamicznej, w odróżnieniu od pracy statycznej, w czasie której, mimo że mięsień pracuje, nie zmienia jednak położenia punktów przyczepów (mięsień nie pokonuje drogi). Praca statyczna jest sześciokrotnie bardziej uciążliwa od pracy dynamicznej, gdyż mięsień nie wypoczywa (nie ma przerw w pracy) i w związku z tym przepływ krwi jest bardzo utrudniony. Poszczególne ruchy ciała najczęściej są wykonywane przez wiele mięśni równocześnie. Nawet najprostszy nich jest udziałem całej grupy mięśniowej a często łańcucha mięśniowego. Zespół mięśni, wykonujących określone ruchy w danym stawie, np. zginanie, nazywamy mięśniami współdziałającymi czyli synergistycznymi; natomiast grupę mięśni, które wykonują ruch przeciwny, w omawianym przypadku prostowanie stawu, nazywamy mięśniami przeciwdziałającymi, antagonistycznymi. Podczas wykonywania ruchu zgięcia w stawie biorą udział zarówno mięśnie zginacze, jak i mięśnie grupy antagonistycznej czyli prostowniki, z tym jednak, że zginacze pracują znacznie silniej od prostowników, których zadanie polega na hamowaniu ruchu zginania po to, by mógł byŹ on wykonany w sposób precyzyjny. Ruch harmonijny jest wynikiem współpracy grup synergistycznych i antagonistycznych. Niejednokrotnie poszczególne części tego samego mięśnia działają antagonistycznie względem siebie. Ruch wykonany celowo i dokładnie jest ruchem skoordynowanym, a stopień koordynacji jest ściśle uzależniony od sprawnego funkcjonowania układu nerwowego. Człowiek musi się wyuczyŹ prawie wszystkich ruchów skoordynowanych; jedynie ruchy oddychania, połykania, ssania i obronne są wrodzone. Wszystkie inne koordynacje ruchowe muszą byŹ stopniowo wyuczone, czyli nabyte drogą własnych doświadczeń. W związku z tym im częściej powtarzany będzie ruch, tym sprawniej przebiega jego kombinacja unerwienia, a co za tym idzie ruch staje się bardziej harmonijny i dokładny. Jeżeli ruch jest często powtarzany następuje jego automatyzacja. Linia działania siły mięśni w czasie ich skurczu stanowi linię prostą, biegnącą od przyczepu początkowego do przyczepu końcowego naturalnie tylko w tych przypadkach, gdy mięsień ma przebieg prostolinijny. Najczęściej jednak mięsień czy jego ścięgno, napotykając na swej drodze na różnego rodzaju wyrostki, guzki czy bloczki owija się dookoła nich i zmienia kierunek przebiegu w stosunku do kierunku początkowego. W takich przypadkach linię działania mięśnia wyznacza ten odcinek, który zawarty jest między przyczepem końcowym, a wyrostkiem czy bloczkiem i wyłącznie ta częśŹ decyduje o kierunku działania mięśnia. Praca mięśnia wyraża się w dżulach i jest uzależniona od siły mięśni i wielkości skurczu. Praca jest iloczynem siły i drogi; równa się zatem jego sile pomnożonej przez wielkośŹ skurczu. Np. mięsień o przekroju fizjologicznym równym 5 cm ma siłę około 500 N (5 x 100); przy założeniu, że taki mięsień w ruchu odwracania osiągnie maksymalne skrócenie 5 cm = 0,05 m, praca jego jako odwracacza w najdogodniejszych warunkach wyniesie: 500 N x 0,05 m = 25 J. Oznacza to, że mięsień ten może podnieśŹ ciężar 25 N na wysokośŹ 1 m lub odwrotnie -10 N na wysokośŹ 2,5 m. Największą siłę może wykazaŹ mięsień, gdy jego skurcz jest poprzedzony rozciągnięciem.

Unaczynienie i unerwienie mięśni
Mięśnie jako narządy bardzo aktywne są bogato unaczynione. Najczęściej dochodzi do mięśnia kilka gałązek tętniczych, a każdej z nich towarzyszą dwie żyły. Tętnice rozgałęziają się w omięsnej na delikatne sieci, od których drobne tętniczki biegną prostopadle do włókien mięśniowych, oplatając je gęstą siecią naczyń włosowatych. Podczas spoczynku mięśnia większośŹ naczyń włosowatych jest zamknięta; otwierają się one, gdy mięsień pracuje. Podczas pracy mięśnia przepływa przez niego około pięciokrotnie więcej krwi niż w spoczynku. Zwiększona ilośŹ krwi zaopatruje mięsień w potrzebny mu podczas pracy tlen i glikogen. Obok naczyń krwionośnych przebiegają naczynia #chłonne. Unerwienie mięśni jest także bardzo obfite. Do włókien mięśniowych dochodzą zarówno bezrdzenne włókna nerwowe z układu autonomicznego towarzyszące naczyniom krwionośnym, jak i liczne ruchowe i czuciowe włókna rdzenne układu nerwowego somatycznego, należące do nerwów rdzeniowych lub czaszkowych. Pojedynczy neuryt ruchowej komórki nerwowej może unerwiaŹ do 150 włókien mięśniowych, tworząc z nimi jednostkę motoryczną. W mięśniach przeznaczonych do czynności bardzo precyzyjnych (np. mm. gałki ocznej) poszczególne jednostki motoryczne są znacznie mniejsze, niż w mięśniach wykonujących obszerne ruchy, nie wymagające dużej dokładności (np. mm. kończyn dolnych). Naczynia i nerwy wchodzą do mięśnia w ściśle określonym miejscu. Miejsce to nosi nazwę wnęki (hilus) i znajduje się najczęściej w środkowej, trzeciej części długości mięśnia.

MI�śNIE GRZBIETU

Mięśnie grzbietu (mm. dorsi) pod względem pochodzenia i rozmieszczenia dzielą się na mięśnie powierzchowne i głębokie. Właściwą mięśniówkę grzbietu stanowią mięśnie głębokie, które przebiegają podłużnie po obu stronach kręgosłupa, a unerwione są przez gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni oddziaływających na kręgosłup. Mięśnie powierzchowne grzbietu są mięśniami płaskimi, pokrywają mięśnie głębokie na całej powierzchni tułowia, a rozwojowo należą do mięśniówki brzusznej, o czym świadczy między innymi źródło ich unerwienia; są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nervorum spinalium). Czynnościowo należą do mięśni działających na kończynę górną i żebra.

Powierzchowne mięśnie grzbietu

Powierzchowne mięśnie grzbietu (mm. dorsi superficiales) z uwagi na swe przyczepy dzielą się na dwie grupy: mięśnie kolcowo-ramienne (mm. spinohumerales) i kolcowo-żebrowe (mm. spinocostales). W skład mięśni kolcowo-ramiennych wchodzą:
* mięsień czworoboczny,
* mięsień najszerszy grzbietu,
* mięśnie równoległoboczne,
* mięsień dźwigacz łopatki.

W skład mięśni kolcowo-żebrowych wchodzą:

* mięsień zębaty tylny górny,
* mięsień zębaty tylny dolny.

Mięśnie kolcowo-ramienne

Mięsień czworoboczny (m. trapezius) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu trójkątnego, podstawą skierowany do kręgosłupa, swym wierzchołkiem zwraca się do okolicy barku. Pokrywa on okolicę karku i górną częśŹ grzbietu, leżąc najbardziej powierzchownie ze wszystkich mięśni tej grupy. Przyczep początkowy mięśnia jest rozległy, ciągnie się bowiem od kości potylicznej do XII kręgu piersiowego. Na kości potylicznej przymocowuje się do kresy karkowej górnej i guzowatości potylicznej zewnętrznej. W odcinku szyjnym biegnie wzdłuż więzadła karkowego, przyczepia się do wyrostka kolczystego VII kręgu szyjnego i więzadła karkowego, zaś w odcinku piersiowym - do wszystkich wyrostków kolczystych i więzadła nadkolcowego. Przyczep końcowy oraz kierunek przebiegu pęczków mięśniowych pozwala na wyodrębnienie w tym mięśniu trzech części: * górnej - zstępującej (pars descendens), przyczepiającej się do końca barkowego obojczyka, * środkowej - poprzecznej (pars transversa), kończącej się na wyrostku barkowym łopatki, * dolnej - wstępującej (pars ascendens), zakończonej na grzebieniu łopatki. CzynnośŹ. Obustronny skurcz całego mięśnia cofa barki, zbliża łopatki do kręgosłupa, tak jak to się czyni w postawie "na bacznośŹ". Skurcz części zstępującej dźwiga bark ku górze, a przy ustalonej obręczy zgina głowę w bok w czasie jednostronnego działania, zaś podczas skurczu obustronnego pochyla głowę do tyłu. CzęśŹ wstępująca obniża bark lub przy ustalonej obręczy kończyny górnej unosi tułów np. podczas zwisu. CzęśŹ poprzeczna zbliża łopatkę do kręgosłupa. Unerwienie. Pochodzi od nerwu dodatkowego (n. accessorius XI) i gałęzi splotu szyjnego (plexus cervicalis). Spadek napięcia mięśnia lub jego porażenie prowadzi do obniżenia obojczyka, wysunięcia wyrostka barkowego ku przodowi i oddaleniu się brzegu przyśrodkowego łopatki od kręgosłupa. Utrudniony jest ruch odwodzenia ramienia do poziomu w płaszczyźnie czołowej. Mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) pokrywa dolną okolicę grzbietu i boczną klatki piersiowej. Kształtem jest zbliżony do trójkąta zwróconego podstawą do kręgosłupa, a wierzchołkiem do dołu pachowego. Mięsień ten zajmuje największą powierzchnię ze wszystkich mięśni. Przyczep początkowy dzieli się na cztery części:
*częśŹ kręgowa (pars vertebralis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych sześciu dolnych kręgów piersiowych, wszystkich lędźwiowych i na grzebieniu krzyżowym pośrodkowym, *częśŹ biodrowa (pars iliaca) bierze początek na wardze zewnętrznej części przyśrodkowej grzebienia biodrowego, częśŹ żebrowa (pars costalis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni trzech lub czterech ostatnich żeber *częśŹ łopatkowa (pars scapularis) odchodzi od zewnętrznej powierzchni kąta dolnego łopatki. Przyczep końcowy. Wszystkie pęczki włókien mięśniowych biegną zbieżnie w kierunku dołu pachowego, przechodzą w krótkie ścięgno, które owijając się po stronie przyśrodkowej ramienia przyczepia się do grzebienia guzka mniejszego kości ramiennej. CzynnośŹ. Przy ustalonym kręgosłupie mięsień opuszcza uniesione ramię, przywodzi i tyłozgina oraz silnie nawraca. Przy ustalonej kończynie unosi dolne żebra, działając jako pomocniczy mięsień wdechowy. W przeciwieństwie do tej czynności boczny brzeg mięśnia podczas skurczu uciska łuk żebrowy i działa podczas wydechu, a ściślej podczas kaszlu i odkrztuszania. Unerwienie. Pochodzi od nerwu piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis), należącego do splotu ramiennego. Mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei) są położone w dolnej okolicy karku i górnej okolicy grzbietu, a nazwę zawdzięczają swemu kształtowi. Dzielą się na: równoległoboczny mniejszy i większy - (m. rhomboideus minor et major). Przyczep początkowy tych mięśni znajduje się na więzadle karkowym i wyrostkach kolczystych dwóch dolnych kręgów szyjnych oraz na więzadle nadkolcowym i wyrostkach kolczystych czterech pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep końcowy. Włókna mięśni kierują się skośnie w dół i ku bokowi, kończąc się na brzegu przyśrodkowym łopatki na przestrzeni od grzebienia do kąta dolnego. CzynnośŹ. Mięśnie zbliżają łopatkę do kręgosłupa, unosząc ją równocześnie ku górze. Mięśnie te wraz z mięśniem zębatym przednim (m. serratus anterior) i czworobocznym grzbietu (m. trapezius) przyciskają łopatkę do klatki piersiowej. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae) odchodzącego od splotu ramiennego. Porażenie mięśnia powoduje oddalenie kąta dolnego łopatki od kręgosłupa, a brzegu przyśrodkowego od tułowia. Obserwuje się wówczas tzw. łopatkę skrzydłowatą (scapula alata). Mięsień dźwigacz łopatki (m. levator scapulae) ma kształt wydłużonego trójkąta i leży w bocznej okolicy szyi. Przyczep początkowy stanowią wyrostki poprzeczne czterech pierwszych kręgów szyjnych. W swoim przebiegu mięsień kieruje się ku dołowi, do tyłu nieco bocznie. Przyczep końcowy. Kąt górny łopatki i górny odcinek brzegu przyśrodkowego łopatki. CzynnośŹ. Mięsień ten współpracuje z częścią zstępującą m. czworobocznego grzbietu, pociągając łopatkę ku górze i przyśrodkowo. Przy ustalonej obręczy barkowej zgina kręgosłup szyjny bocznie, przy skurczu obustronnym, ku tyłowi. Unerwienie. Pochodzi od n. grzbietowego łopatki (n. dorsalis scapulae), odchodzącego od splotu ramiennego i gałązek splotu szyjnego.

Mięśnie kolcowo-żebrowe

Mięsień zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior) jest położony w górnej części grzbietu pod mięśniem równoległobocznym. Przyczep początkowy leży na pograniczu kręgosłupa szyjnego i piersiowego. Mięsień ten odchodzi od więzadła karkowego i wyrostków kolczystych dwóch ostatnich kręgów szyjnych oraz od więzadła nadkolcowego i wyrostków kolczystych dwóch pierwszych kręgów piersiowych. Włókna mięśnia biegną bocznie ku dołowi. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się czterema pasmami na zewnętrznej powierzchni od II do V żebra. CzynnośŹ. Mięsień ten unosi górne żebra, jest mięśniem wdechowym. Mięsień zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior) leży pod mięśniem najszerszym grzbietu, w dolnym odcinku klatki piersiowej. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na powięzi piersiowo-lędźwiowej i wyrostkach kolczystych dwóch ostatnich kręgów piersiowych i dwóch pierwszych kręgów lędźwiowych. Przyczep końcowy znajduje się na dolnym brzegu czterech ostatnich żeber. CzynnośŹ. Działanie jego jest antagonistyczne do m. zębatego tylnego górnego; pociąga on ostatnie żebra w dół, dzięki czemu jest zaliczany do mięśni wydechowych. Unerwienie obu mm. zębatych należy do odpowiednich nn. międzyżebrowych (nn. intercostales) I-IV i IX-XI oraz n. podżebrowego (n. subcostalis).

Głębokie mięśnie grzbietu

Mięśnie głębokie grzbietu (mm. dorsi profundi) sięgają od miednicy do czaszki i przebiegają w bruździe po obu stronach kręgosłupa, którą zamyka łącznotkankowa blaszka powięziowa. Można je podzieliŹ na dwie grupy, tj. pasmo przyśrodkowe i boczne. Pasmo przyśrodkowe leży głębiej od bocznego, wypełniając bruzdę ograniczoną od strony bocznej wyrostkami poprzecznymi kręgów, a od strony przyśrodkowej - wyrostkami kolczystymi. Mięśnie pasma bocznego zajmują przestrzeń ograniczoną wyrostkami poprzecznymi i nie przekraczają linii pionowej, przebiegającej wzdłuż przyśrodkowego brzegu łopatki. Mięśnie pasma bocznego leżą bardziej powierzchownie od mięśni pasma przyśrodkowego, a ich włókna są zazwyczaj dłuższe i przebiegają bardziej pionowo. Im głębiej są położone mięśnie, tym odznaczają się krótszym i bardziej skośnym przebiegiem włókien w stosunku do podłużnej linii kręgosłupa. Ogólnie biorąc głęboka mięśniówka grzbietu służy głównie do utrzymania kręgosłupa w pozycji pionowej i do prostowania kręgosłupa, a jej antagonistyczną grupę stanowią mięśnie brzucha. Mięśnie głębokie grzbietu są unerwione przez gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych (rami dorsales nervorum spinalium). Mięśnie grzbietu obu pasm tworzą trzy grupy:
* mięśnie długie grzbietu,
* mięśnie krótkie grzbietu,
* mięśnie podpotyliczne.

W skład długich mięśni grzbietu wchodzą:
pasmo boczne:
* mięsień płatowaty,
* mięsień prostownik grzbietu,

pasmo przyśrodkowe:
* mięsień kolcowy,
* mięsień półkolcowy,
* mięsień wielodzielny,
* mięśnie skręcające.
W skład krótkich mięśni grzbietu wchodzą:
* mięśnie międzykolcowe,
* mięśnie międzypoprzeczne.
W skład mięśni podpotylicznych wchodzą:
* mięsień prosty tylny większy głowy,
* mięsień prosty tylny mniejszy głowy,
* mięsień skośny górny głowy,
* mięsień skośny dolny głowy.

Długie mięśnie grzbietu - pasmo boczne
Mięsień płatowaty (m. splenius) jest położony w okolicy karku, pokrywa go m. czworoboczny i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Przyczep początkowy znajduje się na więzadle karkowym oraz na wyrostkach kolczystych i więzadle nadkolcowym pięciu pierwszych kręgów piersiowych. Przyczep końcowy różnicuje mięsień na dwie części. Większa, górna częśŹ mięśnia biegnie w bok i ku górze, kończąc się na wyrostku sutkowym kości skroniowej jako mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis). CzęśŹ dolna, m. płatowaty szyi, jest znacznie słabsza od części górnej i kończy się na wyrostkach poprzecznych trzech pierwszych kręgów szyjnych. CzynnośŹ. Mięsień płatowaty głowy współpracuje z m. czworobocznym i m. półkolcowym głowy; w swym działaniu obustronnym - zgina głowę ku tyłowi, zaś kurcząc się jednostronnie obraca twarz w tę samą stronę, unosząc ją równocześnie ku górze. W tej ostatniej funkcji jest mięśniem antagonistycznym w stosunku do mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Mięsień płatowaty szyi podczas skurczu obustronnego zgina szyję do tyłu, a skręca ją w tę samą stronę przy działaniu jednostronnym. Jednostronny przykurcz m. płatowatego powoduje tzw. kręcz szyi. Mięsień jest unerwiony przez gałęzie grzbietowe nn. szyjnych (n. cervicales). Mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) jest największy spośród głębokich mięśni grzbietu. Biegnie z okolicy krzyżowej do okolicy karku, a najgrubszy jest w odcinku lędźwiowym. Mięsień prostownik grzbietu rozpoczyna się wspólną masą mięśniowo-ścięgnistą na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej, na grzebieniu biodrowym i więzadłach krzyżowo-biodrowych oraz na wyrostkach kolczystych kręgów lędźwiowych. Cała masa mięśniowa kierując się ku górze rozdziela się na dwa pasma: boczne czyli m. biodrowo-żebrowy i przyśrodkowe zwane m. najdłuższym. Mięsień biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis) dzieli się na trzy części: * mięsień biodrowo-żebrowy lędźwi (m. iliocostalis lumborum), który rozpoczyna się od wspólnej masy mięśniowej a kończy się na kątach sześciu dolnych żeber, * mięsień biodrowo-żebrowy klatki piersiowej (m. iliocostalis thoracis), który rozpoczyna się na kątach sześciu dolnych żeber a kończy na kątach sześciu żeber górnych, * mięsień biodrowo-żebrowy szyi (m. iliocostalis cervicis), mięsień bierze początek na kątach żeber, od III do VI i kończy się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI. Mięsień najdłuższy (m. longissimus), stanowiący pasmo przyśrodkowe prostownika grzbietu, przebiega w zasadzie między wyrostkami poprzecznymi lub ich odpowiednikami. Ma on bardziej skomplikowaną budowę i przebieg od m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis). Dzieli się on na trzy części: * mięsień najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), biorący także początek od wspólnej masy mięśniowej, kieruje się ku górze; boczne wiązki tego mięśnia kończą się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych oraz w odcinku piersiowym na kątach żeber, wiązki przyśrodkowe - na wyrostkach dodatkowych kręgów lędźwiowych oraz na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów piersiowych, * mięsień najdłuższy szyi (m. longissimus cervicis) zaczyna się na wyrostkach poprzecznych od I do VI kręgu piersiowego, a kończy - na wyrostkach poprzecznych od II do V kręgu szyjnego, * mięsień najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), bierze początek na wyrostkach poprzecznych kręgów piersiowych od I do III i kręgów szyjnych od III do VII. Przyczep końcowy mięsień ten osiąga na wyrostku sutkowym kości skroniowej. CzynnośŹ. Mięsień biodrowo-żebrowy działając jednostronnie, dzięki swym przyczepom do żeber, silnie zgina kręgosłup w kierunku bocznym. Mięsień najdłuższy głowy przy skurczu jednostronnym zgina i pochyla głowę bocznie w tę samą stronę. Obustronny skurcz całego m. prostownika grzbietu prostuje kręgosłup i zgina ku tyłowi. Ponadto m. najdłuższy głowy pochyla głowę do tyłu. Mięsień prostownik grzbietu utrzymuje równowagę tułowia a także jest pomocniczym mięśniem wdechowym, gdyż dzięki prostowaniu kręgosłupa piersiowego przyczynia się do zwiększenia wymiarów klatki piersiowej.

Długie mięśnie grzbietu - pasmo przyśrodkowe
Mięsień kolcowy (m. spinalis) jest to cienki, symetryczny mięsień, biegnący po bokach wyrostków kolczystych, które stanowią jego miejsca początkowych i końcowych przyczepów. Dzieli się na trzy części: * mięsień kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów lędźwiowych i dolnych kręgów piersiowych, a kończy się na wyrostkach kolczystych od II do VII kręgu piersiowego, * mięsień kolcowy szyi (m. spinalis cervicis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych kręgów szyjnych a kończy się na wyrostkach kolczystych od II do IV kręgu szyjnego, * mięsień kolcowy głowy (m. spinalis capitis) rozpoczyna się na wyrostkach kolczystych górnych kręgów piersiowych i dolnych szyjnych, a kończy się na kości potylicznej w sąsiedztwie guzowatości potylicznej zewnętrznej. CzynnośŹ. Przy działaniu jednostronnym bierze udział w bocznych zgięciach kręgosłupa, kurcząc się obustronnie wspomaga m. prostownik grzbietu (m. erector spinae) przy prostowaniu kręgosłupa i pochylaniu głowy ku tyłowi. Mięśnie poprzeczno-kolcowe tworzą silne pasmo mięśniowe, ciągnące się od miednicy do czaszki, wypełniając bruzdę między wyrostkami poprzecznymi i kolczystymi kręgów. Włókna mięśniowe tej grupy biegną zawsze od wyrostków poprzecznych do wyrostków kolczystych. Mięśnie położone na powierzchni mają bardziej stromy kierunek przebiegu włókien od mięśni leżących głębiej. Warstwę powierzchowną tworzy m. półkolcowy (m. semispinalis), którego włókna przeskakują od 4 do 6 kręgów. Nie występuje on w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. Warstwę środkową stanowi m. wielodzielny (m. multifidus), który biegnie wzdłuż całego kręgosłupa, a jego włókna mijają tylko od 2 do 4 kręgów. W warstwie głębokiej położone są mięśnie skręcające (mm. rotatores), które także ciągną się od kości krzyżowej do kręgu obrotowego i składają się z najkrótszych wiązek mięśniowych, mijających 1 lub najwyżej 2 kręgi. CzynnośŹ. Zasadniczą funkcją tej grupy mięśni jest skręcanie kręgosłupa w stronę przeciwną w stosunku do kurczących się mięśni. Działając obustronnie wspomagają pozostałe głębokie mięśnie grzbietu w prostowaniu kręgosłupa.

Krótkie mięśnie grzbietu
Mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales) występują w przestrzeniach między sąsiednimi wyrostkami kolczystymi w szyjnej i lędźwiowej części kręgosłupa, przy czym w części lędźwiowej są one mięśniami nieparzystymi. Mięśnie międzykolcowe biorą udział w prostowaniu kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego. Mięśnie międzypoprzeczne (mm. intertransversarii) są to małe mięśnie występujące w okolicy szyi i lędźwi. Łączą one wyrostki poprzeczne lub żebrowe dwóch sąsiednich kręgów. Wyróżnia się: * mięśnie międzypoprzeczne przednie i tylne szyi (mm. intertransversarii anteriores et posteriores cervicis), * mięśnie międzypoprzeczne boczne i przyśrodkowe lędźwi (mm. intertransversarii laterales et mediales lumborum). CzynnośŹ. Mięśnie międzypoprzeczne biorą udział w bocznych zgięciach kręgosłupa szyjnego i lędźwiowego.

Mięśnie podpotyliczne
Mięsień prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major) jest to mięsień rozpoczynający się na wyrostku kolczystym kręgu obrotowego, a kończący się w środkowym odcinku kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsień prosty tylny mniejszy głowy (m. rectus capitis posterior minor) biegnie od guzka tylnego kręgu szczytowego, kończąc się poniżej kresy karkowej dolnej kości potylicznej. Mięsień skośny dolny głowy (m. obliquus capitis inferior) przebiega od wyrostka kolczystego kręgu obrotowego do wyrostka poprzecznego kręgu szczytowego. Mięsień skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior) rozpoczyna się na wyrostku poprzecznym kręgu szczytowego. Włókna jego biegną przyśrodkowo i kończą się poniżej bocznego odcinka kresy karkowej dolnej kości potylicznej. CzynnośŹ. Trzy pierwsze mięśnie podczas obustronnego działania pociągają głowę ku tyłowi, zaś przy skurczu jednostronnym obracają głowę kierując ją twarzą w tę samą stronę. Mięsień skośny górny głowy kurcząc się jednostronnie skręca głowę w stronę przeciwną, przy obustronnym skurczu pociąga głowę ku tyłowi.

Powięzie grzbietu
* Powięź powierzchowna grzbietu (fascia superficialis dorsi) jest częścią ogólnej powięzi powierzchownej i pokrywa mięsień czworoboczny i najszerszy grzbietu. * Powięź piersiowo-lędźwiowa (fascia thoracolumbalis) tworzy wraz z kręgosłupem kanał kostno-włóknisty dla mięśni głębokich grzbietu. * Powięź karku (fascia nuchae) jest położona pod mięśniem czworobocznym i równoległobocznym i pokrywa mięśnie płatowate. Ku dołowi przedłuża się w powięź piersiowo-lędźwiową.

MI�śNIE GŁOWY

Mięśnie głowy (musculi capitis) dzielą się na trzy grupy
* mięśnie mimiczne, czyli wyrazowe twarzy, które nadają jej charakterystyczny wyraz, a przyczepiają się co najmniej jednym przyczepem do części miękkich, * mięśnie żuchwy, których przyczepy znajdują się na czaszce i żuchwie, a czynnośŹ tych mięśni ogranicza się do poruszania żuchwą, * mięśnie języka, gałki ocznej i narządu słuchu, które zostaną omówione przy opisie odpowiednich układów.

Mięśnie mimiczne
Mięśnie mimiczne różnią się tym od pozostałych mięśni szkieletowych, że albo w ogóle nie są przytwierdzone do kości, albo też tylko jednym przyczepem są przymocowane do szkieletu. Z wyjątkiem mięśnia policzkowego wszystkie mięśnie mimiczne nie posiadają powięzi, bowiem przyczepiają się głównie do skóry lub błony śluzowej, zatem kurcząc się wywołują ruchy skóry: Mięśnie mimiczne poruszając skórą twarzy nadają jej określony wyraz. Mięśnie wyrazowe są najlepiej rozwinięte u człowieka, a mimika twarzy pozostaje w ścisłym związku ze stanem psychicznym osobnika - radością, smutkiem, cierpieniem, spokojem, skupieniem uwagi, niepokojem, itp. U osób starszych, gdy sprężystośŹ skóry jest mniejsza, fałdy nie wygładzają się tworząc charakterystyczne zmarszczki (rugae). Mięśnie mimiczne układają się głównie wokół naturalnych otworów twarzy wykonując różne czynności, jak: mruganie, otwieranie i zamykanie szpary ust, wytwarzanie dźwięków, itp. Mięśnie mimiczne dzielą się na kilka grup topograficznych :

Mięśnie sklepienia czaszki

Mięsień naczaszny (m. epicranius), składa się z : m. potyliczno-czołowego (m. occipito frontalis) i m. skroniowo-ciemieniowego (m. temporoparietalis), między którymi jest rozpięte szerokie, płaskie rozcięgno zwane czepcem ścięgnistym (galea aponeurotica). Czepiec ścięgnisty przykrywa kości ciemieniowe, jest luźno złączony z okostną, natomiast bardzo silnie zrasta się ze skórą głowy. Z tyłu łączy się z nim parzysty brzusiec potyliczny (venter occipitalis), z przodu zaś parzysty brzusiec czołowy (venter frontalis) mięśnia potyliczno-czołowego. Po obu stronach bocznych czepca ścięgnistego bierze początek parzysty mięsień skroniowo-ciemieniowy, który kończy się na chrząstce małżowiny usznej. Skurcz mięśnia potyliczno-czołowego wywołuje poprzeczne zmarszczki na czole nadając twarzy wyraz uwagi.

Mięśnie szpary powiek
Mięśnie szpary powiek stanowią ochronę oka i zaliczamy do nich m. okrężny oka, m. marszczący brwi i m. podłużny. Mięsień okrężny oka (m. orbicularis oculi) składa się z trzech części: oczodołowej, powiekowej i łzowej. CzęśŹ oczodołowa jest najsilniejsza, położona obwodowo dookoła wejścia do oczodołu, zachodzi na czoło, skroń i policzek. CzęśŹ powiekowa jest położona dośrodkowo od poprzedniej a jej włókna przebiegają w obu powiekach. CzęśŹ łzowa jest najmniejsza i położona najgłębiej, do tyłu od woreczka łzowego. CzynnośŹ. CzęśŹ oczodołowa zaciska powieki, pociąga brwi przyśrodkowo i ku dołowi; częśŹ powiekowa spokojnie zwiera szparę powiek (mruganie); częśŹ łzowa rozwiera woreczek łzowy. Mięsień marszczący brwi (m. corrugator supercilii) jest małym mięśniem, leży obok nasady nosa, skąd biegnie do skóry brwi. Wytwarza on 2-3 pionowe fałdy między brwiami. Mięsień podłużny (m. procerus) jest również małym mięśniem, położony jest w okolicy międzybrwiowej, wywołuje poprzeczne fałdy u nasady nosa.

Mięśnie szpary ust
Mięśnie szpary ust w zależności od kierunku przebiegu włókien i ich czynności można podzieliŹ na mięśnie okrężne (zwieracze) i mięśnie dochodzące do ust promieniście. Do pierwszych należy mięsień okrężny ust, który stanowi rusztowanie obu warg. Pozostałe mięśnie są bardzo liczne i dochodzą do warg od dołu, od góry i od boków. Mięsień okrężny ust (m. orbicularis oris) otacza szparę ust i nadaje wargom charakterystyczny kształt. Składa się z części brzeżnej, położonej bliżej szpary ust oraz części wargowej położonej obwodowo. W rejonach kątów ust z mięśniem tym przeplatają się liczne mięśnie biegnące promieniście do szpary ust. CzynnośŹ. Mięsień zwiera szparę ust, bierze udział w jedzeniu. Skurcz części brzeżnej zwęża czerwień wargową i zwraca wargi do wewnątrz. Przy skurczu części wargowej poszerza czerwień wargową i wywija wargi na zewnątrz, np.: podczas gwizdania czy pocałunku. Mięsień obniżacz wargi dolnej (m. depressor labii inferioris) jest położony poniżej szpary ust, kształtu czworokątnego. Mięsień ten biegnie do skóry wargi dolnej. Podczas skurczu obniża i uwypukla wargę dolną. Mięsień bródkowy (m. mentalis) jest ułożony strzałkowo, przyśrodkowo od mięśnia poprzedniego. Uwypukla bródkę i nadaje twarzy wyraz nadąsany. Mięsień obniżacz kąta ust (m. depressor anguli oris) jest mięśniem płaskim, trójkątnym. Rozciąga się od żuchwy do kąta ust. Jego skurcz obniża kąt ust, nadając twarzy wyraz smutku, cierpienia lub niesmaku. Mięsień śmiechowy (m. risorius) osobniczo zmienny, biegnie poprzecznie z okolicy policzka do kąta ust. Mięsień pociąga kąt ust do boku, poszerzając szparę ust. Może wywoływaŹ w skórze policzka tzw. "dołek śmiechowy". Czasami m. śmiechowy występuje jednostronnie. Mięsień jarzmowy większy i mniejszy (m. zygomaticus major et minor). Oba mięśnie biegną z okolicy kości jarzmowej. Mięsień jarzmowy większy kończy się w okolicy kąta ust i jest właściwym mięśniem śmiechu. Mięsień jarzmowy mniejszy dochodzi do skóry bruzdy nosowo-wargowej, którą pogłębia. Mięsień ten pociąga wargę górną ku górze i do boku. Mięsień dźwigacz wargi górnej i skrzydła nosa (m. levator labii superioris alaeque nasi) jest położony bocznie od nosa i kończy się w skórze bruzdy nosowo-wargowej. W czasie skurczu unosi skrzydła nosa, rozwiera nozdrza. Mięsień dźwigacz wargi górnej (m. levator labii superioris) jest położony bocznie od poprzedniego. Biegnie z okolicy podoczodołowej do skóry bruzdy nosowo-wargowej. Mięsień powoduje uniesienie wargi górnej i odsłonięcie górnych siekaczy. Mięsień dźwigacz kąta ust (m. levator anguli oris) biegnie z dołu nadkłowego do skóry kąta ust, unosząc kąt ust w czasie skurczu. Mięsień policzkowy (m. buccinator) położony jest w ścianie policzka. Mięsień rozpoczyna się na wyrostkach zębodołowych szczęki i żuchwy na wysokości zębów trzonowych, a kończy się w skórze i błonie śluzowej kąta ust i obu warg. Włókna mięśniowe biegnąc ku przodowi krzyżują się w okolicy kąta ust. CzynnośŹ mięśnia polega na przyciskaniu policzków do zębów, wydmuchiwaniu powietrza z jamy ustnej. Poza tym pociąga kąt ust do boku, bierze udział podczas ruchu żucia pokarmu.

Mięśnie otoczenia nozdrzy
Mięśnie nozdrzy są położone dookoła nosa zewnętrznego, a ich czynnośŹ polega na zwieraniu i rozwieraniu nozdrzy. Należą do nich: Mięsień nosowy (m. nasalis) rozpoczyna się na szczęce na wysokości kła i siekacza bocznego. Posiada dwie części: częśŹ poprzeczna biegnie wachlarzowato do grzbietu nosa, częśŹ skrzydłowa kończy się na boczno-tylnym brzegu skrzydła nosa. CzynnośŹ części poprzecznej polega na zwężaniu nozdrzy, części skrzydłowe rozwierają nozdrza. Mięsień obniżacz przegrody (m. depressor septi) jest położony poniżej nosa od wysokości bocznego siekacza szczęki do części błoniastej przegrody nosa. CzynnośŹ polega na pociąganiu przegrody ku dołowi.

Mięśnie ucha zewnętrznego
Mięśnie małżowiny usznej, przyczepione między małżowiną uszną i sąsiednimi powięziami, są u człowieka w stanie zaniku, służyły bowiem do poruszania małżowiną uszną. Zaliczamy do nich trzy mięśnie uszne: przedni, górny i tylny (m. auricularis anterior, superior et posterior). Unerwienie ruchowe mięśni mimicznych pochodzi od n. twarzowego (n. facialis - VII n. czaszkowy), włókna czuciowe otrzymują drogą n. trójdzielnego (n. trigeminus - V n. czaszkowy). Porażenie n. twarzowego najwyraźniej uzewnętrznia się w niemożności zamknięcia szpary powiek i szpary ust, obniżeniu kąta ust i w związku z tym - sączeniu się śliny. Obserwuje się również wygładzenie zmarszczek skóry twarzy po stronie porażonej oraz wystąpienie asymetrii twarzy.

Mięśnie żuchwy
Do grupy tej należą cztery pary mięśni, których skurcze powodują ruchy obniżania i unoszenia żuchwy, wysuwania i cofania oraz boczne ruchy żuchwy. Mięśnie żucia są antagonistami mięśni nadgnykowych. Są unerwione przez trzecią gałąź nerwu trójdzielnego, czyli n. żuchwowy - n. mandibularis (V3). W skład mięśni żuchwy wchodzą mięśnie: skroniowy, żwacz, skrzydłowy boczny i skrzydłowy przyśrodkowy: Mięsień skroniowy (m. temporalis) jest największym i najsilniejszym mięśniem tej grupy, wypełnia cały dół skroniowy (fossa temporalis). Mięsień ten rozpoczyna się na całej powierzchni dołu skroniowego i na powięzi skroniowej, sięgając u góry do kresy skroniowej dolnej, zaś u dołu do łuku jarzmowego i grzebienia podskroniowego. Przednie włókna tego mięśnia biegną pionowo, tylne poziomo. Mięsień kończy się płaskim ścięgnem na wyrostku dziobiastym żuchwy. Mięsień skroniowy ma duży przekrój fizjologiczny, gdyż jest mięśniem typu pierzastego. CzynnośŹ. Skurcz całego mięśnia unosi żuchwę, obracając ją nieco na zewnątrz oraz zaciska zęby. Skurcz części poziomej cofa wysuniętą żuchwę. Mięsień żwacz (m. masseter) jest krótkim i grubym mięśniem o kształcie czworoboku. Przykrywa on powierzchnię boczną gałęzi żuchwy. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na kości jarzmowej i łuku jarzmowym. Przyczep końcowy mięśnia jest usytuowany na bocznej powierzchni dolnej części gałęzi żuchwy oraz na kącie żuchwy. Włókna przedniej, powierzchownej części tego mięśnia przebiegają skośnie w dół i ku tyłowi, zaś części tylnej - głębokiej kierują się z góry prosto w dół. CzynnośŹ. Mięsień żwacz współdziała z m. skroniowym w unoszeniu i obracaniu żuchwy na zewnątrz. CzęśŹ powierzchowna z uwagi na skośny przebieg włókien mięśniowych bierze udział w wysuwaniu żuchwy ku przodowi. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis) jest położony po wewnętrznej stronie gałęzi żuchwy. Przyczep początkowy znajduje się w dole skrzydłowym kości klinowej i przylegającym do niej małym odcinku kości podniebiennej i kości szczękowej. Przyczep końcowy tego mięśnia znajduje się na powierzchni przyśrodkowej kąta żuchwy na tzw. guzowatości skrzydłowej. CzynnośŹ. Mięsień skrzydłowy przyśrodkowy współdziała z m. skroniowym i m. żwaczowym. Mięsień skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis) ma kształt trójściennego graniastosłupa, podstawą skierowanego do czaszki, a wierzchołkiem do stawu skroniowo-żuchwowego. Przyczep początkowy mięśnia ma dwie głowy: górną i dolną. Głowa górna przyczepia się na powierzchni podskroniowej skrzydła większego kości klinowej, głowa dolna na bocznej powierzchni wyrostka skrzydłowatego i na powierzchni podskroniowej szczęki. Włókna biegną poziomo i zbieżnie ku tyłowi, do dołu i w bok. Przyczep końcowy znajduje się w dołku skrzydłowym wyrostka kłykciowego żuchwy oraz w torebce stawu skroniowo-żuchwowego. CzynnośŹ. Obustronny skurcz mięśnia wysuwa żuchwę do przodu. Skurcz jednostronny skręca żuchwę do wewnątrz.

Powięzie głowy
Na głowie wyróżnia się cztery powięzie (fasciae capitis): policzkowo-gardłową, skroniową, przyuszniczą i żwaczową. Powięź policzkowo-gardłowa (fascia buccopharyngea) jest bardzo cienka i oddziela mięsień policzkowy od tzw. poduszki tłuszczowej policzka (corpus adiposum buccae). Mięsień policzkowy jest spośród wszystkich mięśni wyrazowych, który posiada własną powięź. Ku tyłowi i dołowi powięź ta pokrywa zewnętrzną powierzchnię mięśni gardła. Powięź skroniowa (fascia temporalis) zamyka od strony bocznej dół skroniowy (fossa temporalis), w którym jest położony mięsień skroniowy. Jest ona bardzo mocna i rozpięta między kresą skroniową górną a łukiem jarzmowym. Powięź przyusznicza i powięź żwaczowa (fascia parotidea et fascia masseterica) są to dwie powięzie rozpoczynające się na łuku jarzmowym, a przedłużające się u dołu w blaszkę powierzchowną powięzi szyi. Powięź przyusznicza pokrywa śliniankę przyuszną, a powięź żwaczowa mięsień żwacz.

MI�śNIE SZYI

Topograficznie mięśnie szyi (musculi colli) dzielimy na trzy grupy powierzchowną, środkową i głęboką. W skład grupy powierzchownej wchodzą mięśnie: m. szeroki szyi i m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy. W skład grupy środkowej wchodzą mięśnie podgnykowe: mm. mostkowo-gnykowy, mostkowo-tarczowy, tarczowo-gnykowy i łopatkowo-gnykowy oraz mięśnie nadgnykowe: mm. dwubrzuścowy, rylcowo-gnykowy i bródkowo-gnykowy. W skład grupy głębokiej wchodzą mięśnie: mm. pochyły przedni, pochyły środkowy i pochyły tylny oraz mięśnie przedkręgowe.

Powierzchowne mięśnie szyi
Mięsień szeroki szyi (m. platysma) leży ponad powięzią powierzchowną szyi i sięga u dołu poza granicę szyi, schodząc na przednią ścianę klatki piersiowej do wysokości II żebra, gdzie przyczepia się do tkanki podskórnej. Przyczep końcowy. Włókna mięśnia biegną ku górze i przymocowują się do zewnętrznej powierzchni trzonu żuchwy, okolicy kąta ust oraz bocznie do powięzi przyuszniczej i żwaczowej. CzynnośŹ. Mięsień ten unosi skórę szyi, przez co zmniejsza ucisk na żyłę szyjną zewnętrzną, a z uwagi na swe przyczepy w skórze należy do mięśni wyrazowych: pociąga kąty ust w dół i do boku nadając twarzy wyraz strachu. Unerwienie. Pochodzi od gałęzi n. twarzowego (n. facialis). Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus) jest charakterystycznym mięśniem szyi. Dzieli on szyję właściwą na dwie okolice: przyśrodkową i boczną. Przyczep początkowy. Głowa przyśrodkowa rozpoczyna się na rękojeści mostka. Głowa boczna rozpoczyna się na końcu mostkowym obojczyka. Przyczep końcowy. Obie części mięśnia kierują się ku górze i do tyłu, łączą się ze sobą w połowie wysokości szyi i przyczepiają się do wyrostka sutkowego kości skroniowej i kresy karkowej górnej kości potylicznej. CzynnośŹ. Skurcz jednostronny mięśnia przy ustalonej klatce piersiowej powoduje pochylenie głowy w tę samą stronę z jednoczesnym obrotem głowy w przeciwną stronę i uniesieniem twarzy ku górze. Jednoczesny skurcz obu mięśni zwraca twarz ku górze i pogłębia lordozę szyjną. W pozycji leżącej mięsień unosi głowę. Przy ustalonej głowie mięsień unosi mostek, działa więc jako pomocniczy mięsień wdechowy. Unerwienie. Nerw dodatkowy (n. accessorius) i gałązki splotu szyjnego.

Mięśnie środkowe szyi
Mięśnie środkowe z uwagi na swe położenie w stosunku do kości gnykowej dzielą się na mięśnie podgnykowe i nadgnykowe.

Mięśnie podgnykowe
Mięsień mostkowo-gnykowy (m. sternohyoideus) rozpięty jest między górną częścią mostka i kością gnykową. Mięsień mostkowo-tarczowy (m. sternothyroideus) rozciąga się od mostka do chrząstki tarczowatej. Mięsień tarczowo-gnykowy (m. thyrohyoideus) biegnie w przedłużeniu poprzedniego mięśnia i dochodzi do kości gnykowej. Mięsień łopatkowo-gnykowy (m. omohyoideus) przyczepia się na górnym brzegu łopatki i dochodzi do kości gnykowej. Mięsień ten ma w środkowej części ścięgno pośrednie, które dzieli go na brzusiec dolny i górny. CzynnośŹ mięśni polega na pociąganiu kości gnykowej ku dołowi, działają zatem głównie w czasie żucia i przełykania. Mięśnie te ustalają kośŹ gnykową umożliwiając pracę innych mięśni, przyczepiających się do kości gnykowej. ścięgno pośrednie m. łopatkowo-gnykowego zrasta się z błoną zewnętrzną żyły szyjnej wewnętrznej i w czasie skurczu rozszerza światło tej żyły. Unerwienie. Pochodzi w przeważającej mierze ze splotu szyjnego, drogą gałązek pętli szyjnej.

Mięśnie nadgnykowe
Mięśnie nadgnykowe rozpięte są między kością gnykową, żuchwą i podstawą czaszki. Działają one zarówno na kośŹ gnykową, pociągając ją ku górze, jak i na żuchwę - opuszczając ją w dół w zależności od tego, która kośŹ jest ustalona w swym położeniu. Mięsień dwubrzuścowy (m. digastricus) składa się z dwóch brzuśców, przedniego i tylnego (venter anterior et posterior), połączonych ścięgnem pośrednim (tendo intermedius). Brzusiec tylny rozpoczyna się we wcięciu sutkowym kości skroniowej, biegnie ukośnie ku dołowi i przyśrodkowo, przytwierdzając się ścięgnem pośrednim do kości gnykowej, skąd bierze początek brzusiec przedni, który kończy się w dole dwubrzuścowym żuchwy. CzynnośŹ. Przy ustalonej żuchwie mięsień ten unosi kośŹ gnykową, a przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Tylny brzusiec przez gałąź n. twarzowego (n. facialis), brzusiec przedni - gałąź n. trójdzielnego (trigeminus). Mięsień rylcowo-gnykowy (m. stylohyoideus) przebiega od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kości gnykowej. CzynnośŹ. Mięsień ten pociąga kośŹ gnykową ku górze i do tyłu. Unerwienie. Pochodzi od n. twarzowego (n. facialis).
Mięsień żuchwowo-gnykowy (m. mylohyoideus) wytwarza dno jamy ustnej i stąd nosi nazwę przepony jamy ustnej. Rozpoczyna się na wewnętrznej stronie trzonu żuchwy, biegnie w dół przyśrodkowo i kończy się na trzonie kości gnykowej oraz na szwie ścięgnistym. Szew ten łączy pośrodku mięśnie obu stron i ciągnie się od kolca bródkowego do trzonu kości gnykowej. CzynnośŹ. Przy ustalonej żuchwie unosi kośŹ gnykową, napina dno jamy ustnej i unosi język. Przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Pochodzi od n. trójdzielnego (n. trigeminus). Mięsień bródkowo-gnykowy (m. geniohyoideus) biegnie od kolca bródkowego żuchwy do kości gnykowej. CzynnośŹ. Mięsień ten pociąga kośŹ gnykową ku górze i do przodu, zaś przy ustalonej kości gnykowej obniża żuchwę. Unerwienie. Włókna splotu szyjnego dochodzą do mięśnia poprzez n. podjęzykowy (n. hypoglossus).

Mięśnie głębokie szyi
Mięśnie głębokie szyi można podzieliŹ na mięśnie boczne, do których zaliczane są mięśnie pochyłe oraz mięśnie leżące przyśrodkowo, bezpośrednio przed kręgosłupem szyjnym, czyli tzw. mięśnie przedkręgowe.

Mięśnie pochyłe
Mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior) rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych kręgów szyjnych od III do VI, biegnie w dół i nieco do przodu, kończąc się na guzku mięśnia pochyłego przedniego I żebra. Mięsień pochyły środkowy (m. scalenus medius) jest największym z trzech mięśni pochyłych, rozpoczyna się na wyrostkach poprzecznych wszystkich kręgów szyjnych, a kończy się na górnej powierzchni I żebra, do boku od bruzdy tętnicy podobojczykowej. Mięsień pochyły tylny (m. scalenus posterior) odchodzi od wyrostków poprzecznych dwóch, trzech ostatnich kręgów szyjnych, a kończy się na brzegu górnym drugiego żebra. CzynnośŹ. Skurcz jednostronny wszystkich trzech mięśni pochyłych zgina kręgosłup szyjny w bok. Oba mięśnie pochyłe przednie przy obustronnym skurczu biorą udział w zginaniu szyi ku przodowi. Przy ustalonym kręgosłupie szyjnym skurcz mm. pochyłych powoduje unoszenie górnych żeber, stąd są zaliczane do pomocniczych mięśni wdechowych. Unerwienie. Mięśni pochyłych pochodzi od gałązek ze splotu szyjnego i ramiennego. Między mięśniem pochyłym przednim a środkowym znajduje się szczelina, przez którą przechodzi splot ramienny i t. podobojczykowa.

Mięśnie przedkręgowe
Mięśnie przedkręgowe położone są na przedniej powierzchni kręgosłupa szyjnego. Mięśnie te biegną wzdłuż trzonów kręgowych, bądź też od trzonów do wyrostków poprzecznych i podstawy czaszki. Do grupy tej należą:
* mięsień długi szyi (m. longus colli),
* mięsień długi głowy (m. longus capitis),
* mięsień prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), * mięsień prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis). Powyższe mięśnie podczas skurczu jednostronnego zginają kręgosłup szyjny w bok. Skurcz obustronny mięśni powoduje zgięcie kręgosłupa oraz głowy do przodu. Unerwienie. Gałązki splotu szyjnego i ramiennego.

Powięź szyi
Powięź szyi (fascia cervicalis) jest złożona z blaszek, które oddzielają mięśnie, duże naczynia i nerwy. Poza tym między blaszkami powięziowymi poruszają się kośŹ: gnykowa i krtań podczas mowy, połykania i kaszlu. Powięź szyi ma trzy blaszki: * blaszka powierzchowna rozciąga się od żuchwy do mostka i obojczyka i dochodzi do okolicy barku, a ku tyłowi przechodzi w powięź karku, * blaszka przedtchawicza jest mocna, rozciąga się od kości gnykowej do obojczyka i mostka, i obejmuje mięśnie podgnykowe, * blaszka przedkręgowa pokrywa mięśnie głębokie szyi i ciągnie się od podstawy czaszki do górnych kręgów piersiowych.

Trójkąty szyi
Mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy dzieli szyję na okolicę przednią i parzystą okolicę boczną szyi, którą od tyłu, czyli karku, oddziela brzeg mięśnia czworobocznego. W okolicy przedniej szyi, w trójkącie przednim szyi wyróżniamy: * Trójkąt podżuchwowy (trigonum submandibulare) położony w części górnej między brzuścami m. dwubrzuścowego i żuchwą. Trójkąt ten zawiera śliniankę podżuchwową, węzły chłonne, naczynia i nerwy. * Trójkąt tętnicy szyjnej (trigonum caroticum) jest ograniczony brzegiem przednim m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego, brzuścem górnym m. łopatkowo-gnykowego i brzuścem tylnym m. dwubrzuścowego. Trójkąt zawiera tętnicę szyjną wspólną, (która dzieli się na tętnicę szyjną wewnętrzną i zewnętrzną oraz żyłę szyjną wewnętrzną) i nerwy. Trójkąt boczny szyi zawiera dwa dalsze trójkąty:
* Trójkąt łopatkowo-obojczykowy (trigonum omoclaviculare) jest dnem dołu nadobojczykowego większego. Jest on ograniczony przez obojczyk, dolny brzusiec m. łopatkowo-gnykowego oraz tylny brzeg m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. W trójkącie tym znajdują się naczynia podobojczykowe i splot ramienny. * Trójkąt łopatkowo-czworoboczny (trigonum omotrapezoideum) wyznaczają: m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, m. czworoboczny i łopatkowo-gnykowy. Trójkąt zawiera częśŹ nerwów splotu szyjnego i gałąź zewnętrzną n. dodatkowego.

MI�śNIE KLATKI PIERSIOWEJ

Mięśnie klatki piersiowej (musculi thoracis) stanowią pochodną mięśniówki brzusznej tułowia i są unerwione przez gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych (rami ventrales nn. spinalium). Dzielą się na trzy grupy: * mięśnie powierzchowne kończące się w obrębie kośŹca kończyny górnej, * mięśnie głębokie będące właściwą mięśniówką ścian klatki piersiowej, * przeponę, która jest nieparzystym mięśniem oddzielającym jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej.

Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej
W skład powierzchownych mięśni klatki piersiowej wchodzą: * mięsień piersiowy większy,
* mięsień piersiowy mniejszy,
* mięsień podobojczykowy,
* mięsień zębaty przedni.
Mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major) kształtem zbliżony do trójkąta jest najbardziej powierzchownym mięśniem klatki piersiowej. Podstawa jego jest zwrócona do mostka, wierzchołek do dołu pachowego. Przyczep początkowy tego mięśnia dzieli się na trzy części: obojczykową, mostkowo-żebrową i brzuszną. CzęśŹ obojczykowa (pars clavicularis) przymocowuje się do końca mostkowego obojczyka, częśŹ mostkowo-żebrowa (pars sternocostalis) - na powierzchni przedniej mostka i chrząstek żeber prawdziwych, częśŹ brzuszna (pars abdominalis) odchodzi od przedniej blaszki pochewki mięśnia prostego brzucha. Przyczep końcowy całego mięśnia znajduje się na grzebieniu guzka większego kości ramiennej. Włókna części obojczykowej przebiegają w bok i ku dołowi, i kończą się w dolnym odcinku grzebienia guzka większego. CzęśŹ mostkowo-żebrowa przebiega najbardziej zbieżnie w kierunku kości ramiennej i swym przyczepem końcowym rozkłada się wzdłuż grzebienia guzka większego w ten sposób, że pęczki włókien rozpoczynające się najwyżej kończą się u dołu i przeciwnie, włókna mięśniowe odchodzące od dolnej części mostka i chrząstek żebrowych zachodzą najwyżej w swym przyczepie końcowym. ścięgno końcowe mięśnia piersiowego większego składa się zatem z dwóch warstw: grubszej - przedniej, utworzonej przez włókna całej części obojczykowej i górnych pęczków części mostkowo-żebrowej oraz cieńszej części tylnej, którą stanowią włókna odchodzące od dolnego odcinka części mostkowo-żebrowej i całej części brzusznej. W następstwie takiego rozmieszczenia pęczków mięśniowych wytwarza się w obrębie ścięgna końcowego rodzaj "kieszonki" otwartej ku górze, którą wypełnia tkanka łączna i tłuszczowa. CzynnośŹ. Równoczesny skurcz wszystkich trzech części mięśnia przyciąga ramię przyśrodkowo do przodu, czyli przywodzi (adductio) do przedniej ściany klatki piersiowej, a także nawraca ramię (pronatio). Uniesione ramię opuszcza i w tej czynności jest on najsilniejszy. Gdy zaś ramię jest ustalone, dźwiga całe ciało ku górze, np. podczas wspinania się na linie. Przy ustalonej kończynie jest także pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części obojczykowej wysuwa ramię w przód (anterversio), czyli przodozgina. Mięsień piersiowy większy, współdziałając z m. najszerszym grzbietu, przywodzi ramię w płaszczyźnie czołowej. Unerwienie. Pochodzi od splotu ramiennego - nn. piersiowe(nn. pectorales). Mięsień piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor) leży na przedniej ścianie klatki piersiowej pod mięśniem piersiowym większym. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na zewnętrznej powierzchni przednich końców żeber kostnych od III do V. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się krótkim, płaskim ścięgnem na wyrostku kruczym łopatki. CzynnośŹ. Mięsień obniża obręcz kończyny górnej oraz pociąga ją przyśrodkowo i do przodu. Współpracując z m. równoległobocznym i m. dźwigaczem łopatki obraca łopatkę dookoła osi strzałkowej, obniżając boczny kąt łopatki. Przy ustalonej kończynie górnej działa jako pomocniczy mięsień wdechowy. Unerwienie. Nerwy piersiowe (nn. pectorales) splotu ramiennego. Mięsień podobojczykowy (m. subclavius) jest to mały mięsień, rozpięty poprzecznie do długiej osi ciała między chrząstką pierwszego żebra a dolną powierzchnią końca barkowego obojczyka. CzynnośŹ. Mięsień ten pociąga obojczyk ku dołowi i do przodu. Unerwienie. Nerw podobojczykowy (n. subclavius) ze splotu ramiennego. Mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior) jest mięśniem płaskim o dużych rozmiarach, położonym na bocznej ścianie klatki piersiowej. Przyczep początkowy mięśnia zębatego przedniego znajduje się na zewnętrznej powierzchni dziewięciu górnych żeber. Przyczep końcowy Cały mięsień kieruje się w swym przebiegu ku tyłowi, przylegając do bocznej ściany klatki piersiowej. CzęśŹ górna mięśnia kończy się na kącie górnym łopatki, częśŹ środkowa - na jej brzegu przyśrodkowym, zaś częśŹ dolna na kącie dolnym łopatki od strony żebrowej. CzynnośŹ. Cały m. zębaty przedni przyciska łopatkę do ściany klatki piersiowej, przeciwdziałając odstawaniu brzegu przyśrodkowego od tułowia i przesuwa łopatkę bocznie i do przodu. Przy ustalonej kończynie górnej unosi żebra, jest więc pomocniczym mięśniem wdechowym. Samodzielny skurcz części górnej pociąga bark do przodu, a części dolnej ku - dołowi. CzęśŹ dolna spełnia bardzo ważną funkcję w czasie unoszenia ramienia powyżej poziomu. Pociąga bowiem dolny kąt łopatki do przodu, a kąt boczny zawierający wydrążenie stawowe przesuwa ku górze. Dzięki temu ramię może byŹ odwiedzione ponad poziom. W razie spadku napięcia mięśnia łopatka przyjmuje ustawienie na kształt skrzydła. jej brzeg przyśrodkowy oddala się od ściany klatki piersiowej, szczególnie w okolicy kąta dolnego; utrudnione jest także unoszenie ramienia powyżej poziomu.

Głębokie mięśnie klatki piersiowej
W skład głębokich mięśni klatki piersiowej wchodzą:
* mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne,
* mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne,
* mięśnie podżebrowe,
* mięsień poprzeczny klatki piersiowej.

Mięśnie tej warstwy tworzą właściwą mięśniówkę klatki piersiowej, a rola ich polega na ruchach żeber, dzięki czemu stanowią one zasadnicze mięśnie oddechowe. Mięśnie tej grupy są unerwione przez nn. międzyżebrowe (nn. intercostales), pochodzące od gałęzi brzusznych nerwów piersiowych. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi) stanowią płaskie, cienkie i krótkie mięśnie, wypełniające przestrzenie międzyżebrowe. Przyczep początkowy znajduje się na dolnej krawędzi żebra wyżej położonego. Przyczep końcowy. Włókna tych mięśni biegną równolegle do siebie, kierują się przyśrodkowo w dół i kończą na górnym brzegu żebra niżej położonego. Występują one tylko w międzykostnych przestrzeniach międzyżebrowych. Pomiędzy chrząstkami żebrowymi w przedłużeniu mięśni biegną błony międzyżebrowe zewnętrzne (membranae intercostales externae). CzynnośŹ. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne unoszą żebra, są więc głównymi mięśniami wdechowymi. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni) są położone także w przestrzeniach międzyżebrowych (spatia intercostalia), począwszy od kątów żeber aż do mostka. Brak ich zatem w tylnych odcinkach przestrzeni międzyżebrowych, gdzie występują błony międzyżebrowe wewnętrzne (membranae intercostales internae). Przyczep początkowy znajduje się na wewnętrznej powierzchni żebra niżej położonego. Włókna biegną równolegle do siebie ku górze i kończą się na dolnym brzegu żebra położonego wyżej. CzynnośŹ. Mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne należą do mięśni wydechowych, gdyż obniżają żebra, zmniejszając tym samym objętośŹ jamy klatki piersiowej. Mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i wewnętrzne dzięki swemu napięciu i skrzyżowanemu ułożeniu włókien obu mięśni przeciwstawiają się zarówno zewnętrznemu, jak i wewnętrznemu ciśnieniu w różnych fazach oddychania. Nie dopuszczają do wpuklania lub uwypuklania się ścian klatki piersiowej w stosunku do powierzchni żeber.

Mięśnie podżebrowe (mm. subcostales) są to małe trójkątnego kształtu mięśnie, występujące tylko w dolnej i tylnej części klatki piersiowej. Posiadają ten sam kierunek przebiegu, co mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne, ale mijają jedno lub dwa żebra. Są mięśniami szczątkowymi, których czynnośŹ wspomaga mm. międzyżebrowe wewnętrzne.

Mięsień poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis) jest cienkim, płaskim mięśniem położonym do tyłu od mostka i ma charakter zanikowy. Przyczep początkowy znajduje się na tylnej powierzchni wyrostka mieczykowatego i dolnej części trzonu mostka. Mięsień ten kończy się na granicy kostno-chrzęstnej II-VI żebra. Jest on pomocniczym mięśniem wydechowym.

Przepona
Przepona (diaphragma) stanowi mięśniową przegrodę, oddzielającą jamę klatki piersiowej od jamy brzusznej. Ponieważ przepona jest wpuklona w głąb klatki piersiowej, może się przesuwaŹ ku dołowi i ku górze, powiększając na przemian jedną jamę kosztem drugiej. Dzięki temu przepona wywołuje ruchy oddechowe, zwiększając podłużny wymiar jamy klatki piersiowej, a tym samym zmniejsza panujące w niej ciśnienie. Pod względem pochodzenia przepona należy do mięśniówki szyi i dlatego unerwiona jest przez nerw przeponowy ze splotu szyjnego. Przepona jest mięśniem, który podobnie jak m. sercowy pracuje przez całe życie, z tą jednak różnicą, że serce pracuje niezależnie od naszej woli, podczas gdy ruchy przepony mogą byŹ w pewnym stopniu dowolnie regulowane. Porażenie nerwu przeponowego uniemożliwia wykonanie głębokich wdechów w torze brzusznym. Funkcje oddechowe przejmują wówczas mm. międzyżebrowe zewnętrzne oraz inne pomocnicze mięśnie wdechowe. Przepona jest mięśniem kształtu nerkowatego, cienkim i płaskim. Składa się z obwodowej części mięśniowej oraz ze środka ścięgnistego (centrum tendineum), położonego pośrodku. Wszystkie jej włókna mięśniowe zaczynają się na obwodzie, kierują się w dalszym przebiegu koncentrycznie i spotykają się w środku ścięgnistym przepony, nieznacznie wgłębionym, na którym spoczywa serce. Najsilniej przepona uwypukla się ku górze w swych częściach bocznych, po prawej i lewej stronie środka ścięgnistego. W zależności od przyczepów początkowych dzielimy przeponę na trzy części: lędźwiową, żebrową i mostkową. Przyczep początkowy
* CzęśŹ lędźwiowa (pars lumbalis) stanowi najgrubszą i najsilniejszą częśŹ przepony. Rozpoczyna się ona odnogą prawą i lewą, które po każdej stronie dzielą się na częśŹ przyśrodkową i boczną. Odnoga prawa (crus dextrum) w swej przyśrodkowej części jest dłuższa i silniejsza od lewej, przymocowuje się do przednich powierzchni trzonów trzech do czterech pierwszych kręgów lędźwiowych. CzęśŹ przyśrodkowa odnogi lewej (crus sinistrum) przymocowuje się do dwóch lub trzech pierwszych kręgów lędźwiowych, również na przedniej powierzchni ich trzonów. Na wysokości XII kręgu piersiowego obie odnogi łączą się i wraz z trzonem tego kręgu ograniczają otwór zwany rozworem aortowym (hiatus aorticus), przez który przechodzi aorta i przewód piersiowy. Do przodu, nieco w lewo od rozworu aortowego, w części mięśniowej przepony położony jest rozwór przełykowy (hiatus esophageus) dla przejścia przełyku i obu nerwów błędnych. Boczne części obu odnóg przebiegają symetrycznie i każda z nich składa się z dwóch łuków ścięgnistych. Łuk ścięgnisty przyśrodkowy, zwany więzadłem łukowatym przyśrodkowym (lig. arcuatum mediale), rozpięty jest między trzonem a wyrostkiem żebrowym pierwszego kręgu lędźwiowego nad m. lędźwiowym większym. Łuk ścięgnisty boczny, czyli więzadło łukowate boczne (lig. arcuatum laterale), biegnie od wyrostka żebrowego pierwszego kręgu lędźwiowego do XII żebra nad m. czworobocznym lędźwi. * CzęśŹ żebrowa (pars costalis) rozpoczyna się sześcioma wiązkami od wewnętrznej powierzchni chrząstek sześciu dolnych żeber. * CzęśŹ mostkowa (pars sternalis) jest najmniejsza i rozpoczyna się na wewnętrznej powierzchni wyrostka mieczykowatego mostka. Przyczep końcowy. Wszystkie części zbiegają się mniej więcej pośrodku mięśnia, gdzie włókna mięśniowe przechodzą we włókienka ścięgniste, które łączą się ze sobą i wytwarzają tzw. środek ścięgnisty (centrum tendineum); jest on wspólnym ścięgnem końcowym wszystkich trzech części przepony. środek ścięgnisty ma kształt trójlistnej koniczyny, można w nim wyróżniŹ płatek przedni, na którym spoczywa serce w worku osierdziowym i dwa płatki boczne, do których od góry przylega częśŹ przyśrodkowa powierzchni podstawnych płuc. Na granicy prawego i przedniego płatka znajduje się w środku ścięgnistym otwór żyły głównej (foramen venae cavae). CzynnośŹ. Przepona jest głównym mięśniem wdechowym. Podczas skurczu przepony następuje obniżenie się mięśnia, dzięki czemu wzrasta pojemnośŹ jamy klatki piersiowej, maleje ciśnienie, a powietrze atmosferyczne napływa przez drogi oddechowe do płuc. Przy spokojnym wdechu obie kopuły przepony obniżają się o około 2 cm. Podczas bardzo głębokiego wdechu ruchy przepony są zdecydowanie większe. Przepona jest także mięśniem tłoczni brzusznej (prelum abdominale), bowiem wespół z mięśniami brzucha uciskając na trzewa zwiększa ciśnienie panujące w jamie brzucha. Unerwienie. Nerw przeponowy (n. phrenicus) odchodzący ze splotu szyjnego. Ponieważ przyczep początkowy przepony składa się z trzech części, występują w niej miejsca stwarzające dogodne warunki do wytworzenia się przepuklin. Do okolic zmniejszonego oporu przepony należą: trójkąt mostkowo-żebrowy, trójkąt lędźwiowo-żebrowy oraz rozwór przełykowy. W obu trójkątach na niewielkiej przestrzeni opłucna ścienna zazwyczaj przylega bezpośrednio do otrzewnej. Może więc dojśŹ w tych okolicach do wpuklenia się trzew w głąb klatki piersiowej i wystąpienia tzw. przepukliny przeponowej (hernia diaphragmatica). WiększośŹ przepuklin występuje po stronie lewej, ponieważ po stronie prawej wątroba stanowi dla nich zaporę.

RuchomośŹ klatki piersiowej
Oddychanie składa się z dwóch zasadniczych faz: wdechu, który jest wywołany powiększeniem się objętości klatki piersiowej i wydechu będącego następstwem jej zmniejszenia się. Najbardziej efektywną kombinację ruchów wdechowych stanowią: skurcz przepony przy rozluźnionych mięśniach powłok brzucha, czynne uniesienie żeber oraz wyprostowanie kręgosłupa piersiowego. Podniesienie się żeber powoduje poszerzenie i pogłębienie jamy klatki piersiowej, skurcz przepony i wyprost kręgosłupa zwiększa jej wymiar długościowy. Najskuteczniejszy wydech jest następstwem czynnego napięcia mięśni brzucha z równoczesnym rozluźnieniem się przepony oraz czynnego opuszczania żeber i zgięcia kręgosłupa. Jednak w czasie wzmożonego wdechu i wydechu mogą braŹ udział oprócz przepony i mm. międzyżebrowych liczne mięśnie pomocnicze, których przyczepy początkowe lub końcowe znajdują się na żebrach, mostku i kręgosłupie. U człowieka występują dwa typy oddechowe: żebrowy i brzuszny. W typie żebrowym charakterystyczna jest większa ruchomośŹ żebrowo-mostkowa, w typie brzusznym większa jest ruchomośŹ przepony. Typ żebrowy przeważa u kobiet i ludzi młodych, typ brzuszny częściej pojawia się u mężczyzn. Intensywne oddychanie jest oddychaniem mieszanym.

Powięzie klatki piersiowej
* Powięź piersiowa (fascia pectoralis) pokrywa przednią i tylną powierzchnię m. piersiowego większego, przyczepiając się do obojczyka. * Powięź obojczykowo-piersiowa (fascia clavipectoralis) pokrywa m. piersiowy mniejszy, przymocowuje się do obojczyka, a ku bokowi przechodzi w powięź pachową. * Powięź wewnątrzpiersiowa (fascia endothoracica) położona jest na wewnętrznej powierzchni żeber i mm. międzyżebrowych, przylega do opłucnej.

MI�~NIE BRZUCHA
Mięśnie brzucha (musculi abdominis) wypełniają przestrzeń między klatką piersiową i górnym brzegiem miednicy. Biorą one zatem udział w wytworzeniu ściany jamy brzusznej. Mięśnie brzucha dzielą się na: boczne, przednie i tylne. Przyśrodkowe części mięśni grupy bocznej brzucha przechodzą w rozcięgna, których włókna krzyżują się z analogicznymi rozcięgnami mięśni strony przeciwnej i tworzą kresę białą (linea alba). Kresa biała biegnie od wyrostka mieczykowatego mostka do spojenia łonowego.

Mięśnie boczne brzucha
Mięsień skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis) jest mięśniem płaskim, szerokim, kształtu czworokątnego i położony jest w bocznej i przedniej okolicy powłok brzucha. Przyczep początkowy. Rozpoczyna się on na zewnętrznej powierzchni od V do XII żebra, zachodząc w swej części górnej między zęby przyczepu początkowego m. zębatego przedniego, zaś w części dolnej - między wiązki m. najszerszego grzbietu. Przyczep końcowy. Włókna mięśnia przebiegają skośnie ku dołowi i przyśrodkowo, tak jak włókna mm. międzyżebrowych zewnętrznych. Większa częśŹ górna mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, które przebiega przed m. prostym brzucha i w linii pośrodkowej włókna ścięgniste krzyżują się z włóknami strony przeciwnej, kończąc się w kresie białej. Dolne pęczki mięśnia przechodzą w więzadło pachwinowe (lig. inguinale), zaś włókna mięśnia rozpoczynające się najbardziej z tyłu, kończą się na wardze zewnętrznej grzebienia biodrowego. CzynnośŹ. Obustronny skurcz mięśnia powoduje zgięcie kręgosłupa lędźwiowego wraz z klatką piersiową do przodu, a przy ustalonym kręgosłupie unosi miednicę. Pociągając dolne żebra ku dołowi działa jako mięsień wydechowy. Jednostronny skurcz zgina kręgosłup i klatkę piersiową w stronę boczną oraz skręca tułów w stronę przeciwną. Unerwienie. Przeważającej części mięśnia pochodzi od nn. międzyżebrowych (nn. intercostales), jedynie dolna częśŹ otrzymuje gałązki od n. biodrowo-podbrzusznego (n. iliohypogastricus) i biodrowo-pachwinowego (n. ilioinguinalis); oba pochodzą ze splotu lędźwiowego.

Mięsień skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), podobnie jak poprzedni, jest mięśniem płaskim, czworokątnym oraz znacznie dłuższym z przodu niż z tyłu. Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na powięzi piersiowo-lędźwiowej, za pośrednictwem której dochodzi do kręgów lędźwiowych, na kresie pośredniej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy. Tylne włókna mięśnia, rozpoczynające się na powięzi piersiowo-lędźwiowej, biegną ku górze i przyśrodkowo, zachowując ten sam kierunek przebiegu co włókna mm. międzyżebrowych wewnętrznych i kończą się na trzech ostatnich żebrach. Główna częśŹ mięśnia przechodzi w płaskie, szerokie rozcięgno, kończące się w kresie białej (linea alba). Rozcięgno biegnąc do kresy białej dzieli się na dwie blaszki położone przed i za m. prostym brzucha. Obie blaszki biorą udział w wytwarzaniu pochewki m. prostego brzucha. Od dolnej części m. skośnego wewnętrznego brzucha odchodzą włókna mięśniowe, które z włóknami m. poprzecznego brzucha (m. transversus abdominis) tworzą u mężczyzn m. dźwigacz jądra (m. cremaster). CzynnośŹ. Równoczesny skurcz obu mm. skośnych wewnętrznych brzucha zgina kręgosłup do przodu oraz pociąga klatkę piersiową w dół powodując wydech. Skurcz jednostronny skręca tułów w tę samą stronę, a współpracując z m. skośnym zewnętrznym brzucha tej samej strony powoduje boczne zgięcie tułowia. Unerwienie. Jak m. skośny zewnętrzny brzucha.

Mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis) charakteryzuje się poprzecznym przebiegiem włókien mięśniowych, które ciągną się od kręgosłupa do kresy białej. Mięsień ten jak szeroki pas obejmuje trzewa jamy brzusznej i obok przepony jest głównym mięśniem tłoczni brzusznej. Przyczep początkowy. Mięsień ten rozpoczyna się na: wewnętrznej powierzchni sześciu dolnych żeber, poprzez powięź piersiowo-lędźwiową na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, na wardze wewnętrznej grzebienia biodrowego i na więzadle pachwinowym. Przyczep końcowy. Wszystkie włókna mięśniowe biegną równolegle w kierunku przednim i przechodzą przyśrodkowo w płaskie rozcięgno przebiegające do tyłu od m. prostego brzucha (m. ectus abdominis). Rozcięgno bierze udział w wytworzeniu pochewki m. prostego brzucha i kresy białej. CzynnośŹ. Mięsień zwęża dolną częśŹ jamy klatki piersiowej przyczyniając się do wydechu. Główna jego czynnośŹ polega na zwiększaniu ciśnienia w jamie brzucha, czyli na wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Wspólne z mięśniami skośnymi brzucha.

Mięśnie przednie brzucha
W skład mięśni przednich brzucha wchodzą
* mięsień prosty brzucha,
* mięsień piramidowy.

Mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis) jest położony symetrycznie po obu stronach kresy białej. Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na przedniej powierzchni od V do VII chrząstki żebrowej i wyrostku mieczykowatym mostka. Przyczep końcowy. Włókna mięśniowe biegną równolegle w dół i są w swym przebiegu poprzedzielane przez 3-4 smugi ścięgniste (intersectiones tendineae) na poszczególne odcinki czyli segmenty. U dołu mięsień zwęża się, przechodzi w płaskie ścięgno, które przyczepia się do gałęzi górnej kości łonowej oraz do przedniej powierzchni spojenia łonowego. Cały mięsień prosty brzucha otoczony jest dwuścienną pochewką (vagina m. recti abdominis), utworzoną przez rozcięgna mięśni bocznych brzucha. CzynnośŹ. Mięsień prosty brzucha działając obustronnie zgina tułów do przodu lub - gdy tułów jest ustalony - unosi miednicę. Ponadto opuszcza dolne żebra, działając jako mięsień wydechowy. Mięsień prosty brzucha jest najsilniejszym antagonistą m. prostownika grzbietu (m. erector spinae) oraz bierze udział w wytwarzaniu tłoczni brzusznej (prelum abdominale). Unerwienie. Nerwy międzyżebrowe VI-XII (nn. intercostales).

Mięsień piramidowy (m. pyramidalis) jest to mały mięsień położony w przedniej i dolnej części ściany brzucha. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, jego włókna mięśniowe biegną zbieżnie ku górze i przyśrodkowo, kończąc się w kresie białej (linea alba). Mięsień ten napina kresę białą. Unerwienie. Nerw międzyżebrowy XII zwany nerwem podżebrowym (n. subcostalis).

Mięśnie tylne brzucha
W skład tylnych mięśni brzucha wchodzi mięsień czworoboczny lędźwi. Mięsień czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum) jest mięśniem kształtu czworobocznego, położonym po obu stronach kręgosłupa lędźwiowego i składa się z dwóch warstw. Przyczep początkowy. Warstwa przednia mięśnia rozpoczyna się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych, a kończy na XII żebrze. Warstwa tylna biegnie od wargi wewnętrznej grzebienia biodrowego do wyrostków żebrowych kręgów lędźwiowych i XII żebra. CzynnośŹ. Skurcz jednostronny mięśnia zgina kręgosłup lędźwiowy w bok, skurcz obustronny obniża XII parę żeber. Mięsień czworoboczny lędźwi w swym napięciu spoczynkowym ustala częśŹ lędźwiową kręgosłupa. Unerwienie. Nerw podżebrowy XII (n. subcostalis) i krótkie gałązki ze splotu lędźwiowego.

Powięzie brzucha
Powięź piersiowa (fascia pectoralis) przedłuża się ku dołowi w powięź powierzchowną brzucha (fascia superficialis abdominis), która przyśrodkowo zrasta się z kresą białą (linea alba), a u dołu z więzadłem pachwinowym (lig. inguinale). Nad przyśrodkowym odcinkiem więzadła pachwinowego powięź powierzchowna brzucha uwypukla się lejkowato i zstępuje u mężczyzn do worka mosznowego, tworząc powięź dźwigacza jądra (fascia cremasterica).

Powięź podskórna (fascia subcutanea) pokrywa powięź powierzchowną i od wewnątrz - podskórną tkankę tłuszczową brzucha. Między obu powięziami biegną naczynia krwionośne i nerwy skórne.

Powięź poprzeczna (fascia transversalis) położona jest na wewnętrznej powierzchni mięśnia poprzecznego brzucha. Powięź ta przedłuża się ku tyłowi w powięź pokrywającą mięsień czworoboczny lędźwi oraz w powięź lędźwiową i biodrową. Powyżej więzadła pachwinowego powięź poprzeczna wzmocniona jest przez sierp pachwinowy i więzadło międzydołkowe.

Kanał pachwinowy
Powyżej przyśrodkowego odcinka więzadła pachwinowego ściana brzucha jest skośnie przebita kanałem pachwinowym (canalis inguinalis), który stanowi drogę w procesie zstępowania jądra z jamy brzusznej do worka mosznowego. W wędrówce tej jądro wraz ze swym przewodem wyprowadzającym - nasieniowodem pociąga za sobą wszystkie warstwy ściany brzucha położone pod skórą, tj. powięź powierzchowną, włókna m. skośnego wewnętrznego brzucha i m. poprzecznego brzucha oraz powięź poprzeczną (fascia transversalis), która pokrywa mięsień poprzeczny brzucha od strony wewnętrznej, oddzielając go od otrzewnej ściennej, będącej ostatnią warstwą powłok brzucha. Wszystkie te osłonki, otaczając nasieniowód wraz z naczyniami i nerwami, wytwarzają powrózek nasienny (funiculus spermacticus), który stanowi zawartośŹ kanału pachwinowego. U kobiet przez kanał pachwinowy przechodzi więzadło obłe macicy. Kanał pachwinowy ma dwa pierścienie - powierzchowny i głęboki oraz ściany kanału. Pierścień pachwinowy powierzchowny (angulus inguinalis superficialis) położony jest w rozcięgnie m. skośnego zewnętrznego brzucha, którego włókna wytwarzają dwie odnogi - przyśrodkową i boczną. Pierścień ten jest wyczuwalny przez skórę. Pierścień pachwinowy głęboki (angulus inguinalis profundus) leży w połowie długości więzadła pachwinowego i nieco powyżej, w powięzi poprzecznej brzucha. Skośnie biegnący kanał pachwinowy ma przednią ścianę utworzoną przez rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha, ścianę tylną tworzy powięź poprzeczna brzucha, dolną - więzadło pachwinowe i górną - włókna mm. skośnego wewnętrznego i poprzecznego brzucha.

Miejsca zmniejszonego oporu
Występujące w powłokach brzucha miejsca zmniejszonego oporu zasługują na szczególną uwagę, gdyż pod wpływem wzmożonego wysiłku fizycznego (np. podnoszenie ciężarów) i związanego z nim podwyższenia ciśnienia w jamie brzusznej mogą wytworzyŹ się tzw. przepukliny. Do tych miejsc należą: * Trójkąt lędźwiowy (trigonum lumbale) - ograniczony jest przez grzebień biodrowy, dolno-boczny brzeg mięśnia najszerszego grzbietu i brzeg tylny mięśnia skośnego zewnętrznego brzucha. W tym rejonie może wytworzyŹ się przepuklina lędźwiowa dolna (hernia lumbalis inferior). * Trójkątne lub czworokątne pole położone nieco wyżej, zwane ścięgnistą przestrzenią lędźwiową (spatium tendineum lumbale), stanowi okolicę, w której może powstaŹ przepuklina lędźwiowa górna (hernia lumbalis superior). ścianę tej okolicy tworzy m. najszerszy grzbietu i rozcięgno mięśnia poprzecznego brzucha. Górną granicę wytycza dwunaste żebro, przyśrodkową - m. prostownik grzbietu, a boczną mm. skośne brzucha zewnętrzny i wewnętrzny. * Pierścień pępkowy (anulus umbilicalis), wytwarzający w pośrodkowej okolicy powłok brzucha dołek pępkowy (fovea umbilicalis), stanowi dogodne miejsce do wytworzenia się przepukliny pępkowej (hernia umbilicalis). * Doły pachwinowe przyśrodkowy i boczny, położone nad więzadłem pachwinowym w miejscach obu ujśŹ kanału pachwinowego są wywołane pierścieniem pachwinowym powierzchownym i głębokim. Na skutek przebiegu kanału pachwinowego w miejscach tych doszło do znacznej redukcji warstw mięśniowych. W obrębie dołu pachwinowego przyśrodkowego może wytworzyŹ się przepuklina przyśrodkowa lub prosta (hernia medialis s. recta). Przepuklina boczna lub skośna (hernia lateralis s. obliqua), odpowiadająca dołowi pachwinowemu bocznemu, jest znacznie rzadsza od przyśrodkowej; zazwyczaj występuje jako wada wrodzona u dzieci.

MI�śNIE KOĄCZYNY GŁRNEJ

Mięśnie kończyny górnej (musculi membri superioris) dzielą się na poszczególne grupy topograficzne, do których zaliczamy mięśnie obręczy kończyny górnej, ramienia, przedramienia i ręki. Poszczególne grupy unaczynione są przez odgałęzienie tętnicy pachowej, ramiennej, promieniowej i łokciowej. Nerwy dla mięśni kończyny górnej pochodzą ze splotu ramiennego (plexus brachialis).

Mięśnie obręczy kończyny górnej
W skład mięśni obręczy kończyny górnej wchodzą:
* mięsień naramienny,
* mięsień nadgrzebieniowy,
* mięsień podgrzebieniowy,
* mięsień obły mniejszy,
* mięsień obły większy,
* mięsień podłopatkowy.

Z mięśni obręczy kończyny górnej (mm. cinguli membri superioris) tylko m. naramienny rozpoczyna się na obu kościach, tj. łopatce i obojczyku, i pokrywa staw ramienny od góry, przodu i tyłu. Pozostałe mięśnie obręczy kończyny górnej rozpoczynają się tylko na łopatce. Przyczepy końcowe omawianych mięśni znajdują się w części bliższej ramienia. Mięsień naramienny (m. deltoideus) jest mięśniem kształtu trójkątnego, podstawą skierowany ku górze, a wierzchołkiem w dół. Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na końcu barkowym obojczyka, na wyrostku barkowym i na grzebieniu łopatki. Przyczep końcowy. Pęczki mięśniowe kierują się zbieżnie ku dołowi, gdzie kończą się na guzowatości naramiennej kości ramiennej. Z uwagi na przyczepy początkowe mięsień ten dzieli się na: częśŹ przednią - obojczykową (pars clavicularis), częśŹ środkową - barkową (pars acromialis) i częśŹ tylną - grzebieniową (pars spinalis). CzynnośŹ. Skurcz równoczesny wszystkich trzech części mięśnia naramiennego odwodzi ramię i w funkcji tej jest najsilniejszym mięśniem ze wszystkich odwodzicieli ramienia. Samodzielny skurcz części obojczykowej we współpracy z częścią obojczykową m. piersiowego większego wysuwa do przodu i nawraca ramię. CzęśŹ grzebieniowa pociąga ramię ku tyłowi i odwraca je. Jakkolwiek cały mięsień odwodzi kończynę górną w stawie ramiennym, to skurcz części obojczykowej pociąga odwiedzione ramię do przodu, zaś skurcz części grzebieniowej i barkowej - ku tyłowi. Mięsień naramienny ma duże znaczenie dla ustalenia kości ramiennej w stawie ramiennym. Przy znacznym nawet obciążeniu kończyny górnej mięsień ten przeciwdziała wysuwaniu się głowy kości ramiennej z wydrążenia stawowego łopatki. Z kolei częśŹ górna m. czworobocznego grzbietu dźwigając łopatkę utrzymuje ją w prawidłowym położeniu. Oba te mięśnie współdziałając ze sobą tworzą silną taśmę mięśniową, która podtrzymuje obciążoną kończynę. Unerwienie. Pochodzi od n. pachowego (n. axillaris), należącego do splotu ramiennego. W razie porażenia nerwu ramię jest obniżone i nie ma możliwości wykonania pełnego ruchu odwodzenia.

Mięsień nadgrzebieniowy (m. supraspinalis)
Przyczep początkowy znajduje się w dole nadgrzebieniowym łopatki. Przyczep końcowy. Mięsień ten w swym przebiegu kieruje się w bok, biegnie pod wyrostkiem barkowym, nad stawem ramiennym i kończy na szczycie guzka większego kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. CzynnośŹ. Mięsień nadgrzebieniowy jest - po m. naramiennym - drugim co do siły odwodzicielem ramienia. Wiązki kończące się w ścianie torebki stawowej wygładzają jej fałdy podczas ruchu odwodzenia ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. nadłopatkowego (n. suprascapularis) ze splotu ramiennego.

Mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus) wypełnia dół podgrzebieniowy i jest znacznie większym mięśniem od m. nadgrzebieniowego. Przyczep początkowy znajduje się na powierzchni grzbietowej łopatki w okolicy należącej do dołu podgrzebieniowego oraz na powięzi podgrzebieniowej. Przyczep końcowy. Mięsień ten kieruje się do boku i nieco w górę. Kończy się na guzku większym kości ramiennej. CzęśŹ włókien ścięgna końcowego wplata się w błonę włóknistą torebki stawu ramiennego. CzynnośŹ. Mięsień ten odwraca ramię i napina torebkę stawową. Unerwienie. Jak w m. nadgrzebieniowym.
Mięsień obły mniejszy (m. teres minor) rozpoczyna się na brzegu bocznym łopatki, a kończy na guzku większym kości ramiennej oraz w torebce stawu ramiennego. CzynnośŹ. Mięsień odwraca ramię i napina torebkę stawową. Unerwienie. Przez n. pachowy (n. axillaris) ze splotu ramiennego. Mięsień obły większy (m. teres major) rozpoczyna się na powierzchni grzbietowej kąta dolnego łopatki. Biegnie w bok ku górze, przylegając do końcowej części m. najszerszego grzbietu, z którym wspólnie kończy się na grzebieniu guzka mniejszego kości ramiennej. CzynnośŹ. Współdziała z m. najszerszym grzbietu w ruchach nawracania przywodzenia i tyłozgięcia ramienia. Oba mięśnie obłe, zdążając do przyczepu końcowego, oddalają się od siebie, a przez powstałą w ten sposób szczelinę przechodzi głowa długa m. trójgłowego ramienia. Unerwienie. Pochodzi od n. piersiowo-grzbietowego (n. thoracodorsalis). Mięsień podłopatkowy (m. subscapularis) jest dużym, silnym mięśniem wypełniającym dół podłopatkowy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na całej powierzchni dołu podłopatkowego i na powięzi podłopatkowej. Przyczep końcowy. Mięsień ten ma utkanie pierzaste, czemu zawdzięcza znaczną siłę. Jego ścięgno końcowe przebiega do przodu od torebki stawu ramiennego, z którą zrasta się częściowo, zaś kostny przyczep końcowy osiąga na guzku mniejszym kości ramiennej. CzynnośŹ. Mięsień podłopatkowy silnie nawraca, a także przywodzi ramię. Unerwienie. Nerw podłopatkowy (n. subscapularis) ze splotu ramiennego.

Powięzie okolicy barku

* Powięź naramienna (fascia deltoidea) łączy się z sąsiednimi powięziami i pokrywa m. naramienny. * Powięź nadgrzebieniowa, podgrzebieniowa i podłopatkowa (fascia supraspinata, infraspinata et subscapularis) pokrywają mięśnie tej samej nazwy i przymocowują się dookoła odpowiednich dołów łopatki. * Powięź pachowa (fascia axillaris) jest przedłużeniem powięzi piersiowej i tworzy podstawę jamy pachowej. W części środkowej powięzi znajdują się liczne otworki dla przejścia naczyń i nerwów.

Dół pachowy i jama pachowa
Dół pachowy ograniczony jest z przodu fałdem pachowym przednim (plica axillaris anterior), utworzonym przez brzeg mięśnia piersiowego większego i od tyłu fałdem pachowym tylnym (plica axillaris posterior), wywołanym przez brzeg mięśnia najszerszego grzbietu. Dół pokrywa skóra pokryta włosami. Powyżej dołu pachowego znajduje się jama pachowa. Przy uniesionym ramieniu ma kształt trójściennego ostrosłupa, którego wierzchołek skierowany jest do obojczyka. ścianę przednią jamy wyznaczają oba mm. piersiowe, ścianę tylną mięśnie: najszerszy grzbietu, obły większy i podłopatkowy, a ścianę przyśrodkową tworzy m. zębaty przedni. Jama pachowa zawiera poza tkanką tłuszczową tętnicę i żyłę pachową nerwy splotu ramiennego i węzły chłonne pachowe.

Mięśnie ramienia

Mięśnie ramienia (m. brachii) dzielimy na grupę przednią i tylną. Do grupy przedniej należą zginacze unerwione przez nerw mięśniowo-skórny (n. musculocutaneus), należący do długich nerwów splotu ramiennego. Są to: m. kruczo-ramienny, m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. Tylną grupę mięśni ramienia, czyli prostowniki zaopatruje nerw promieniowy (m. radialis), należący także do długich nerwów splotu ramiennego. Grupę tę stanowią m. trójgłowy ramienia i m. łokciowy.

Grupa przednia mięśni ramienia
W skład grupy przedniej mięśni ramienia wchodzą
* mięsień dwugłowy ramienia,
* mięsień kruczo-ramienny,
* mięsień ramienny.

Mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii)
Przyczep początkowy tego mięśnia składa się z dwóch głów. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku nadpanewkowym łopatki, położonym w jamie stawu ramiennego. Zatem ścięgno tej głowy w swym początkowym odcinku biegnie w jamie stawowej nad głową kości ramiennej, następnie przebija błonę włóknistą torebki stawowej i wydostaje się na zewnątrz stawu bruzdą międzyguzkową, otoczone wypustką błony maziowej torebki stawu ramiennego, zwaną pochewką maziową międzyguzkową (vagina synovialis intertubercularis). ~cięgno początkowe głowy długiej zmienia więc kierunek swego przebiegu z poprzecznego na pionowy i kieruje się dalej w dół wzdłuż kości ramiennej, przechodząc w częśŹ mięśniową. Głowa krótka (caput breve) przyczepia się do wyrostka kruczego łopatki razem z m. kruczo-ramiennym. Przyczep końcowy. Na wysokości połowy ramienia obie głowy łączą się, tworząc wspólny brzusiec. Brzusiec przechodzi w krótkie mocne ścięgno, które przyczepia się na guzowatości kości promieniowej. CzęśŹ włókien wytwarza rozcięgno m. dwugłowego ramienia, które przechodzi w powięź przedramienia. CzynnośŹ. CzynnośŹ tego mięśnia jest bardzo urozmaicona z uwagi na zróżnicowane przyczepy początkowe. Jest mięśniem dwustawowym. Główna jednak funkcja m. dwugłowego ramienia przejawia się w działaniu na staw łokciowy. W stawie tym mięsień zgina i odwraca przedramię. Przy ustalonym przedramieniu, jak np. podczas zwisu, czy w podporze, mięsień zgina ramię w stosunku do przedramienia, dzięki czemu bierze udział w podciąganiu tułowia ku górze. Głowa długa, która przebiega nad stawem ramiennym, bierze udział w odwodzeniu ramienia. Głowa krótka współdziała głównie z m. kruczo-ramiennym, zgina ramię, czyli wysuwa do przodu i przywodzi. Mięsień dwugłowy współdziała z m. naramiennym w przytrzymywaniu kości ramiennej w stawie ramiennym, co ma szczególne znaczenie przy dźwiganiu ciężkich przedmiotów. Wzdłuż obu brzegów mięśnia biegną bruzdy: przyśrodkowa i boczna. W głębszej bruździe przyśrodkowej znajduje się nerw pośrodkowy (n. medianus), tętnica ramienna (a. brachialis) i żyła odłokciowa (v. basilica). W płytszej bruździe bocznej m. dwugłowego ramienia biegnie żyła odpromieniowa (v. cephalica).

Mięsień kruczo-ramienny (m. coracobrachialis) rozpoczyna się razem z głową krótką m. dwugłowego ramienia na wyrostku kruczym łopatki, biegnie w dół i nieco bocznie, kończąc się na kości ramiennej w połowie długości trzonu. CzynnośŹ. Współdziała on z głową krótką m. dwugłowego ramienia; unosi ramię do przodu oraz przywodzi ramię do przedniej ściany klatki piersiowej i nawraca.

Mięsień ramienny (m. brachialis) jest pokryty przez m. dwugłowy ramienia. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości ramiennej poniżej przyczepu końcowego m. naramiennego. Włókna mięśniowe biegną ku dołowi i pokrywają torebkę stawu łokciowego. Kończy się on krótkim, silnym ścięgnem na guzowatości kości łokciowej. CzynnośŹ. Jest mięśniem jednostawowym, silnie zgina przedramię w stawie łokciowym i pociąga fałdy torebki stawowej, nie pozwalając na wpuklenie się do wewnątrz stawu.

Grupa tylna mięśni ramienia
W skład grupy tylnej mięśni ramienia wchodzą:
* mięsień trójgłowy ramienia,
* mięsień łokciowy.

Mięsień trójgłowy ramienia (m. triceps brachii) posiada w przyczepie początkowym trzy głowy: długą, boczną i przyśrodkową. Przyczep początkowy. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzku podpanewkowym łopatki i w swym początkowym odcinku położona jest między m. obłym większym i mniejszym. W dalszym przebiegu, na wysokości kości ramiennej, głowa długa prawie całkowicie pokrywa głowę przyśrodkową, która leży najgłębiej. Głowa boczna (caput laterale) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, w części górno-bocznej tej powierzchni, tj. powyżej bruzdy nerwu promieniowego. Głowa przyśrodkowa (caput mediale) rozpoczyna się także na tylnej powierzchni trzonu kości ramiennej, lecz u dołu i przyśrodkowo od bruzdy nerwu promieniowego. Przyczep końcowy. Wszystkie trzy głowy kończą się krótkim, płaskim ścięgnem końcowym na wyrostku łokciowym kości łokciowej. CzynnośŹ. Mięsień trójgłowy ramienia jest bardzo silnym prostownikiem stawu łokciowego. Głowa długa mięśnia bierze ponadto udział w czynnościach stawu ramiennego, gdzie uczestniczy w prostowaniu i przywodzeniu ramienia.

Mięsień łokciowy (m. anconeus) jest małym trójkątnym mięśniem rozpoczynającym się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Włókna jego rozchodzą się wachlarzowato w dół i kończą częściowo w błonie włóknistej torebki stawowej oraz na brzegu tylnym kości łokciowej. CzynnośŹ. Jest on słabym prostownikiem stawu łokciowego; zasadnicza jego czynnośŹ polega na wygładzaniu fałdów torebki stawowej.

Powięź ramienia
Powięź ramienia (fascia brachii) jest bezpośrednim przedłużeniem powięzi pachowej po swej przedniej stronie, natomiast od tyłu stanowi kontynuację powięzi naramiennej. U dołu umocowuje się do obu nadkłykci kości ramiennej. Powięź ta wysyła w kierunku kości ramiennej dwa pasma, z których przyśrodkowe, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia przyśrodkową (septum intermusculare brachii mediale), wnika między m. trójgłowy i m. ramienny, przyczepiając się do brzegu przyśrodkowego trzonu kości ramiennej. Drugie pasmo, zwane przegrodą międzymięśniową ramienia boczną (septum intermusculare brachii laterale), oddziela m. trójgłowy od m. ramiennego i ramienno-promieniowego, zrastając się z brzegiem bocznym trzonu kości ramiennej. Tym sposobem powięź ramienia wraz z trzonem kości ramiennej wytwarza dwa kanały kostno-włókniste, przeznaczone dla przedniej i tylnej grupy mięśni.

Mięśnie przedramienia
Mięśnie przedramienia (m. antebrachii) podzielone są na trzy grupy: przednią (dłoniową), tylną (grzbietową) i boczną (promieniową). Brzuśce mięśniowe większości mięśni położone są w odcinku bliższym przedramienia, zaś w części dalszej przebiegają ich ścięgna końcowe. Dlatego obwód przedramienia jest największy w części bliższej i maleje stopniowo w kierunku dalszym. Mięśnie przedramienia działają na liczne stawy zarówno w obrębie ręki, jak i przedramienia. Grupa przednia składa się z ośmiu mięśni, które układają się w dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. PięŹ mięśni stanowiących warstwę powierzchowną rozpoczyna się wspólnie na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, zaś przyczepy początkowe trzech mięśni warstwy głębokiej położone są niżej, w obrębie obu kości i błony międzykostnej przedramienia. Wszystkie mięśnie grupy przedniej z wyjątkiem m. zginacza łokciowego nadgarstka unerwione są przez nerw pośrodkowy (n. medianus) ze splotu ramiennego. Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka oraz częśŹ mięśnia zginacza głębokiego palców otrzymują gałązki od nerwu łokciowego (n. ulnaris).

Grupa przednia
W skład grupy przedniej mięśni wchodzą:
Warstwa powierzchowna:
* mięsień nawrotny obły,
* mięsień zginacz promieniowy nadgarstka,
* mięsień dłoniowy długi,
* mięsień zginacz łokciowy nadgarstka,
* mięsień zginacz powierzchowny palców.
Warstwa głęboka:
* mięsień zginacz głęboki palców,
* mięsień zginacz długi kciuka,
* mięsień nawrotny czworoboczny.

Warstwa powierzchowna
Mięsień nawrotny obły (m. pronator teres) biegnie skośnie od strony przyśrodkowej do kości promieniowej. Przyczep początkowy obejmuje nadkłykieŹ przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i wyrostek dziobiasty kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep końcowy znajduje się na bocznej powierzchni w połowie trzonu kości promieniowej. CzynnośŹ. Ponieważ włókna mięśnia biegną od góry ku dołowi oraz od strony przyśrodkowej do boku, dlatego mięsień ten silnie nawraca i współdziała w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym.

Mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis) jest także mięśniem rozpoczynającym się od wspólnej masy mięśniowej na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej. Biegnie on skośnie ku dołowi wzdłuż kości promieniowej, a jego ścięgno końcowe przymocowuje się do podstawy II i III kości śródręcza po stronie dłoniowej. CzynnośŹ. Mięsień ten bierze udział w zginaniu przedramienia w stawie łokciowym, jednak z największą siłą zgina dłoniowo rękę, którą także odwodzi w kierunku promieniowym, działając wspólnie z m. prostownikiem promieniowym długim nadgarstka. Dzięki skośnemu przebiegowi mięsień bierze udział w ruchu nawracania przedramienia. Mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus) jest mięśniem niestałym, na ogół słabym, o długim i cienkim ścięgnie końcowym. Rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym k. ramiennej, a jego ścięgno końcowe umocowuje się do troczka zginaczy i przedłuża się w szerokie, płaskie rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris), które wzmacnia powięź dłoni. CzynnośŹ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i napina rozcięgno dłoniowe ręki.

Mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris). Przyczep początkowy stanowi nadkłykieŹ przyśrodkowy kości ramiennej (głowa ramienna) i odcinek bliższy tylnego brzegu kości łokciowej (głowa łokciowa). Przyczep końcowy. ścięgno końcowe tego mięśnia dochodzi do kości grochowatej, a dalej jako więzadło grochowo-śródręczne (lig. pisometacarpeum) przymocowuje się na powierzchni dłoniowej podstawy V kości śródręcza. CzynnośŹ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i odwodzi ją w kierunku łokciowym współdziałając w tym ruchu z m. prostownikiem łokciowym nadgarstka.

Mięsień zginacz powierzchowny palców(m. flexor digitorum superficialis). Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, na wyrostku dziobiastym kości łokciowej (głowa ramienno-łokciowa) i na przedniej powierzchni kości promieniowej w odcinku bliższym (głowa promieniowa). Przyczep końcowy. Brzusiec mięśniowy dzieli się na cztery brzuśce, które przechodzą w cztery ścięgna końcowe. Dwa ścięgna powierzchowne dochodzą do podstaw paliczków środkowych III i IV palca, zaś dwa ścięgna położone głębiej podążają do palca II i V. Wszystkie cztery ścięgna przebiegają przez kanał nadgarstka (canalis carpi), gdzie razem ze ścięgnem m. zginacza głębokiego palców objęte są pochewką maziową wspólną mm. zginaczy. Dla wysokości paliczków bliższych każde z czterech ścięgien końcowych rozszczepia się widełkowato tworząc szczelinę, przez którą przechodzi odpowiednie ścięgno końcowe m. zginacza głębokiego palców, podążające do paliczka dalszego. CzynnośŹ. Jest to mięsień wielostawowy i zgina wszystkie stawy, nad którymi przebiega. Najsłabsze jego działanie przejawia się w odniesieniu do stawu łokciowego. Prócz współdziałania w zginaniu stawu łokciowego zgina dłoniowo rękę, a także stawy śródręczno-paliczkowe i międzypaliczkowe bliższe. Może on działaŹ na wszystkie wymienione stawy równocześnie lub na każdy z nich oddzielnie.

Warstwa głęboka
Mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus) ma rozległy przyczep początkowy. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej przedramienia. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się czterema ścięgnami, które przebiegają przez kanał nadgarstka pod troczkiem zginaczy i pod rozwidleniem ścięgien końcowych m. zginacza powierzchownego palców i dochodzą do podstaw paliczków dalszych od II do V palca. CzynnośŹ. Mięsień zgina dłoniowo rękę i wszystkie stawy palców II-V oraz zbliża do siebie rozstawione palce. Samodzielne zgięcie wybranego stawu międzypaliczkowego jest najczęściej niemożliwe i pociąga za sobą zgięcie w pozostałych stawach palców trójczłonowych.

Mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus) rozpoczyna się na przedniej powierzchni trzonu kości promieniowej i na przyległej części błony międzykostnej. ścięgno końcowe mięśnia przebiega przez kanał nadgarstka i kończy się na podstawie dalszego paliczka kciuka. CzynnośŹ. Mięsień ten silnie zgina rękę i stawy kciuka.

Mięsień nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus) jest małym, płaskim, czworokątnym mięśniem. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni części dalszej trzonu kości łokciowej, biegnie w bok, kończąc się na przedniej i bocznej powierzchni trzonu kości promieniowej. CzynnośŹ. Skurcz mięśnia działa wyłącznie na staw promieniowo-łokciowy dalszy, powodując nawracanie przedramienia.

Grupa boczna
Grupa boczna składa się z czterech mięśni, które leżą na stronie przedniej i bocznej przedramienia, a swymi przyczepami sięgają ku górze aż do połowy wysokości ramienia, przymocowując się do brzegu i nadkłykcia bocznego kości ramiennej. Wszystkie mięśnie tej grupy unerwione są przez gałęzie nerwu promieniowego (n. radialis).

W skład grupy bocznej mięśni przedramienia wchodzą:
* mięsień ramienno-promieniowy,
* mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka,
* mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka,
* mięsień odwracacz.

Mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej poniżej połowy jej długości, biegnie wzdłuż kości promieniowej i kończy się na wyrostku rylcowatym kości promieniowej. CzynnośŹ. Mięsień zgina przedramię w stawie łokciowym, najsilniej w położeniu nawrócenia przedramienia. Ponadto nawrócone przedramię odwraca, a odwrócone - nawraca.

Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) rozpoczyna się na brzegu bocznym kości ramiennej, poniżej m. ramienno-promieniowego, a kończy się na powierzchni grzbietowej podstawy II kości śródręcza.

Mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis) bierze początek na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep końcowy osiąga na podstawie III kości śródręcza po stronie grzbietowej. CzynnośŹ. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo rękę, oraz biorą udział w zginaniu stawu łokciowego. Mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka razem z m. zginaczem promieniowym nadgarstka odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsień odwracacz (m. supinator) leży na tylnej stronie przedramienia, rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej stronie nasady bliższej kości łokciowej. Włókna tego mięśnia biegną skośnie w bok i ku dołowi, owijając się dookoła bliższej części kości promieniowej, której mięsień kończy się z przodu poniżej guzowatości kości promieniowej. CzynnośŹ. Mięsień ten odwraca przedramię.

Grupa tylna
Grupa tylna, podobnie jak przednia, dzieli się na warstwę mięśni powierzchownych i głębokich. Trzy mięśnie warstwy powierzchownej zrastają się w swym przyczepie początkowym, który znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Warstwę głęboką tworzą cztery mięśnie, rozpoczynające się na kościach i błonie międzykostnej przedramienia po stronie tylnej. Wszystkie mięśnie grupy tylnej unerwione są - podobnie jak mięśnie grupy bocznej - przez nerw promieniowy (n. radialis).

W skład grupy tylnej mięśni przedramienia wchodzą:
Warstwa powierzchowna:
* mięsień prostownik palców,
* mięsień prostownik palca małego,
* mięsień prostownik łokciowy nadgarstka.
Warstwa głęboka:
* mięsień odwodziciel długi kciuka,
* mięsień prostownik krótki kciuka,
* mięsień prostownik długi kciuka,
* mięsień prostownik wskaziciela.

Warstwa powierzchowna
Mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum).
Przyczep początkowy znajduje się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i więzadle pobocznym promieniowym. Przyczep końcowy. Brzusiec mięśniowy przechodzi w cztery ścięgna końcowe, które na wysokości ręki przedłużają się w rozcięgna grzbietowe, kończące się na podstawach dalszych paliczków palców trójczłonowych. CzynnośŹ. Mięsień ten prostuje i zgina grzbietowo rękę, prostuje palce i odwodzi w stawach śródręczno-paliczkowych. Mięsień prostownik palców nie oddziałuje bezpośrednio na stawy międzypaliczkowe, gdyż wielkośŹ skracania się jego włókien jest niedostateczna. Na stawy te działają mm. międzykostne i glistowate.

Mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi). Przyczep początkowy znajduje się wspólnie z poprzednim na nadkłykciu bocznym kości ramiennej. Przyczep końcowy. Mięsień kończy się rozdwojonym rozcięgnem grzbietowym V palca. CzynnośŹ. Mięsień prostuje i przywodzi palec V.

Mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris) jest w grupie tylnej mięśniem leżącym najbardziej przyśrodkowo. Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości ramiennej i na tylnej powierzchni kości łokciowej, a kończy się na podstawie V kości śródręcza po stronie grzbietowej. CzynnośŹ. Mięsień ten jest silnym prostownikiem ręki i najsilniejszym spośród jej odwodzicieli łokciowych.

Warstwa głęboka
Mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus) jest największym z mięśni warstwy głębokiej. Przyczep początkowy. Mięsień rozpoczyna się na tylnej powierzchni obu kości przedramienia i na błonie międzykostnej. Przyczep końcowy. ścięgno tego mięśnia kończy się na podstawie I kości śródręcza. CzynnośŹ. Jest on głównym odwodzicielem ręki w kierunku promieniowym, odwodzi również i odprowadza kciuk. Ponieważ jego ścięgno końcowe zachodzi od strony promieniowej na powierzchnię dłoniową nadgarstka, mięsień ten zgina rękę dłoniowo, mimo iż należy do grupy mięśni tylnych przedramienia.

Mięsień prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis) rozpoczyna się na tylnej powierzchni kości promieniowej i przyległej części błony międzykostnej, a kończy się długim, cienkim ścięgnem na podstawie bliższego paliczka kciuka. CzynnośŹ. Mięsień prostuje i odwodzi kciuk w stawie śródręczno-paliczkowym oraz odwodzi rękę w kierunku promieniowym.

Mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu kości łokciowej i przyległej części błony międzykostnej. Przyczep końcowy mięśnia znajduje się na podstawie dalszego paliczka kciuka. CzynnośŹ. Jest on prostownikiem kciuka we wszystkich jego stawach, ponadto przywodzi kciuk oraz jest słabym prostownikiem ręki. Mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis) rozpoczyna się poniżej poprzedniego mięśnia, również na kości łokciowej i błonie międzykostnej, a jego ścięgno końcowe zlewa się z rozcięgnem grzbietowym dla wskaziciela m. prostownika palców. CzynnośŹ. Prostuje palec II.

Powięź przedramienia
Powięź przedramienia (fascia antebrachii) jest przedłużeniem powięzi ramienia w kierunku dalszym kończyny. Podobnie do powięzi ramienia oddaje przegrody międzymięśniowe, które wraz z kośŹmi przedramienia wytwarzają trzy przestrzenie kostno-włókniste dla trzech grup mięśni: zginaczy, prostowników bocznych i prostowników grzbietowych. W części dolnej przedramienia powięź wzmocniona jest dodatkowymi włóknami o przebiegu okrężnym. Uczestniczą one w wytworzeniu dwóch troczków, umocowujących ścięgna mięśni przedramienia. Po stronie grzbietowej znajduje się troczek prostowników (retinaculum extensorum), w którym znajduje się sześŹ przedziałów kostno-włóknistych, mieszczących ścięgna mięśni otoczone pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae synoviales tendinum). Po stronie dłoniowej powięź przedramienia, przedłużając się na okolicę nadgarstka, pokrywa n. łokciowy i t. łokciową. Spoczywają one na troczku zginaczy (retinaculum flexorum), rozpiętym poprzecznie na wyniosłościach nadgarstka. Troczek ten zamyka bruzdę w kanał nadgarstka (canalis carpi), którym biegną ścięgna mięśni zginaczy palców otoczone pochewkami maziowymi. Jedna pochewka otacza ścięgno m. zginacza długiego kciuka, druga obejmuje osiem ścięgien obu mięśni zginaczy palców trójczłonowych i nazywa się pochewką maziową wspólną mm. zginaczy (vagina synovialis communis mm. flexorum). Pochewki te kończą się na wysokości połowy śródręcza. Wyjątek stanowi pochewka nadgarstkowa łokciowa, która łączy się z pochewką V palca. Ponadto w kanale nadgarstka przebiega n. pośrodkowy i towarzysząca mu t. pośrodkowa. Po stronie dłoniowej znajdują się oddzielne pochewki maziowe ścięgien dla wszystkich palców (vagine synoviales tendinum digitorum manus). Pochewki maziowe są wzmocnione silnymi więzadłami pochwowymi (lig. vaginalia), które przytwierdzają je do kości. Dół łokciowy (fossa cubitalis) od przodu zamknięty jest powięzią, od strony przyśrodkowej ograniczony m. nawrotnym obłym, od strony bocznej mięśniami: ramienno-promieniowym, prostownikiem promieniowym długim i krótkim nadgarstka. Dno dołu tworzą m. dwugłowy ramienia i m. ramienny. W dole łokciowym przebiegają: t. ramienna, która tutaj dzieli się na t. promieniową i t. łokciową, t. poboczna promieniowa, n. pośrodkowy i n. promieniowy.

Mięśnie ręki
Krótkie mięśnie ręki (m. manus) położone są na stronie dłoniowej śródręcza i między kośŹmi śródręcza. Strona grzbietowa ręki jest pozbawiona mięśni. Palec pierwszy, najkrótszy i najgrubszy, nosi nazwę kciuka (pollex). Posiada on własne mięśnie, których częśŹ znana jest już z opisu mięśni przedramienia. Pozostałe, krótkie mięśnie kciuka tworzą na dłoni u jego podstawy wzniesienie zwane kłębem (thenar). Palec drugi, wskaziciel (index) jest drugim co do ruchomości palcem ręki. Palec piąty, mały (digitus minimus), podobnie jak kciuk, posiada grupę własnych krótkich mięśni, tworzących wzniesienie wzdłuż brzegu łokciowego ręki zwane kłębikiem (hypothenar). Oprócz mięśni kłębu i kłębika, przeznaczonych wyłącznie dla pierwszego i piątego palca, ręka posiada trzecią grupę mięśni tworzących środkowe mięśnie dłoni, które działają na wszystkie stawy palców - od drugiego do piątego.

Mięśnie kłębu
W skład mięśni kłębu wchodzą:
* mięsień odwodziciel krótki kciuka,
* mięsień zginacz krótki kciuka,
* mięsień przeciwstawiacz kciuka,
* mięsień przywodziciel kciuka.

Mięsień odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis) rozpoczyna się na troczku zginaczy (retinaculum flexorum) i na kości łódeczkowatej, a kończy się na brzegu bocznym podstawy bliższego paliczka kciuka. CzynnośŹ. Mięsień ten odwodzi i przeciwstawia kciuk.
Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus).

Mięsień zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis) rozpoczyna się pod mięśniem poprzednim i nieco przyśrodkowo od niego, na troczku zginaczy, obu kościach czworobocznych i kości główkowatej, a kończy się na podstawie bliższego paliczka kciuka. CzynnośŹ. Mięsień zgina kciuk w stawie śródręczno-paliczkowym oraz ustawia pierwszą kośŹ śródręcza w położeniu opozycji, dzięki czemu opuszka kciuka kieruje się ku stronie dłoniowej pozostałych palców. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).

Mięsień przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis) leży pod poprzednim i ma podobne przyczepy początkowe, a kończy się na powierzchni bocznej pierwszej kości śródręcza. CzynnośŹ. Mięsień ten przywodzi kciuk i przeciwstawia go pozostałym palcom. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus).

Mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis) jest największym i najgłębiej położonym mięśniem kłębu. Rozpoczyna się dwiema głowami: poprzeczną i skośną (caput transversum et obliquum), na więzadle promienistym nadgarstka i kości główkowatej oraz na III kości śródręcza. Obie głowy zbiegają się u podstawy kciuka, kończąc się na bliższym paliczku kciuka. CzynnośŹ. Jest on głównym przywodzicielem kciuka, przeciwstawia kciuk innym palcom ręki, a także zgina w stawie śródręczno-paliczkowym. Unerwienie. Nerw łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie kłębika
Grupę tę tworzą cztery mięśnie unerwione przez nerw łokciowy (n. ulnaris). W skład mięśni kłębika wchodzą:
* mięsień dłoniowy krótki,
* mięsień odwodziciel palca małego,
* mięsień zginacz krótki palca małego,
* mięsień przeciwstawiacz palca małego.

Mięsień dłoniowy krótki (m. palmaris brevis) rozpoczyna się na brzegu łokciowym rozcięgna dłoniowego ręki oraz na troczku zginaczy, a kończy się w skórze brzegu łokciowego ręki. CzynnośŹ. Wywołuje zmarszczki na brzegu łokciowym dłoni.

Mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na wyniosłości przyśrodkowej nadgarstka i kończy na brzegu przyśrodkowym bliższego paliczka palca V. CzynnośŹ. Odwodzi palec mały, zgina go w stawie śródręczno-paliczkowym, a prostuje w stawach międzypaliczkowych, dzięki połączeniu z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis).

Mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się jak poprzedni, a kończy na podstawie bliższego paliczka palca małego. CzynnośŹ. Zgina palec mały w stawie śródręczno-paliczkowym. Mięsień przeciwstawiacz palca małego (m. opponens digiti minimi) rozpoczyna się jak dwa poprzednie i dochodzi do przyśrodkowej powierzchni V kości śródręcza. CzynnośŹ. Nieznacznie przeciwstawia palec V.

Mięśnie środkowe dłoni
W skład mięśni środkowych dłoni wchodzą:
* mięśnie glistowate,
* mięśnie międzykostne.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) położone są w liczbie czterech małych mięśni między ścięgnami m. zginacza głębokiego palców (m. flexor digitorum profundus), które to ścięgna służą im jako miejsca przyczepów początkowych. Na wysokości stawów śródręczno-paliczkowych ścięgna końcowe czterech mięśni glistowatych przechodzą na stronę grzbietową, gdzie łączą się z rozcięgnem grzbietowym (aponeurosis dorsalis) palców. CzynnośŹ. Mięśnie glistowate zginają palce trójczłonowe w stawach śródręczno-paliczkowych, a prostują w obu stawach międzypaliczkowych poprzez przyczepy do rozcięgna grzbietowego. Unerwienie. Nerw pośrodkowy (n. medianus) i n. łokciowy (n. ulnaris).

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) są to krótkie, silne mięśnie występujące w dwóch warstwach - dłoniowej i grzbietowej. Wypełniają one przestrzenie międzykostne śródręcza (spalia interossea metacarpi). Mięśnie międzykostne rozpoczynają się na kościach śródręcza i kończą się, podobnie jak mięśnie glistowate, na rozcięgnach grzbietowych palców. CzynnośŹ. Wspólne działanie mm. międzykostnych dłoniowych i grzbietowych powoduje zginanie palców w stawach śródręczno-paliczkowych. Ponieważ mm. międzykostne grzbietowe w swym przyczepie końcowym kierują się zbieżnie do długiej osi ręki, przebiegającej przez palec środkowy, kurcząc się - niezależnie od mm. międzykostnych dłoniowych, odwodzą palce w stawach śródręczno-paliczkowych. I przeciwnie, mm. międzykostne dłoniowe biegną rozbieżnie w stosunku do powyższej osi, działają więc antagonistycznie, czyli w tychże stawach przywodzą palce. Dzięki swym przyczepom końcowym w rozcięgnach grzbietowych, podobnie jak mięśnie glistowate, prostują palce w stawach międzypaliczkowych. Unerwienie. Wszystkie mm. międzykostne są unerwione są przez n. łokciowy (n. ulnaris)

Powięzie ręki
W rejonie ręki po stronie grzbietowej znajduje się powięź grzbietowa ręki (fascia dorsalis manus), która pokrywa spłaszczone ścięgna mm. prostowników długich palców. Na dłoni występują trzy komory oddzielające mięśniówkę kłębu kciuka, kłębika palca V i częśŹ środkową dłoni. CzęśŹ środkową wypełniają mm. glistowate, ścięgna mm. zginaczy długich palców oraz naczynia i nerwy. Od zewnątrz komory te ograniczone są rozcięgnem dłoniowym. Rozcięgno dłoniowe (aponeurosis palmaris) jest włóknistą płytą, która chroni dłoń przed uciskiem z zewnątrz. Powierzchownie położone są pęczki podłużne, biegnące w przedłużeniu ścięgna końcowego m. dłoniowego długiego. Natomiast głębiej położone są pęczki poprzeczne, które w części dystalnej związane są z więzadłem poprzecznym powierzchownym śródręcza.

MI�śNIE KOĄCZYNY DOLNEJ
Podobnie jak w kończynie górnej mięśnie kończyny dolnej (musculi membri inferioris) dzielą się na: mięśnie obręczy kończyny dolnej, mięśnie uda, goleni i stopy. Unerwienie wszystkich mięśni kończyny dolnej pochodzi od splotu lędźwiowo-krzyżowego (plexus lumbosacralis).

Mięśnie obręczy kończyny dolnej, czyli mięśnie miednicy
Mięśnie miednicy (musculi pelvis) są na ogół krótkie, rozpoczynają się na kościach miednicy, a kończą w bliższej części kości udowej. Stanowią one zazwyczaj silne mięśnie o dużym przekroju fizjologicznym. Z uwagi na rozmieszczenie dzielą się na: wewnętrzne, czyli przednie i zewnętrzne czyli tylne mięśnie miednicy. Mięśnie wewnętrzne miednicy otrzymują nerwy odchodzące od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis), zaś większośŹ mięśni zewnętrznych unerwionych jest przez nerwy splotu krzyżowego (plexus sacralis).

Wewnętrzne mięśnie miednicy
W skład mięśni wewnętrznych miednicy wchodzą:
* mięsień biodrowo-lędźwiowy,
* mięsień lędźwiowy większy.

Mięsień biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas) składa się z dwóch mięśni: m. lędźwiowego większego i m. biodrowego, które kończą się wspólnym ścięgnem. Mięsień lędźwiowy większy (m. psoas major) jest długim mięśniem, wchodzącym w skład tylnej ściany jamy brzusznej. Przyczep początkowy ma dwie warstwy: powierzchowną i głęboką. Warstwa powierzchowna tego mięśnia odchodzi od bocznej powierzchni trzonów ostatniego kręgu piersiowego i czterech górnych kręgów lędźwiowych. Warstwa głęboka przymocowuje się do wyrostków żebrowych wszystkich kręgów lędźwiowych. Między dwiema warstwami tego mięśnia leży splot lędźwiowy (plexus lumbalis). Przyczep końcowy. Mięsień lędźwiowy większy biegnie ku dołowi, nieco w bok, wydostaje się z jamy miednicy przez rozstęp mięśniowy (lacuna musculorum) położony pod boczną częścią więzadła pachwinowego (lig. inguinale) i wspólnie z mięśniem biodrowym kończy się wąskim ścięgnem na krętarzu mniejszym kości udowej. Mięsień biodrowy (m. iliacus) wypełnia dół biodrowy, w którym przymocowuje się wachlarzowato swym przyczepem początkowym. Włókna mięśniowe biegną zbieżnie w dół i przechodzą we wspólne ścięgno razem z m. lędźwiowym większym. ścięgno końcowe przyczepia się na krętarzu mniejszym kości udowej. CzynnośŹ. Mięsień biodrowo-lędźwiowy jest bardzo silnym zginaczem stawu biodrowego, może mu dorównaŹ jedynie m. prosty uda (m. rectus femoris). W działaniu tym m. lędźwiowy większy dzięki znacznej długości swych włókien wpływa na wielkośŹ i zakres ruchu zgięcia, m. biodrowy natomiast ze względu na swój duży przekrój fizjologiczny dysponuje znaczną siłą. Przy ustalonych kończynach dolnych lub w pozycji leżąc na plecach, podczas podnoszenia tułowia oba mięśnie współpracują z mięśniami prostymi brzucha. Jest on bardzo czynnym mięśniem podczas chodzenia. Mięsień biodrowo-lędźwiowy również przywodzi i odwraca udo. Z uwagi na przyczepy początkowe m. lędźwiowy większy działa także na kręgosłup lędźwiowy. Kurcząc się obustronnie zgina kręgosłup w przód przy jednostronnym skurczu w bok. Unerwienie. Oba mięśnie lędźwiowe otrzymują gałązki odchodzące bezpośrednio od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis) i od n. udowego (n. femoralis). Porażenie mięśnia biodrowo-lędźwiowego upośledza w znacznej mierze funkcję chodzenia.

Mięsień lędźwiowy mniejszy (m. psoas minor) jest położony do przodu od m. lędźwiowego większego. Jest mięśniem niewielkim i niestałym, występuje w połowie przypadków. CzynnośŹ jego polega na napinaniu powięzi biodrowej.

Zewnętrzne mięśnie miednicy
W skład mięśni zewnętrznych miednicy wchodzą:
* mięsień pośladkowy wielki,
* mięsień napinający powięź szeroką,
* mięsień pośladkowy średni,
* mięsień pośladkowy mały,
* mięsień gruszkowaty,
* mięsień zasłaniacz wewnętrzny,
* mięśnie bliźniacze górny i dolny,
* mięsień czworoboczny uda,
* mięsień zasłaniacz zewnętrzny.
Mięsień pośladkowy wielki (m. gluteus maximus) jest bardzo duży, przykrywa pozostałe mięśnie tej grupy. Przyczep początkowy. Mięsień ten rozpoczyna się wzdłuż linii podłużnej na pograniczu kości biodrowej i krzyżowej: na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego do tyłu od kresy pośladkowej tylnej, na bocznym brzegu kości krzyżowej i guzicznej oraz na więzadle krzyżowo-guzowym. Włókna jego biegną równolegle i skośnie ku dołowi i do boku. Przyczep końcowy znajduje się w dwóch miejscach. Włókna części górnej mięśnia kierują się bardziej do boku, przechodzą nad krętarzem większym kości udowej i dołączają do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda (tractus iliotibialis fasciae latae). Włókna dolnej części przyczepiają się do guzowatości pośladkowej (tuberositas glutea) kości udowej. CzynnośŹ. Najważniejszym zadaniem mięśnia pośladkowego wielkiego jest utrzymanie pionowej postawy ciała podczas stania i chodzenia. Jest on najsilniejszym prostownikiem stawu biodrowego, a tym samym antagonistą m. biodrowo-lędźwiowego. Obustronny skurcz mm. pośladkowych wielkich, przy ustalonej kończynie dolnej wysuwa miednicę ku przodowi, zaś skurcz jednostronny w bok. Poprzez przyczep do pasma biodrowo-piszczelowego powięzi szerokiej uda prostuje kolano. Mięsień ten jest także najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem uda (przyczep udowy). CzęśŹ mięśnia kończąca się w powięzi szerokiej, odwodzi udo. Unerwienie. Mięsień jest unerwiony przez n. pośladkowy dolny (n. gluteus inferior) ze splotu krzyżowego, który z miednicy wydostaje się przez otwór podgruszkowaty i wnika do mięśnia od dołu. W przypadku uszkodzenia n. pośladkowego dolnego występują trudności w chodzeniu po nierównym podłożu, utrzymanie równowagi ciała jest zakłócone, występują trudności prostowania stawu biodrowego podczas wstawania z pozycji siedzącej.

Mięsień napinający powięź szeroką (m. tensor fasciae latae) jest jedynym mięśniem tej grupy, położonym do przodu od poprzecznej osi stawu biodrowego. Rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim górnym i powięzi pośladkowej, biegnie ku dołowi i nieco do tyłu, a w okolicy krętarza większego przechodzi w ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej, które kończy się na kłykciu bocznym kości piszczelowej. CzynnośŹ. Mięsień ten działa na staw biodrowy i kolanowy. Działanie jego jest silniejsze w stawie biodrowym, w którym mięsień zgina, nawraca i odwodzi udo. Mięsień ten, napinając powięź szeroką, ustala wyprostowany staw kolanowy, przyczyniając się tym samym do utrzymania pionowej postawy ciała, natomiast zgięty staw kolanowy zgina jeszcze silniej. Unerwienie. Do mięśnia wnikają gałązki n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior) ze splotu krzyżowego.

Mięsień pośladkowy średni (m. gluteus medius) jest mięśniem grubym i silnym, położonym pod m. pośladkowym wielkim. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni pośladkowej talerza biodrowego między kresą pośladkową przednią a tylną. Przyczep końcowy. Wszystkie włókna tego mięśnia biegną zbieżnie ku dołowi, gdzie mięsień kończy się krótkim ścięgnem na krętarzu większym kości udowej.

Mięsień pośladkowy mały (m. gluteus minimus) rozpoczyna się wachlarzowato na powierzchni pośladkowej talerza kości biodrowej, między kresą pośladkową dolną i przednią. Kończy się również na krętarzu większym kości udowej. CzynnośŹ. Działanie m. pośladkowego małego i m. pośladkowego średniego jest podobne i bardzo wielostronne. Najsilniej czynnośŹ ich przejawia się w odwodzeniu uda, a przy ustalonej kończynie dolnej pochylają miednicę w stronę boczną. Ze względu na wachlarzowaty przebieg włókien przednia i tylna częśŹ obu mięśni działa antagonistycznie. CzęśŹ przednia, której przyczepy początkowe leżą do przodu od poprzecznej osi stawu, zgina staw biodrowy i nawraca, zaś częśŹ tylna prostuje i odwraca. Unerwienie obu mięśni pośladkowych, średniego i małego pochodzi od n. pośladkowego górnego (n. gluteus superior). Z porażeniem nerwu wiąże się zazwyczaj nieprawidłowe ustawienie miednicy, szczególnie widoczne w trakcie czynności lokomocyjnych. Spostrzega się wówczas tzw. chód kaczkowaty.

Mięsień gruszkowaty (m. piriformis) rozpoczyna się na miednicznej powierzchni kości krzyżowej na wysokości od drugiego do czwartego jej segmentu. Biegnie on zbieżnie w bok, wydostaje się z jamy miednicy mniejszej przez otwór kulszowy większy i przechodzi w cienkie długie ścięgno, które kończy się na przyśrodkowej stronie krętarza większego kości udowej. CzynnośŹ. Działanie mięśnia jest stosunkowo słabe. Najsilniej odwraca udo, słabiej odwodzi, a najsłabiej prostuje. Unerwienie. Gałązki nerwowe splotu krzyżowego, który na nim spoczywa.

Mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), podobnie jak poprzedni, rozpoczyna się wewnątrz miednicy mniejszej. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na powierzchni wewnętrznej błony zasłonowej (membrana obturatoria) i na kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. Przyczep końcowy. Włókna mięśnia kierują się zbieżnie do otworu kulszowego mniejszego. W tym rejonie mięsień zmienia kierunek przebiegu pod kątem prostym i przewija się przez brzeg wcięcia kulszowego mniejszego. CzęśŹ zewnątrzmiedniczna przechodzi w ścięgno końcowe i dochodzi do dołu krętarzowego kości udowej. CzynnośŹ. Główna czynnośŹ tego mięśnia polega na odwracaniu uda, ponadto słabo przywodzi i prostuje udo. Unerwienie. Gałązki splotu krzyżowego.

Mięśnie bliźniacze górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior) towarzyszą w swym przebiegu mięśniowi zasłaniaczowi wewnętrznemu. Mięsień bliźniaczy górny rozpoczyna się na kolcu kulszowym, m. bliźniaczy dolny na guzie kulszowym. Oba mięśnie kończą się razem z m. zasłaniaczem wewnętrznym w dole krętarzowym kości udowej. CzynnośŹ. Oba mięśnie bliźniacze wspomagają działanie m. zasłaniacza zewnętrznego. Unerwienie. Jak w mięśniu poprzednim.

Mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris) w postaci czworobocznej płytki biegnie poprzecznie od guza kulszowego do grzebienia międzykrętarzowego kości udowej. CzynnośŹ. Mięsień ten odwraca, przywodzi i nieznacznie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Pochodzi ze splotu krzyżowego

Mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus) jest mięśniem spłaszczonym, wachlarzowatym, rozpoczynającym się na zewnętrznej powierzchni błony zasłonowej i kostnym ograniczeniu otworu zasłonionego. ścięgno końcowe tego mięśnia dołącza do ścięgna m. zasłaniacza wewnętrznego, kończąc się także w dole krętarzowym kości udowej. CzynnośŹ. Wspomaga on czynnośŹ mięśnia czworobocznego uda. Unerwienie. Pochodzi ze splotu lędźwiowego, gdyż rozwojowo należy on do grupy mięśni przyśrodkowych uda. Dlatego otrzymuje unerwienie z gałęzi tylnej n. zasłonowego (n. obturatorius).

Mięśnie uda
Mięśnie uda (m. femoris) dzielą się na trzy grupy
* mięśnie przednie,
* mięśnie przyśrodkowe czyli przywodziciele uda,
* mięśnie tylne. Mięśnie grupy przedniej prostują staw kolanowy i mają znaczną przewagę nad grupą tylną - zginaczami.

Przednie mięśnie uda
Grupa mięśni przednich zajmuje największą przestrzeń w obrębie uda. Zasadnicza czynnośŹ tych mięśni polega na prostowaniu goleni w stawie kolanowym. Razem z mięśniami zewnętrznymi miednicy, które prostują udo w stawie biodrowym, mięśnie przednie uda utrzymują kończynę dolną w stanie wyprostu w stawie biodrowym i kolanowym. Mięśnie grupy przedniej są unerwione przez nerw udowy (n. femoralis), wychodzący ze splotu lędźwiowego. W skład mięśni przednich uda wchodzą: * mięsień krawiecki,
* mięsień czworogłowy uda,
* mięsień stawowy kolana.

Mięsień krawiecki (m. sartorius) jest najdłuższym mięśniem ustroju ludzkiego i ma kształt długiej, wąskiej taśmy. Przyczep początkowy mięśnia znajduje się na kolcu biodrowym przednim górnym i w swoim przebiegu towarzyszy tętnicy udowej. Przyczep końcowy. Włókna tego mięśnia biegną równolegle ku dołowi w kierunku przyśrodkowej strony uda. Następnie mięsień przebiega do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kończy się płaskim, rozbieżnym ścięgnem poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej, przyśrodkowo od guzowatości piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). CzynnośŹ. Jest to mięsień dwustawowy. Jako jedyny mięsień, zginając udo w stawie biodrowym, równocześnie zgina podudzie w stawie kolanowym. W działaniu na staw biodrowy jest zginaczem, odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. W stawie kolanowym mięsień ten zgina i nawraca goleń. Mimo licznych czynności jest słabym mięśniem, gdyż posiada mały przekrój fizjologiczny.

Mięsień czworogłowy uda (m. quadriceps femoris). Jest to największy pod względem masy mięsień ustroju człowieka. Położony jest na przedniej powierzchni uda i z uwagi na swe przyczepy początkowe dzieli się na cztery głowy: najbardziej powierzchowną głowę stanowi m. prosty uda, który jest m. dwustawowym i najbardziej niezależnym spośród wszystkich czterech głów. Trzy pozostałe głowy to: mięsień obszerny boczny, mięsień obszerny przyśrodkowy i mięsień obszerny pośredni. * Mięsień prosty uda (m. rectus femoris) jest mięśniem wrzecionowatym, grubym, który rozpoczyna się na kolcu biodrowym przednim dolnym i na torebce stawu biodrowego. W dolnej części uda brzusiec mięśniowy przechodzi w grube, wspólne ścięgno końcowe dochodzące do rzepki. * Mięsień obszerny boczny (m. vastus lateralis) jest najsilniejszą częścią m. czworogłowego uda i zajmuje boczną powierzchnię trzonu kości udowej. Rozpoczyna się na krętarzu większym, kresie międzykrętarzowej i wardze bocznej kresy chropawej kości udowej. Włókna biegną łukowato w kierunku przyśrodkowym i w dół, przechodząc we wspólne ścięgno końcowe. * Mięsień obszerny przyśrodkowy (m. vastus medialis) jest położony po stronie przyśrodkowej i przedniej uda. Rozpoczyna się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Włókna jego biegną równolegle, łukowato w kierunku bocznym ku dołowi i przechodzą we wspólne ścięgno końcowe. * Mięsień obszerny pośredni (m. vastus intermedius) przylega do przedniej i częściowo bocznej powierzchni trzonu kości udowej, przykryty całkowicie przez m. prosty uda. Przyczep początkowy tego mięśnia znajduje się na przednio-bocznej stronie trzonu kości udowej, poniżej kresy międzykrętarzowej, sięgając u dołu do około 3/4 długości trzonu, gdzie przechodzi we wspólne ścięgno końcowe. Wspólne ścięgno końcowe m. czworogłowego uda przyczepia się do podstawy i brzegów rzepki i przechodzi dalej w więzadło rzepki (lig. patellae), które stanowiąc przedłużenie ścięgna końcowego m. czworogłowego uda kończy się na guzowatości piszczeli. CzęśŹ włókien ścięgna końcowego, należących do głowy przyśrodkowej i bocznej, rozchodzi się poniżej rzepki ku dołowi do powierzchni przedniej kłykcia bocznego i przyśrodkowego piszczeli jako troczek boczny i przyśrodkowy rzepki (retinaculum patellae laterale et mediale). CzynnośŹ. Mięsień czworogłowy uda jest jedynym i bardzo silnym prostownikiem stawu kolanowego; trzykrotnie przewyższa swą siłą wszystkie mięśnie zginacze tego stawu. Mięsień prosty uda (m. rectus femoris) działa także na staw biodrowy. Jest obok m. biodrowo-lędźwiowego (m. iliopsoas) najsilniejszym zginaczem uda w stawie biodrowym. Ponadto m. prosty uda jest dośŹ silnym odwodzicielem i słabym odwracaczem uda. Unerwienie. Mięsień otrzymuje liczne gałązki od nerwu udowego (n. femoralis). W przypadku porażenia n. udowego niemożliwe jest aktywne prostowanie podudzia w stawie kolanowym. Charakterystycznym objawem dla porażenia n. udowego jest brak odruchu rzepkowego. Mięsień stawowy kolana (m. articularis genus) jest niedużym mięśniem, rozpoczynającym się na przedniej powierzchni uda poniżej przyczepu początkowego głowy pośredniej m. czworogłowego uda, a kończy się w torebce stawu kolanowego. CzynnośŹ. Wygładza fałdy torebki stawowej podczas prostowania stawu kolanowego.

Przyśrodkowe mięśnie uda
W skład mięśni przyśrodkowych uda wchodzą:
* mięsień grzebieniowy,
* mięsień smukły,
* mięsień przywodziciel długi,
* mięsień przywodziciel krótki,
* mięsień przywodziciel wielki.

Mięśnie grupy przyśrodkowej swymi początkowymi przyczepami pokrywają zewnętrzną powierzchnią gałęzi kości łonowej i gałęzi kości kulszowej, sięgając od przodu ku górze do grzebienia łonowego, u dołu i z tyłu - po guz kulszowy. Wszystkie mięśnie tej grupy, z wyjątkiem m. smukłego, są mięśniami jednostawowymi, a ich przyczepy końcowe mieszczą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Mięśnie przyśrodkowe są silnymi przywodzicielami uda, ponadto biorą udział w odwracaniu i nieznacznie zginają udo w stawie biodrowym. Unerwione są przez nerw zasłonowy (n. obturatorius) odchodzący od splotu lędźwiowego (plexus lumbalis). Uszkodzenie n. zasłonowego powoduje zanik funkcji przywodzenia, osłabienie zginania i prostowania w stawie biodrowym. Chodzenie i stanie jest niepewne.

Mięsień grzebieniowy (m. pectineus) jest płaskim mięśniem położonym przyśrodkowo od m. biodrowo-lędźwiowego. Rozpoczyna się na grzebieniu i guzku łonowym, a kończy na kresie grzebieniowej kości udowej, poniżej krętarza mniejszego. CzynnośŹ. Przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo w stawie biodrowym.

Mięsień smukły (m. gracilis) jest najdłuższym i jedynym dwustawowym mięśniem tej grupy. Rozpoczyna się na gałęzi dolnej kości łonowej i przyległej części gałęzi kości kulszowej. Włókna jego biegną równolegle ku dołowi i w trzeciej dolnej części uda przechodzą w długie, cienkie ścięgno, które owija się razem z m. krawieckim od tyłu, dookoła nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i kończy poniżej kłykcia przyśrodkowego kości piszczelowej w tzw. gęsiej stopce. Trzy mięśnie kończą się tu swymi spłaszczonymi ścięgnami, zachodząc wachlarzowato na siebie wytwarzają tzw. gęsią stopkę (pes anserinus). Oprócz m. krawieckiego z grupy mięśni przednich uda i m. smukłego - będącego przedstawicielem grupy przyśrodkowej, w skład "gęsiej stopki" wchodzi jeszcze m. półścięgnisty, należący do grupy mięśni tylnych uda. CzynnośŹ. Mięsień smukły jest mięśniem dwustawowym. Na staw biodrowy działa tak, jak wszystkie mięśnie tej grupy, tzn. przywodzi, odwraca i nieznacznie zgina udo. W działaniu na staw kolanowy jest zginaczem tego stawu i równocześnie słabo nawraca podudzie.

Mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus) ma kształt wydłużonego trójkąta. Rozpoczyna się na gałęzi górnej kości łonowej, obok spojenia łonowego, a kończy się na środkowej trzeciej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. CzynnośŹ. Silnie przywodzi, słabiej odwraca i zgina udo.
Mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis). Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej kości łonowej i kończy się na trzeciej górnej części wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. CzynnośŹ. Silnie przywodzi, choŹ słabiej od poprzedniego odwraca i zgina udo. Wspólnie z m. przywodzicielem długim i m. grzebieniowym umożliwia wykonanie ruchu zakładania nogi na nogę w pozycji siedzącej.

Mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) jest najgłębiej położonym i największym z wszystkich mięśni grupy przyśrodkowej. Rozpoczyna się na przedniej powierzchni gałęzi dolnej kości łonowej, na gałęzi kości kulszowej i na przyległej części guza kulszowego. Przyczep końcowy składa się z dwóch części. Włókna mięśnia rozpoczynające się na gałęzi dolnej kości łonowej i na gałęzi kości kulszowej kończą się wzdłuż wargi przyśrodkowej kresy chropawej kości udowej. Wszystkie włókna mięśniowe odchodzące swym przyczepem początkowym od guza kulszowego biegną w dół, przechodząc w samodzielny brzusiec, zakończony silnym obłym ścięgnem, które przyczepia się do nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej. Między przyczepami końcowymi obu części mięśnia znajduje się kanał przywodzicieli (canalis adductorius). CzynnośŹ. Mięsień ten jest najsilniejszym przywodzicielem uda. Poza tym częśŹ mięśnia, kończąca się na kresie chropawej - tak jak wszystkie mięśnie tej grupy odwraca i zgina udo, natomiast częśŹ kończąca się na nadkłykciu przyśrodkowym uda nawraca i silnie prostuje udo w stawie biodrowym. Unerwienie. Ma dwa źródła. CzęśŹ mięśnia, która kończy się na kresie chropawej, jest unerwiona przez n. zasłonowy (splot lędźwiowy), natomiast częśŹ dochodząca do nadkłykcia przyśrodkowego - przez n. piszczelowy (splot krzyżowy).

Tylne mięśnie uda
Do grupy tej należą trzy mięśnie: półścięgnisty i półbłoniasty, położone przyśrodkowo oraz m. dwugłowy uda, biegnący bocznie. Z wyjątkiem głowy krótkiej m. dwugłowego uda, wszystkie rozpoczynają się na guzie kulszowym i są mięśniami dwustawowymi, które prostują staw biodrowy, a zginają goleń w stawie kolanowym Unerwienie pochodzi od splotu krzyżowego (plexus sacralis) drogą nerwu kulszowego (n. ischiadicus) oraz jego rozgałęzień w postaci nerwu piszczelowego (n. tibialis) i nerwu strzałkowego wspólnego (n. peroneus communis).

W skład tylnych mięśni uda wchodzą:
* mięsień półścięgnisty,
* mięsień półbłoniasty,
* mięsień dwugłowy uda.

Mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus), położony najbardziej przyśrodkowo w tylnej okolicy uda, rozpoczyna się na guzie kulszowym, biegnie w dół, gdzie w połowie długości uda przechodzi w obłe ścięgno końcowe. Przyczep końcowy znajduje się poniżej kłykcia przyśrodkowego piszczeli w tzw. gęsiej stopce (pes anserinus). CzynnośŹ. Jest on prostownikiem i słabym przywodzicielem uda w stawie biodrowym. W stawie kolanowym uczestniczy w zginaniu i nawracaniu goleni.

Mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus). Rozpoczyna się długim, płaskim ścięgnem na guzie kulszowym. ścięgno to sięga zazwyczaj aż do połowy długości mięśnia, po czym przechodzi stopniowo w szeroki brzusiec, który ogranicza od strony górnej i przyśrodkowej dół podkolanowy (fossa poplitea). ścięgno końcowe kierując się ku dołowi przechodzi do tyłu od nadkłykcia przyśrodkowego kości udowej i na wysokości kłykcia przyśrodkowego piszczeli dzieli się na trzy odnogi. Jedna odnoga kończy się na powierzchni kłykcia przyśrodkowego piszczeli, druga przechodzi w więzadło podkolanowe skośne, odnoga trzecia kieruje się ku dołowi i wnika do powięzi goleni. CzynnośŹ. Działanie mięśnia półbłoniastego jest podobne do mięśnia półścięgnistego, znacznie silniejsze. Jest silnym prostownikiem i przywodzicielem stawu biodrowego, w stawie kolanowym zgina i nawraca.

Mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) jest mięśniem długim, położonym po stronie bocznej, na tylnej powierzchni uda. W przyczepie początkowym mięśnia wyróżnia się głowę długą i krótką. Głowa długa (caput longum) rozpoczyna się na guzie kulszowym, głowa krótka (caput breve) na środkowej trzeciej części wargi bocznej kresy chropawej. Biegnąc ku dołowi obie głowy łączą się i tworzą górną i boczną granicę dołu podkolanowego. Silne ścięgno końcowe jest umocowane na głowie strzałki. CzynnośŹ. Na staw biodrowy działa tylko głowa długa mięśnia dwugłowego. Jest on prostownikiem tego stawu, poza tym przywodzi i słabo odwraca udo. W działaniu na staw kolanowy obie głowy przejawiają wspólną funkcję: tj. silnie zginają i odwracają goleń.

Powięzie biodra i uda

Powięź biodrowa (fascia iliaca), pokrywająca m. biodrowo-lędźwiowy przyczepia się u dołu do więzadła pachwinowego i wyniosłości biodrowo-łonowej, wytwarza tu ścięgnisty łuk biodrowo-łonowy (arcus iliopectineus), który dzieli całą przestrzeń, położoną między więzadłem pachwinowym (lig. inguinale) a przednim brzegiem kości miednicznej, na częśŹ boczną i przyśrodkową. CzęśŹ boczna, zwana rozstępem mięśniowym (lacuna musculorum) jest drogą wyjścia z miednicy m. biodrowo-lędźwiowego i nerwu udowego; przez częśŹ przyśrodkową czyli przez rozstęp naczyniowy (lacuna vasorum) biegną naczynia udowe i nerwy.

Powięź pośladkowa (fascia glutea) pokrywa cały m. pośladkowy wielki oraz częśŹ górną m. pośladkowego średniego. Przymocowana jest w górze do grzebienia biodrowego, a u dołu przedłuża się w powięź szeroką (fascia lata), która otacza wszystkie mięśnie uda. Powięź szeroka w określonych okolicach rozszczepia się na dwie blaszki obejmujące: m. napinający powięź szeroką, m. krawiecki i naczynia udowe. Włókna ścięgna końcowego m. napinającego powięź szeroką wplatają się w nią, a biegnąc ku dołowi do kłykcia bocznego piszczeli wytwarzają ścięgniste pasmo biodrowo-piszczelowe (tractus iliotibialis) powięzi szerokiej uda. Powięź szeroka uda wysyła dwie przegrody międzymięśniowe: przyśrodkową (septum intermusculare femoris mediale) i boczną (septum intermusculare femoris laterale), które dochodzą odpowiednio do wargi przyśrodkowej i bocznej kresy chropawej kości udowej. Przegroda międzymięśniowa boczna - szersza i dłuższa od przyśrodkowej - oddziela grupę mięśni prostowników od zginaczy. Przegroda międzymięśniowa przyśrodkowa, węższa i krótsza, oddziela prostowniki od przywodzicieli. Mięśnie grupy przyśrodkowej (przywodziciele) są oddzielone od mięśni tylnej grupy (zginaczy) warstwą luźnej tkanki łącznej. W ten sposób każda z trzech grup mięśni uda posiada własną komorę kostno-włóknistą. Ponadto istnieje osobny przedział dla m. krawieckiego. Ku dołowi powięź szeroka uda przechodzi w powięź podkolanową i powięź goleni.

Trójkąt udowy (trigonum femorale) leży w górnej, przedniej części uda. Podstawę trójkąta tworzy więzadło pachwinowe, brzeg boczny - m. krawiecki, a przyśrodkowy - m. przywodziciel długi. W rejonie wierzchołka trójkąta udowego znajduje się wejście do kanału przywodzicieli.

Kanał przywodzicieli (canalis adductorius) długości kilku centymetrów prowadzi z wierzchołka trójkąta udowego do dołu podkolanowego. Wejście do kanału ograniczają od boku m. obszerny przyśrodkowy, przyśrodkowo - m. przywodziciel wielki i od przodu blaszka ścięgnista. Otwór dolny, zwany rozworem ścięgnistym przywodzicieli, jest położony między kością udową a ścięgnem przywodziciela wielkiego. Przez kanał przechodzą naczynia i nerwy, biegnące do dołu podkolanowego i do stawu kolanowego. Kanał udowy (canalis femoralis) jest położony w środkowej części rozstępu naczyń. Wejście do kanału stanowi pierścień udowy. Ograniczają go: żyła udowa, więzadło pachwinowe, grzebień kości łonowej i więzadło rozstępowe. Od jamy brzusznej jest oddzielony przegrodą udową i otrzewną. Tą drogą mogą dostawaŹ się pod skórę górno-przyśrodkowej powierzchni uda trzewa tworząc przepuklinę udową (hernia femoralis). Przepuklina ta częściej występuje u kobiet.

Mięśnie goleni
Mięśnie goleni (m. cruris) posiadają brzuśce położone bliżej stawu kolanowego i - podobnie jak w mięśniach przedramienia - w dolnej trzeciej części przechodzą one w ścięgna końcowe. Z tego powodu goleń stożkowato zwęża się ku dołowi. WiększośŹ mięśni goleni bierze początek na kościach podudzia i błonie międzykostnej goleni, a ich przyczepy końcowe znajdują się na kościach stopy. Biorą one udział w ruchach stopy względem podudzia, a także w zginaniu i prostowaniu palców stopy. Mięśnie goleni dzielą się na trzy grupy: przednią, boczną i tylną.

Przednie mięśnie goleni
Cztery mięśnie grupy przedniej wypełniają przestrzeń położoną do przodu od błony międzykostnej goleni, ograniczoną od strony przyśrodkowej powierzchnią boczną kości piszczelowej, a od strony bocznej - powierzchnią przyśrodkową trzonu strzałki. Wszystkie mięśnie grupy przedniej unerwione są przez n. strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus) - odgałęzienie n. strzałkowego, który jest przedłużeniem n. kulszowego. Porażenie n. strzałkowego głębokiego upośledza czynnośŹ odwracania stopy (supinatio pedis) i najczęściej prowadzi do opadnięcia jej brzegu przyśrodkowego. Wypadnięcie funkcji mięśni przednich goleni uniemożliwia czynne zginanie grzbietowe stopy (flexio dorsalis pedis). W skład mięśni przednich goleni wchodzą:
* mięsień piszczelowy przedni,
* mięsień prostownik długi palców,
* mięsień strzałkowy trzeci,
* mięsień prostownik długi palucha.

Mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior) rozpoczyna się na kłykciu bocznym, górnej części powierzchni bocznej trzonu kości piszczelowej oraz przyległej części błony międzykostnej goleni. Włókna tego mięśnia kierują się w dół, przechodzą w mocne ścięgno podążające po stronie przedniej piszczeli nad stawami skokowymi przez górny i dolny troczek mm. prostowników (retinaculum mm. extensorum superius et inferius). Mniej więcej w połowie długości stopy, ścięgno owija się na jej brzegu przyśrodkowym i kończy na stronie podeszwowej kości klinowatej przyśrodkowej i I kości śródstopia. CzynnośŹ. Główna czynnośŹ tego mięśnia polega na zginaniu grzbietowym stopy; jest on silniejszym prostownikiem od wszystkich pozostałych prostowników, które biorą udział w zginaniu grzbietowym stopy. Poza tym przywodzi i odwraca stopę, tj. unosi jej brzeg przyśrodkowy, dzięki czemu wywiera wpływ na prawidłowe wysklepienie stopy. Przy ustalonej stopie pochyla goleń do przodu.

Mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus) leży bocznie od poprzedniego i rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, na głowie strzałki i jej brzegu przednim oraz na przyległej części błony międzykostnej goleni. Brzusiec mięśniowy już w połowie goleni przechodzi w silne ścięgno. ścięgno to po wyjściu spod górnego i dolnego troczka prostowników na grzbiecie stopy dzieli się na cztery ścięgna dla palców od II do V, które w tym rejonie są objęte pochewkami maziowymi. Kończy się w rozcięgnach grzbietowych palców (aponeuroses dorsales digitorum pedis) razem z m. prostownikiem krótkim palców (m. extensor digitorum brevis).

Mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius) stanowi zazwyczaj odszczepioną boczną częśŹ prostownika długiego palców i kończy się po stronie grzbietowej podstawy V kości śródstopia. CzynnośŹ. Oba mięśnie zginają stopę grzbietowo i wspomagają nawracanie i odwodzenie stopy. Mięsień prostownik długi palców wspomaga znacznie silniejszy od niego m. prostownik krótki palców w prostowaniu palców stopy.

Mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus) jest położony najgłębiej z wszystkich mięśni tej grupy, gdyż rozpoczyna się na środkowej części powierzchni przyśrodkowej trzonu strzałki i na przyległym odcinku błony międzykostnej goleni. ścięgno końcowe tego mięśnia kieruje się do przodu i przyśrodkowo na grzbietową powierzchnię stopy i kończy się na podstawie dalszego paliczka palucha. CzynnośŹ. Prostuje paluch i zgina grzbietowo stopę.

Boczne mięśnie goleni
Do grupy bocznej zalicza się dwa mięśnie strzałkowe: długi i krótki, które przebiegają wzdłuż bocznej powierzchni strzałki. Mięśnie strzałkowe długi i krótki unerwione są przez nerw strzałkowy powierzchowny (n. peroneus superficialis), drugą gałąź n. strzałkowego wspólnego. Porażenie n. strzałkowego powierzchownego najsilniej upośledza czynnośŹ nawracania stopy (pronatio pedis), a istniejąca wówczas przewaga napięcia mięśni antagonistycznych powoduje ustawienie stopy w pozycji odwróconej. W takim przypadku mamy do czynienia z tzw. stopą końską, w której dochodzi do nadmiernego obciążenia brzegu bocznego stopy podczas stania i chodzenia. W skład mięśni bocznych goleni wchodzą:
* mięsień strzałkowy długi,
* mięsień strzałkowy krótki.

Mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus). Rozpoczyna się na kłykciu bocznym piszczeli, głowie strzałki, torebce stawu piszczelowo-strzałkowego i w górnym odcinku powierzchni bocznej trzonu strzałki. ~cięgno końcowe biegnie w dół po stronie tylnej kostki bocznej (malleolus lateralis), przytwierdzone do niej troczkami (retinaculum mm. peroneorum superius et inferius) zmienia kierunek przebiegu i wzdłuż bocznej powierzchni kości piętowej podąża do brzegu bocznego stopy. Na wysokości kości sześciennej ścięgno wstępuje na stronę podeszwową stopy, kierując się następnie do jej brzegu przyśrodkowego i kończy się obok przyczepu końcowego m. piszczelowego przedniego, tj. na kości klinowatej przyśrodkowej i na podstawie I kości śródstopia.

Mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis) jest położony poniżej m. strzałkowego długiego. Rozpoczyna się na środkowej trzeciej części powierzchni bocznej trzonu strzałki, a ścięgno końcowe biegnie razem ze ścięgnem m. strzałkowego długiego do wysokości kości sześciennej. Przyczep końcowy znajduje się na guzowatości V kości śródstopia. CzynnośŹ. Oba mięśnie strzałkowe są głównymi nawracaczami stopy, równocześnie ją odwodzą. Ponieważ mięśnie te biegną za kostką boczną, czyli do tyłu od poprzecznej osi górnego stawu skokowego, zginają stopę w kierunku podeszwowym. Działanie m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego podtrzymuje wysklepienie stopy.

Tylne mięśnie goleni
Mięśnie tylne podudzia stanowią najliczniejszą grupę mięśni w obrębie goleni i dzielą się na warstwę powierzchowną (trzy mięśnie) i głęboką (cztery mięśnie). Wszystkie tylne mięśnie goleni unerwia nerw piszczelowy (n. tibialis), będący przedłużeniem n. kulszowego (n. ischiadicus). Porażenie nerwu znosi prawie całkowicie funkcję zginania podeszwowego stopy i palców. Jako zginacze stopy działają wówczas jedynie mm. strzałkowe. Wypadnięcie funkcji mięśni tylnych podudzia uniemożliwia przyciskanie stopy do podłoża oraz stawanie na palcach. W skład mięśni tylnych goleni wchodzą:
* mięsień brzuchaty łydki,
* mięsień płaszczkowaty,
* mięsień podeszwowy,
* mięsień podkolanowy,
* mięsień zginacz długi palców,
* mięsień piszczelowy tylny,
* mięsień zginacz długi palucha.

Warstwa powierzchowna
Mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae) jest to największy mięsień grupy tylnej, który z uwagi na przyczepy początkowe dzieli się na dwa mięśnie: * mięsień brzuchaty łydki,
* mięsień płaszczkowaty.

Mięsień brzuchaty łydki (m. gastrocnemius) jest mięśniem dwugłowym, który rozpoczyna się powyżej stawu kolanowego. Przyczep początkowy głowy bocznej (caput laterale) znajduje się powyżej kłykcia bocznego, głowy przyśrodkowej (caput mediale) - powyżej kłykcia przyśrodkowego kości udowej na powierzchni podkolanowej. Obie głowy łączą się w środkowej części goleni, gdzie przechodzą w płaskie i szerokie ścięgno. ścięgno to łączy się ze ścięgnem m. płaszczkowatego, tworząc ścięgno piętowe (tendo calcaneus), zwane ścięgnem Achillesa (tendo Achillis), przymocowane do guza piętowego.

Mięsień płaszczkowaty (m. soleus) pokryty mięśniem brzuchatym jest płaski i gruby. Rozpoczyna się na tylnej powierzchni głowy strzałki i górnej części trzonu strzałki, na kresie m. płaszczkowatego i przyległej części tylnej powierzchni kości piszczelowej. Brzusiec mięśniowy przechodzi w ścięgno znacznie niżej, niż w mięśniu brzuchatym. Oba ścięgna łączą się tuż powyżej kości piętowej, tworząc wspólne ścięgno piętowe (tendo calcaneus), przymocowane do guza piętowego. CzynnośŹ. W odniesieniu do stawów skokowych oba mięśnie przejawiają zgodną czynnośŹ; są najsilniejszymi mięśniami zginającymi stopę w kierunku podeszwowym. Mięsień trójgłowy łydki przyciska stopę do podłoża, umożliwia stawanie na palcach przy odrywaniu pięty od podłoża, jest więc czynnie zaangażowanym mięśniem podczas chodzenia, biegu czy skoków. Oprócz ruchu zgięcia m. trójgłowy łydki odwraca i przywodzi stopę. Mięsień brzuchaty łydki z uwagi na swe przyczepy początkowe działa także na staw kolanowy; jest słabym zginaczem tego stawu. Mięsień trójgłowy łydki wraz z m. pośladkowym wielkim i m. czworogłowym uda nie pozwala na zgięcie w stawach kończyny dolnej: biodrowym, kolanowym i skokowym, utrzymując ciało w pozycji pionowej.

Mięsień podeszwowy (m. plantaris) jest mięśniem o małym, spłaszczonym brzuścu, rozpoczynającym się razem z głową boczną m. brzuchatego łydki. Krótki brzusiec przechodzi w długie, cienkie ścięgno, które kończy się na guzie piętowym. CzynnośŹ. Jest słabym mięśniem i w małym tylko stopniu wspomaga działanie mięśnia trójgłowego łydki.

Warstwa głęboka

Mięsień podkolanowy (m. popliteus) jest mięśniem krótkim, płaskim, kształtu trójkątnego. Rozpoczyna się na nadkłykciu bocznym kości udowej i na torebce stawu kolanowego, biegnie skośnie przyśrodkowo i kończy się na tylnej powierzchni kości piszczelowej powyżej przyczepu początkowego m. płaszczkowatego. CzynnośŹ. Mięsień ten działa wyłącznie na staw kolanowy; zgina goleń i przy zgiętym kolanie nawraca.

Mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni piszczeli poniżej kresy m. płaszczkowatego. W dolnej części goleni brzusiec mięśniowy przechodzi w ścięgno, które biegnie w dół po tylnej stronie kostki przyśrodkowej, przechodzi na stronę podeszwową stopy, gdzie dzieli się na cztery odnogi, kończące się na dalszych paliczkach od II do V palca. W rejonie kostki przyśrodkowej ścięgno omawianego mięśnia wraz ze ścięgnami mięśni: piszczelowego tylnego i zginacza długiego palucha oraz naczyniami i nerwami piszczelowymi jest objęte troczkami zginaczy (retinaculum mm. flexorum) i przytwierdzone do kości. CzynnośŹ. Mięsień ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Wzmacnia wysklepienie stopy szczególnie, gdy stopa jest obciążona. Działanie jego na palce, które zgina jest słabsze.

Mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior) jest położony pośrodku między dwoma długimi zginaczami palców. Rozpoczyna się na błonie międzykostnej goleni i przyległych częściach tylnej powierzchni kości piszczelowej i strzałki. W dolnej części podudzia przechodzi w ścięgno, które biegnie za kostką przyśrodkową i na stronie podeszwowej stopy rozdziela się na odnogi, kończące się na: kości łódkowatej, trzech kościach klinowatych, kości sześciennej i trzech środkowych kościach śródstopia. CzynnośŹ. Wśród mięśni głębokich jest on najsilniejszym odwracaczem i przywodzicielem stopy, natomiast słabym zginaczem podeszwowym. Obok m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego ma decydujące znaczenie dla utrzymania wysklepienia stopy.

Mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) rozpoczyna się na tylnej powierzchni trzonu strzałki. ścięgno tego mięśnia przebiega przez własną bruzdę położoną na kości skokowej i piętowej (sulcus tendinis m. flexoris hallucis longi), następnie przechodzi na stronę podeszwową stopy i kończy się na podstawie dalszego paliczka palucha. CzynnośŹ. Działając na stawy skokowe mięsień ten zgina stopę podeszwowo, odwraca i przywodzi. Ponieważ ścięgno końcowe przebiega w swym rowku pod podpórką skokową (sustentaculum tali) kości piętowej, zabezpiecza właściwe ustawienie kości skokowej, dzięki czemu wzmacnia podłużne wysklepienie stopy i chroni przed płaskostopiem. Mięsień zgina także paluch w obu stawach.

Powięzie goleni
Dół podkolanowy (fossa poplitea) leży w okolicy kolanowej tylnej, na granicy przejścia uda w goleń. Kształtem przypomina równoległobok, którego ostre kąty są skierowane w górę i dół. Ograniczeniem tego dołu są: od góry i przyśrodkowo położone mm. półbłoniasty i półścięgnisty, od boczno-górnej strony - m. dwugłowy uda. Dolne granice wyznaczają: głowa boczna i przyśrodkowa m. brzuchatego łydki. Dół podkolanowy wypełnia tkanka tłuszczowa. Poza tym w dole podkolanowym znajdują się: n. piszczelowy, ż. i t. podkolanowa oraz n. strzałkowy wspólny. Dół podkolanowy pokrywa powięź podkolanowa.

Powięź goleni (fascia cruris) otacza wszystkie mięśnie goleni, a na powierzchni przyśrodkowej piszczeli zrasta się z okostną. Od powięzi goleni odchodzą dwie przegrody międzymięśniowe: przednia i tylna. Przegrody te dzielą goleń na trzy komory mięśniowe: przednią dla prostowników, boczną dla mm. strzałkowych i tylną dla zginaczy. CzęśŹ tylna powięzi goleni dzieli się na dwie blaszki: powierzchowną - pokrywa m. trójgłowy łydki i głęboką pokrywa warstwę głęboką zginaczy goleni. Ku górze powięź goleni przechodzi poprzez powięź podkolanową w powięź szeroką uda. W dolnym odcinku przedniej części goleni występuje poprzeczne więzadło zwane troczkiem górnym prostowników (retinaculum mm. extensorum superius). Troczek ten przymocowuje się jednym swym końcem do kości piszczelowej, a drugim - do kości strzałkowej na wysokości stawu skokowego górnego. Ponadto wysyła przegrodę do kości piszczelowej, dzieląc przestrzeń położoną między troczkiem a kośŹmi goleni na dwa przedziały: przyśrodkowy dla m. piszczelowego przedniego oraz boczny dla m. prostownika długiego palców i m. prostownika długiego palucha.

Troczek dolny prostowników (retinaculum mm. extensorum inferius) znajduje się nieco niżej, na pograniczu goleni i stopy oraz posiada trzy przedziały dla przejścia trzech wyżej podanych mięśni. Wzmocnienie powięzi goleni od strony bocznej wytwarzają dwa troczki mięśni strzałkowych (retinacula mm. peroneorum). Górny troczek jest rozpięty między kostką boczną a powierzchnią boczną kości piętowej; dolny troczek, położony nieco niżej, przytrzymuje ścięgna mm. strzałkowych przy bocznej powierzchni kości piętowej. Po stronie tylnej w dolnej części goleni powięź wytwarza troczek zginaczy (retinaculum mm. flexorum), który przymocowuje się do tylnej powierzchni kostki przyśrodkowej i do guza piętowego, a przytrzymuje ścięgna mięśni: piszczelowego tylnego, zginacza długiego palucha i zginacza długiego palców.

Mięśnie stopy
Mięśnie stopy (mm. pedis), w przeciwieństwie do mięśni ręki są rozmieszczone nie tylko po stronie podeszwowej, lecz występują ponadto na stronie grzbietowej stopy. Mięśnie grzbietowe stanowią dwa mięśnie: prostownik krótki palucha i prostownik krótki palców. Mięśnie znajdujące się na stronie podeszwowej, podobnie do mięśni ręki, tworzą trzy grupy: * mięśnie wyniosłości przyśrodkowej (eminentia plantaris medialis), * mięśnie wyniosłości bocznej (eminentia plantaris lateralis), * mięśnie wyniosłości pośredniej (eminentia plantaris intermedia). Mięśnie grzbietowe stopy unerwione są przez nerw strzałkowy głęboki (n. peroneus profundus), natomiast mięśnie podeszwowe przez końcowe gałęzie n. piszczelowego (n. tibialis), w postaci n. podeszwowego przyśrodkowego (n. plantaris medialis) i n. podeszwowego bocznego (n. plantaris lateralis).

Mięśnie grzbietu stopy
W skład mięśni grzbietu stopy wchodzą:
* mięsień prostownik krótki palców,
* mięsień prostownik krótki palucha.

Mięsień prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis) rozpoczyna się na grzbietowo bocznej powierzchni kości piętowej przed zatoką stępu. Brzusiec mięśniowy przechodzi w trzy ścięgna dla II, III i IV palca, które zlewają się z odpowiednimi ścięgnami prostownika długiego palców i kończą się w rozcięgnach grzbietowych palców stopy.

Mięsień prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis) rozpoczyna się wspólnie z prostownikiem krótkim palców, a kończy się na paliczku bliższym palucha. CzynnośŹ. Oba mięśnie prostują i zginają grzbietowo odpowiednie palce.

Mięśnie podeszwowe stopy
Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej
W skład mięśni wyniosłości przyśrodkowej wchodzą:
* mięsień odwodziciel palucha,
* mięsień zginacz krótki palucha,
* mięsień przywodziciel palucha.

Mięsień odwodziciel palucha (m. abductor hallucis) jest najsilniejszym krótkim mięśniem stopy, który głównie kształtuje wyniosłośŹ przyśrodkową podeszwy. Rozpoczyna się na: kości piętowej, łódkowatej, klinowatej przyśrodkowej i na rozcięgnie podeszwowym (aponeurosis plantaris). ścięgno końcowe przyczepia się do podstawy paliczka bliższego palucha i do trzeszczki przyśrodkowej. CzynnośŹ. Zgina i odwodzi paluch oraz wzmacnia przyśrodkową, najbardziej wypukłą częśŹ sklepienia stopy.

Mięsień zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) rozpoczyna się na podeszwowej powierzchni trzech kości klinowatych i na kości łódkowatej, a kończy się dwoma ścięgnami na podstawie paliczka bliższego palucha i na obu trzeszczkach. CzynnośŹ. Zgina paluch i wzmacnia podłużne sklepienie stopy.

Mięsień przywodziciel palucha (m. adductor hallucis) posiada dwie głowy w przyczepie początkowym: skośną i poprzeczną. Przyczep początkowy głowy skośnej (caput obliquum) znajduje się na podstawach od II do IV kości śródstopia, na kości klinowatej bocznej, kości sześciennej i więzadle podeszwowym długim (lig. plantare longum). Głowa poprzeczna (caput transversum) przyczepia się na torebkach stawów śródstopno-paliczkowych II-V i na więzadłach tych stawów. Obie głowy kończą się na podstawie bliższego paliczka palucha i na trzeszczce bocznej. CzynnośŹ. Mięsień ten przywodzi paluch i zgina go w stawie śródstopno-paliczkowym. Poza tym głowa poprzeczna zwęża stopę, jest więc jednym z głównych mięśni, który wzmacnia wysklepienie poprzeczne stopy.

Mięśnie wyniosłości bocznej
W skład mięśni wyniosłości bocznej wchodzą:
* odwodziciel palca małego,
* zginacz krótki palca małego.

Mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi) rozpoczyna się na dolnej powierzchni kości piętowej i na rozcięgnach podeszwowych, a kończy się na V kości śródstopia i na podstawie bliższego paliczka palca małego. CzynnośŹ. Zgina i nieznacznie odwodzi palec mały oraz wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.

Mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis) rozpoczyna się na podstawie V kości śródstopia i kończy się na podstawie paliczka bliższego palca małego. CzynnośŹ. Zgina mały palec i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy przez połączenie z więzadłem podeszwowym długim.

Mięśnie wyniosłości pośredniej
W skład mięśni wyniosłości pośredniej wchodzą:
* mięsień zginacz krótki palców,
* mięsień czworoboczny podeszwy,
* mięśnie glistowate,
* mięśnie międzykostne.

Mięsień zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) rozpoczyna się na dolnej powierzchni guza piętowego i na rozcięgnie podeszwowym, przechodzi w cztery brzuśce, których ścięgna kończą się na środkowym paliczku II-V palca. CzynnośŹ. Zgina palce II-V i wzmacnia podłużne wysklepienie stopy.

Mięsień czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) rozpoczyna się na dolnej i przyśrodkowej powierzchni kości piętowej, a dochodzi do ścięgna m. zginacza długiego palców. CzynnośŹ. Reguluje on kierunek pociągania ścięgna zginacza długiego palców i wzmacnia wysklepienie stopy.

Mięśnie glistowate (mm. lumbricales) są to cztery małe, wrzecionowate mięśnie, rozpoczynające się na ścięgnach końcowych m. zginacza długiego palców, a kończące się na podstawach paliczków bliższych II-V palca. CzynnośŹ. Mięśnie te zginają paliczki bliższe II-V palca i przywodzą je do palucha.

Mięśnie międzykostne (mm. interossei) wypełniają przestrzenie międzykostne śródstopia i tak, jak w ręce, dzielą się na: podeszwowe i grzbietowe. Rozpoczynają się na trzonach kości śródstopia a kończą na podstawach paliczków bliższych i torebkach stawów śródstopno-paliczkowych. CzynnośŹ. Mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares) zginają bliższe paliczki w kierunku podeszwowym i przywodzą palce do osi orientacyjnej, biegnącej przez drugi palec. Mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales) odwodzą palce od tej osi. Ważnym zadaniem tych mięśni jest ustalanie stawów śródstopno-paliczkowych a tym samym ustalanie przednich punktów podparcia sklepienia stopy.

Powięzie stopy
Mięśnie grzbietu stopy pokrywa cienka powięź grzbietowa stopy (fascia dorsalis pedis), dochodząca do troczka dalszego prostowników. Powięź podeszwowa stopy wytwarza rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris). Rozpoczyna się ona na guzie piętowym, podąża do przodu i dzieli się na pięŹ odnóg dla pięciu palców, sięgając do głów śródstopia. Rozcięgno to stanowi silne, bierne wzmocnienie wysklepienia stopy. Od brzegów rozcięgna podeszwowego w głąb do kośŹca przebiegają przegrody, które oddzielają od siebie trzy grupy mięśni podeszwowych. Podobnie jak w długich ścięgnach, mm. przedramienia także wszystkie długie ścięgna mm. goleni są objęte w swym przebiegu pochewkami maziowymi ścięgien (vaginae tendinum). Pochewki te rozpoczynają się w okolicy odpowiednich troczków, utrzymując ścięgna przy szkielecie stopy. Po stronie grzbietowej występują trzy pochewki ścięgien, osobno dla każdego mięśnia (piszczelowego przedniego, prostownika długiego palców i prostownika długiego palucha). Po stronie bocznej ścięgna obu mięśni strzałkowych są otoczone wspólną pochewką, zaś każde ścięgno trzech tylnych mięśni głębokich posiada własną pochewkę maziową. Na wysokości palców stopy ścięgna zginaczy, podobnie jak na palcach ręki, objęte są pochewkami ścięgien.

Stopa jako całośŹ
Stopa jako narząd podporowy ciała odznacza się dużą odpornością, a dzięki licznym stawom i charakterystycznemu sklepieniu jest również bardzo sprężysta. Wysklepienie stopy składa się z pięciu podłużnych łuków kostnych i łuków poprzecznych. Trzy przyśrodkowe łuki podłużne biegną od przodu ku tyłowi przez trzy kości klinowate, kośŹ łódkowatą do kości skokowej, zaś dwa boczne łuki podłużne przechodzą przez kośŹ sześcienną do kości piętowej. Najwyższy jest pierwszy łuk przyśrodkowy. W kierunku bocznego brzegu stopy wysokośŹ kolejnych łuków podłużnych stopniowo maleje. Podłużne wysklepienie stopy jest wzmocnione i ubezpieczone licznymi więzadłami, w szczególności zaś rozcięgnem podeszwowym stopy (aponeurosis plantaris pedis), więzadłem podeszwowym długim (lig. plantare longum) i licznymi mięśniami. Poprzeczne łuki sklepienia są całkowite w tylnej części śródstopia i przedniej stępu, jednak dalej ku tyłowi nie są już pełne i kierują się wklęsłością ku dołowi i przyśrodkowo. Są one także wzmocnione więzadłami podeszwowymi i mięśniami. Stopa posiada trzy główne punkty podparcia: podporę tylną stanowi guz piętowy, przednimi punktami podparcia są głowy I i V kości śródstopia. Stopa jest odpowiedzialna za dźwiganie masy całego ciała, zatem konstrukcja jej przystosowana jest do funkcji, jaka na niej spoczywa. Sama konstrukcja kostno-więzadłowa nie byłaby jednak w stanie podołaŹ tak dużemu naciskowi (obciążeniu), jaki wywierany jest na stopę. Niepoślednią rolę dla utrzymania prawidłowego sklepienia stopy odgrywają zarówno liczne krótkie mięśnie podeszwowe, jak i niektóre spośród długich mięśni goleni. Dokładny opis przebiegu i funkcji mięśni, które są czynnie zaangażowane w utrzymaniu sklepienia stopy, przedstawiono w rozdziałach zawierających szczegółowy opis mięśni i goleni. PodkreśliŹ tu jednak należy, że poprzeczne wysklepienie jest zawieszone niejako na pętli ścięgnistej, wytworzonej przez ścięgna końcowe m. piszczelowego przedniego i m. strzałkowego długiego, którą to pętlę uzupełnia i wzmacnia m. piszczelowy tylny i m. strzałkowy krótki. Spośród krótkich mięśni stopy najistotniejszą rolę odgrywa tu głowa poprzeczna m. przywodziciela palucha, która zwęża stopę w jej części dalszej, tj. na wysokości stawów śródstopno-paliczkowych. Podłużne wysklepienie stopy utrzymuje głównie m. zginacz długi palucha, którego ścięgno końcowe, przebiegając pod podpórką skokową kości piętowej, unosi częśŹ przednią tej kości, ustawiając ją bardziej stromo. Dzięki temu kośŹ skokowa zachowuje swe właściwe położenie. W utrzymaniu przyśrodkowej, najbardziej wypukłej części podłużnego łuku, m. zginacz długi palucha jest najsilniej wspomagany przez m. odwodziciel i m. zginacz krótki palucha oraz przez głowę skośną m. przywodziciela palucha. Skurcz opisanych mięśni, którego siła jest regulowana odruchowo przy stawianiu stopy, działa jako siła ciągnąca sklepienie ku górze. Dzięki temu nawet przy zwiększonym obciążeniu stopa nie ulega spłaszczeniu, a tym samym nie następuje oddalenie się od siebie poszczególnych punktów jej podparcia. W prawidłowych warunkach obserwuje się raczej zjawisko przeciwne, tzn. skrócenie się stopy a tym samym silniejsze uwypuklenie się jej sklepienia pod wpływem nacisku. Istotne znaczenie dla podtrzymania podłużnego wysklepienia stopy ma rozcięgno podeszwowe (aponeurosis plantaris), które jest zgrubiałą i silnie rozwiniętą środkową częścią powierzchownej powięzi podeszwowej stopy. Rozcięgno podeszwowe rozpoczyna się na guzie piętowym, biegnie do przodu, pokrywając m. zginacz krótki palców i w połowie długości podeszwy dzieli się na pięŹ odnóg ścięgnistych, które umocowują się do torebek stawów śródstopno-paliczkowych. Pasma podłużne są zespolone w części przedniej poprzecznymi pęczkami ścięgnistymi. Podłużny układ włókien rozcięgna podeszwowego silnie spaja kościec stopy, przeciwdziałając spłaszczeniu podłużnemu wysklepienia stopy. Przy płaskiej stopie wysklepienie jej jest obniżone do tego stopnia, że przyśrodkowy brzeg przylega do podłoża, stopa przybiera położenie pronacji. Równocześnie kości stępu zmieniają nie tylko swe położenie, ale z czasem nawet kształt. Wtedy dopiero można się przekonaŹ, jak ważną rolę odgrywa prawidłowe wysklepienie stopy, które zabezpiecza przed uciskiem nerwy i naczynia krwionośne oraz stanowi bardzo ważny czynnik, amortyzujący wstrząsy.

IV. CHARAKTERYSTYKA MECHANIKI STAWOW I ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MI�śNI

ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MI�śNI KR�GOSŁUPA I GŁOWY

CzęśŹ przedkrzyżowa kręgosłupa stanowi łańcuch elementów kostnych, którego ruchomośŹ jest różna w poszczególnych odcinkach: największa w odcinku górnym, w odcinku dolnym zmniejsza się wskutek obciążenia. Stosunkowo najmniej ruchoma jest częśŹ piersiowa zarówno ze względu na budowę kręgów piersiowych, jak i udział w budowie klatki piersiowej. Główne ruchy kręgosłupa to: ruchy zgięcia i prostowania w płaszczyźnie pośrodkowej (strzałkowej), ruchy zgięcia bocznego w płaszczyźnie czołowej i ruchy obrotowe. ** Ruchy zgięcia i prostowania kręgosłupa (flexio et extensio), zwane także zgięciem do przodu i zgięciem w tył (anteflexio et retroflexio), są ruchami symetrycznymi, odbywającymi się wokół osi poprzecznej. Łączny zakres obu tych ruchów wynosi u człowieka 170-250 przy czym zakres zgięcia do przodu jest większy niż ku tyłowi. Ruchy zgięcia do przodu i ku tyłowi zachodzą głównie w części szyjnej i lędźwiowej kręgosłupa. Podczas zgięcia do przodu rozluźniają się więzadła kręgosłupa, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i części torebek stawowych położone do przodu od poprzecznej osi ruchu, natomiast napięciu ulegają analogiczne elementy, przebiegające do tyłu od tej osi, hamując nadmierne wychylenie. Podczas zgięcia kręgosłupa do tyłu stosunki te przedstawiają się odwrotnie. Silnym czynnikiem hamującym ruchy są także mięśnie antagonistyczne, tzn. w zgięciu do przodu rozciąganiu ulegają mięśnie głębokie grzbietu stawiając opór mięśniom brzucha, które kurcząc się powodują to zgięcie; i przeciwnie - w trakcie prostowania i tyłozgięcia opór stawiają mięśnie brzucha. Ruch zgięcia i prostowania głowy (flexio et extensio capitis), zwany także ruchem potakiwania odbywa się w stawach głowowych górnych wokół wspólnej osi poprzecznej, przebiegającej przez oba kłykcie kości potylicznej. Łączny zakres tego ruchu jest niewielki - wynosi bowiem około 30o. Ruch ten może byŹ jednak znacznie obszerniejszy i dochodziŹ do 125o, gdy bierze w nim udział kręgosłup szyjny.

Mięśnie zginające głowę i kręgosłup do przodu:
a) w stawach głowy:
* mięsień długi głowy (m. longus capitis),
* mięsień długi szyi (m. longus coli),
* mięsień prosty głowy przedni (m. rectus capitis anterior), * mięsień prosty głowy boczny (m. rectus capitis lateralis), b) w części szyjnej:
* mięsień długi szyi (m. longus coli),
* mięsień długi głowy (m. longus capitis),
* mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
* mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis),
* mięsień skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień lędźwiowy większy (m. psoas major).

Mięśnie prostujące głowę i kręgosłup oraz zginające do tyłu: a) w stawach głowy:
* mięsień czworoboczny (m. trapezius); częśŹ górna,
* mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis),
* mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis), * mięsień półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),
* mięsień prosty tylny większy głowy (m. rectus capitis posterior major), * mięsień prosty tylny mniejszy głowy (m.1rectus capitis posterior minor), * mięsień skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior), * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), b) w części szyjnej:
* mięsień płatowaty (m. splenius),
* mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśŹ szyjna m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis cervicis) oraz najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), * mięsień kolcowy szyi (m. spinalis cervicis),
* mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),
* mięsień wielodzielny (m. multifidus),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
* mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) - częśŹ lędźwiowa i piersiowa m. biodrowo-żebrowego (m. iliocostalis lumborum et thoracis) i m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), * mięsień kolcowy klatki piersiowej (m. spinalis thoracis), * mięśnie międzykolcowe (mm. interspinales),
* mięsień półkolcowy (m. semispinalis),
* mięsień wielodzielny (m. multifidus).

** Ruchy zginania bocznego kręgosłupa (flexio lateralis) są ruchami asymetrycznymi dookoła osi strzałkowej. U człowieka łączny zakres ruchów bocznych kręgosłupa wynosi około 110o. W zgięciu bocznym, podobnie jak uprzednio, czynnikami hamującymi są zarówno więzadła, części pierścieni włóknistych krążków międzykręgowych i torebki stawowej przeciwnej strony, jak i mięśnie antagonistyczne. W odcinku piersiowym dodatkowym czynnikiem hamującym są zachodzące na siebie żebra po stronie wykonywanego ruchu. W ruchach zgięcia bocznego najczęściej uczestniczą zarówno zginacze, jak i prostowniki kręgosłupa oraz głowy, kurcząc się jednostronnie (po stronie wykonywanego ruchu).

Mięśnie zginające głowę i kręgosłup w bok:
a) w stawach głowy:
* mięsień płatowaty głowy (m. splenius capitis),
* mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae); m. najdłuższy głowy (m. longissimus capitis) * mięsień skośny górny głowy (m. obliquus capitis superior), * mięsień półkolcowy głowy (m. semispinalis capitis),
b) w części szyjnej:
* mięsień pochyły przedni, środkowy i tylny (m. scalenus anterior, medius et posterior), * mięsień płatowaty głowy i szyi (m. splenius capitis et cervicis), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) częśŹ szyjna m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis cervicis) oraz m. najdłuższy szyi i głowy (m. longissimus cervicis et capitis), * mięsień dźwigacz łopatki (m. levator scapulae) przy ustalonym położeniu łopatki, * mięsień czworoboczny grzbietu (m. trapezius) - częśŹ górna przy ustalonym położeniu obręczy kończyny górnej, * mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), c) w części piersiowo-lędźwiowej:
* mięsień skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae) m. biodrowo-żebrowy (m. iliocostalis lumborum et thoracis) oraz m. najdłuższy klatki piersiowej (m. longissimus thoracis), * mięsień czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),
* mięsień lędźwiowy większy (m. psoas major).

* Ruchy skręcania kręgosłupa są ruchami asymetrycznymi wokół osi pionowej przebiegającej przez środek jądra miażdżystego krążków międzykręgowych i przez wierzchołek zęba kręgu obrotowego w stawie głowowym dolnym. Łączny zakres ruchów obrotowych kręgosłupa w prawo i w lewo wynosi około 160o, a w stawie głowowym dolnym około 60o. Ruch rotacyjny kręgosłupa zwiększa się w kierunku doczaszkowym. Podczas ruchu obrotowego w stawach głowowych dolnych, które czynnościowo stanowią jeden staw, kręg szczytowy obraca się wraz z czaszką dookoła zęba kręgu obrotowego. Ponieważ ruch ten nie odbywa się wyłącznie w stawach szczytowo-obrotowych pośrodkowych (przednim i tylnym), lecz równocześnie w symetrycznych stawach szczytowo-obrotowych bocznych, nie przedstawia on czystej formy ruchu obrotowego. Leżące bowiem na trzonie kręgu obrotowego powierzchnie stawowe górne są pochylone lekko ku dołowi, toteż w czasie obrotu następuje nieznaczne obniżenie się głowy wraz z kręgiem szczytowym. Dokonujący się zatem ruch w stawach głowowych dolnych składa się z ruchu obrotowego dookoła osi podłużnej zęba z równoczesnym ruchem wzdłuż tej osi, co w efekcie daje ruch śrubowy. Ruch rotacyjny kręgosłupa i głowy w stronę prawą lub lewą jest następstwem jednostronnego skurczu określonych mięśni.

Mięśnie skręcające kręgosłup i głowę w prawo
a) w stawach głowy:
* mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień płatowaty głowy prawy (m. splenius capitis),
* mięsień skośny dolny prawy głowy (m. obliquus capitis inferior), * mięsień prosty tylny większy głowy prawy (m. rectus capitis posterior major), * mięsień czworoboczny grzbietu lewy (m. trapezius), częśŹ górna, * mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis),
b) w części szyjnej:
* mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy lewy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień płatowaty prawy (m. splenius),
* mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis),
* mięsień wielodzielny lewy (m. multifidus),
* mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores),
c) w części piersiowo-lędźwiowej:
* mięsień skośny zewnętrzny brzucha lewy (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skośny wewnętrzny brzucha prawy (m. obliquus internus abdominis), * mięsień półkolcowy lewy (m. semispinalis),
* mięsień wielodzielny lewy (m. multifidus),
* mięśnie skręcające lewe (mm. rotatores).

** Ruch obwodzenia (circumductio), czyli krążenie kręgosłupa i głowy, jest możliwy do wykonania dzięki sumowaniu się wszystkich trzech wyżej opisanych postaci ruchu.

KLATKA PIERSIOWA MI�SNIE ODDECHOWE
Podczas spokojnego oddychania w obu pozycjach: wdechu i wydechu udział biorą mięśnie główne (właściwe), tj. mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne i przepona oraz międzyżebrowe wewnętrzne. Natomiast w czasie intensywnego oddychania niezbędna jest większa siła mięśni tzw. pomocniczych, czyli tych, które przyczepiają się do żeber i kręgów lub też tworzą powłoki brzuszne. Najskuteczniejszy wdech występuje wówczas, gdy kurczy się przepona przy rozluźnionych powłokach brzusznych, żebra unoszą się i następuje prostowanie kręgosłupa. Przeciwny ruch, wydech, związany jest z rozluźnieniem przepony przy napiętych mięśniach brzucha z równoczesnym opuszczeniem żeber i zgięciem kręgosłupa.

I. Mięśnie wdechowe
Właściwe (główne):
* przepona (diaphragma),
* mięśnie międzyżebrowe zewnętrzne (mm. intercostales externi). Pomocnicze:
* mięsień pochyły przedni (m. scalenus anterior),
* mięsień pochyły środkowy (m. scalenus medius),
* mięsień pochyły tylny (m. scalenus posterior),
* mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sternocleidomastoideus), * mięsień zębaty tylny górny (m. serratus posterior superior), * mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major),
* mięsień piersiowy mniejszy (m. pectoralis minor),
* mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior),
* mięsień prostownik grzbietu (m. erector spinae),
* mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi).

II. Mięśnie wydechowe
Właściwe (główne)
* mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne (mm. intercostales interni), * mięsień poprzeczny klatki piersiowej (m. transversus thoracis). Pomocnicze:
* mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis),
* mięsień skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
* mięsień czworoboczny lędźwi (m. quadratus lumborum),
* mięsień zębaty tylny dolny (m. serratus posterior inferior), * mięśnie podżebrowe (mm. subcostales),
* mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi) - w czasie kaszlu lub odkrztuszania.

MI�śNIE TŁOCZN1 BRZUSZNEJ
Równoczesny skurcz przepony wraz z mięśniami powłok brzucha wytwarza tłocznię brzuszną (prelum abdominis), która powoduje zmniejszenie objętości trzew oraz wzrost ciśnienia w jamie brzucha, co ma ważne znaczenie w podstawowych czynnościach fizjologicznych, takich jak: oddawanie moczu i stolca oraz w czasie porodu, wymiotów, kaszlu. Do najsilniejszych mięśni tłoczni brzusznej należą: * mięsień przepona (diaphragma),
* mięsień poprzeczny brzucha (m. transversus abdominis),
* mięsień skośny zewnętrzny brzucha (m. obliquus externus abdominis), * mięsień skośny wewnętrzny brzucha (m. obliquus internus abdominis), * mięsień prosty brzucha (m. rectus abdominis),
* mięśnie krocza, tworzące przeponę miednicy (diaphragma pelvis).

ZESTAWIENIE CZYNNOśCIOWE MI�śNI KOĄCZYNY GŁRNEJ

Staw ramienny i staw obojczyka

Ruchy kończyny górnej jako całości odbywają się w stawach: ramiennym, barkowo-obojczykowym i mostkowo-obojczykowym. Staw ramienny jest stawem kulistym, wieloosiowym i w związku z tym można w nim wykonywaŹ ruchy wokół niezliczonej liczby osi. Wszystkim jednak ruchom kończyny górnej w stawie ramiennym, zwłaszcza powyżej poziomu, towarzyszą ruchy obojczyka i łopatki. Staw ramienny odznacza się szczególnie dużą swobodą ruchu dzięki temu, że: * wydrążenie stawowe jest stosunkowo płytkie i małe w porównaniu z dużą głową stawową, * torebka stawowa jest bardzo obszerna, luźna i gruba.
Wielostronne ruchy w stawie ramiennym można sprowadziŹ do czterech zasadniczych: * ruchy zgięcia i prostowania inaczej zwane przodozgięciem (anteversio) i tyłozgięciem (retroversio), * odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio),
* nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio),
* obwodzenia (circumductio).
Ruchy zgięcia i prostowania, zwane przodozgięciem i tyłozgięciem ramienia, stanowią ruchy wahadłowe kończyny górnej. W ruchach tych ramiona poruszają się skośnie do przodu i w kierunku przyśrodkowym lub do tyłu i bocznie. W całości wynoszą one około 115o.

Ruch przodozgięcia wykonują:
* mięsień naramienny - częśŹ obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), * mięsień piersiowy większy (- częśŹ obojczykowa (m. mectoralis major - pars clavicularis), * mięsień dwugłowy ramienia - głowa krótka (m. biceps brachii - caput breve), * kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch tyłozgięcia wykonują:
* mięsień naramienny - częśŹ grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
* mięsień obły większy ( m. teres major et minor),
* mięsień obły mniejszy (m. teres major et minor),
* mięsień trójgłowy ramienia - głowa długa ( m. triceps brachii - caput longum).

Ruchy odwodzenia i przywodzenia. W płaszczyźnie czołowej ciała dookoła osi strzałkowej ruch odwodzenia wynosi około 70o. Jeżeli natomiast ruch ten wykonujemy w płaszczyźnie łopatki, można wówczas unieśŹ ramię do poziomu (90o).

Ruch odwodzenia wykonują:
* mięsień naramienny (m. deltoideus),
* mięsień nadgrzebieniowy (m. supraspinatus),
* mięsień dwugłowy ramienia - głowa długa ( m. biceps brachii - caput longum), * mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus) - częśŹ górna.

Ruchy przywodzenia wykonują:
* mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major),
* mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
* mięsień obły większy ( m. teres major),
* mięsień trójgłowy ramienia - głowa długa (m. triceps brachii - caput longum), * mięsień naramienny - częśŹ obojczykowa i grzebieniowa (m. deltoideus - pars clavicularis et spinalis), * mięsień dwugłowy ramienia - głowa krótka (m biceps brachii - caput breve) * mięsień kruczo-ramienny (m. coracobrachialis).

Ruch nawracania i odwracania ramienia w całości wynosi około 90o. Jednak przy współudziale stawów promieniowo-łokciowych (wzrasta do około 120o) i obu stawów obojczyka można wykonaŹ prawie pełny obrót ręki, tzn. około 360o.

Ruch nawracania wykonują:
* mięsień podłopatkowy (m. subscapularis),
* mięsień piersiowy większy (m. pectoralis major),
* mięsień naramienny - częśŹ obojczykowa (m. deltoideus - pars clavicularis), * mięsień najszerszy grzbietu (m. latissimus dorsi),
* mięsień obły większy (m. teres major).

Ruch odwracania wykonują:
* mięsień podgrzebieniowy (m. infraspinatus),
* mięsień obły mniejszy (m. teres minor),
* mięsień naramienny - częśŹ grzebieniowa (m. deltoideus - pars spinalis).

Ruch obwodzenia w stawie ramiennym powstaje w wyniku połączenia ruchów zgięcia i prostowania z odwodzeniem i przywodzeniem. Ruch obwodzenia (circumductio) czyli krążenia możliwy jest do wykonania przy współudziale stawów obojczyka; w samym tylko stawie ramiennym ruch ten jest niepełny.

Częścią składową ruchu obwodzenia jest tzw. ruch unoszenia (elevatio brachii) ramienia powyżej poziomu, który może nastąpiŹ dopiero wtedy, gdy zmieni się położenie łopatki. Ruch odwodzenia w stawie ramiennym możliwy jest bowiem do wykonania tylko w zakresie 90o; dalszy ruch ramienia ku górze jest hamowany na skutek oparcia się guzka większego kości ramiennej o tzw. sklepienie barku (wyrostek barkowy), wyrostek kruczy i rozpięte między nimi więzadło kruczo-barkowe, stanowiące ochronę stawu ramiennego. Ażeby wykonaŹ ruch unoszenia powyżej poziomu i dzięki temu pełny ruch obwodzenia, musi nastąpiŹ skręt łopatki dookoła jej osi strzałkowej, co spowoduje uniesienie kąta bocznego łopatki (wydrążenia stawowego) ku górze, a kąta dolnego do boku. W ruchu tym biorą udział: * mięsień zębaty przedni (m. serratus anterior),
* mięsień czworoboczny grzbietu - częśŹ górna i dolna (m. trapezius), * mięsień naramienny (m. deltoideus),
* mięsień dźwigacz łopatki (m. levator scapulae),
* mięśnie równoległoboczne (mm. rhomboidei).

Staw łokciowy i staw promieniowo-łokciowy dalszy
Pod względem czynnościowym w stawie łokciowym można wyodrębniŹ dwie części składowe: 1. połączenie między kością ramienną a dwiema kośŹmi przedramienia (częśŹ ramienno-łokciowa i częśŹ ramienno-promieniowa stawu) oraz 2. połączenie między kością promieniową i łokciową (staw promieniowo-łokciowy bliższy). 1. Oś pierwszej części stawu łokciowego jest poprzeczną osią ruchu, która biegnie poniżej nadkłykci, przechodząc przez środek bloczka i główki kości ramiennej. Dookoła tej osi wykonujemy zgięcie i prostowanie przedramienia (flexio et extensio). W położeniu wyprostowanym ramię i przedramię tworzą u mężczyzn kąt około 175o, u kobiet - 180o. W położeniu maksymalnego zgięcia ramię i przedramię tworzą kąt około 40o. Nadmierne prostowanie w stawie łokciowym występuje częściej u kobiet i dzieci, niż u mężczyzn, gdyż wyrostek łokciowy i dziobiasty są u nich słabiej rozwinięte. Zahamowanie ruchu prostowania następuje w momencie oparcia się wyrostka łokciowego o dno dołu tego wyrostka. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie tylnej ściany torebki stawowej i mięśni prostujących, a ostatecznie przez zetknięcie się wyrostka dziobiastego z dołem tegoż wyrostka. Połączenie stawowe ramienia z przedramieniem tworzy staw zawiasowy. Jednak oś obrotu nie jest tu typową osią poprzeczną gdyż częśŹ ramienno-łokciowa stawu łokciowego jest stawem śrubowym. Odchylenia od czystego ruchu zawiasowego są jednak bardzo nieznaczne i praktycznie powodowane są przede wszystkim układem mięśni. Jedynie m. ramienny jest wyłącznie mięśniem zginającym; wszystkie pozostałe równocześnie ze zgięciem wykonują nawracanie lub odwracanie przedramienia. 2. CzęśŹ promieniowo-łokciowa stawu łokciowego (staw promieniowo-łokciowy bliższy) stanowi połączenie stawowe typu obrotowego. Wspólna oś ruchu dla tego stawu i dla stawu promieniowo-łokciowego dalszego biegnie przez środek głowy kości promieniowej, skośnie przez błonę międzykostną przedramienia oraz przez głowę kości łokciowej. Podczas ruchu nawracania (pronatio antebrachii) kośŹ promieniowa krzyżuje od przodu kośŹ łokciową. W stawie promieniowo-łokciowym bliższym głowa kości promieniowej, otoczona więzadłem pierścieniowym i wcięciem promieniowym kości łokciowej, obraca się dookoła własnej osi, zaś w stawie promieniowo-łokciowym dalszym nasada dalsza kości promieniowej wraz z ręką wykonuje ruch obrotowy wokół głowy kości łokciowej. Zakres ruchów obrotowych przedramienia waha się w granicach 120-140o. Gdy staw łokciowy jest wyprostowany, oś ruchów obrotowych przedłuża się w kierunku górnym na kośŹ ramienną i przechodzi przez jej głowę, dzięki czemu można dookoła tej samej osi wykonaŹ ruch obrotowy w stawie ramiennym.

Ruch zgięcia stawu łokciowe wykonują:
* mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),
* mięsień ramienny (m. brachialis),
* mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis),
* mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień nawrotny obły (m. pronator teres),
* mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus).

Ruch prostowania stawu łokciowego wykonuje:
* mięsień trójgłowy ramienia (m. triceps brachii).

Ruch odwracania przedramienia wykonują:
* mięsień dwugłowy ramienia (m. biceps brachii),
* mięsień odwracacz (m. supinator),
* mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis), odwraca tylko w położeniu pośrednim i podczas prostowania przedramienia, * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) przy prostowaniu przedramienia.

Ruch nawracania przedramienia wykonują:
* mięsień nawrotny obły (m. pronator teres),
* mięsień nawrotny czworoboczny (m. pronator quadratus),
* mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień ramienno-promieniowy (m. brachioradialis) podczas zginania przedramienia, * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus) podczas zginania przedramienia.

Stawy ręki
Staw promieniowo-nadgarstkowy należy do stawów złożonych o dwóch osiach ruchu: poprzecznej, wokół której wykonujemy zgięcie dłoniowe i grzbietowe ręki (flexio palmaris et dorsalis manus) oraz strzałkowej (dłoniowo-grzbietowe), dookoła której odwodzimy rękę w kierunku promieniowym i łokciowym (abductio radialis et ulnaris manus). Zakres zgięcia dłoniowego ręki jest wydajniejszy i średnio wynosi około 80o, podczas gdy zakres zgięcia grzbietowego sięga 60o. Zakres ruchu odwodzenia łokciowego wynosi około 45o, a odwodzenia promieniowego 20-30o.

Ruch zginania dłoniowego ręki nadgarstka wykonują:
* mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), * mięsień dłoniowy długi (m. palmaris longus),
* mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus).

Ruch zginania grzbietowego ręki wykonują:
* mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), * mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum),
* mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
* mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruch odwodzenia promieniowego ręki wykonują:
* mięsień zginacz promieniowy nadgarstka (m. flexor carpi radialis), * mięsień prostownik promieniowy długi nadgarstka (m. extensor carpi radialis longus), * mięsień prostownik promieniowy krótki nadgarstka (m. extensor carpi radialis brevis), * mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus).

Ruch odwodzenia łokciowego ręki wykonują:
* mięsień zginacz łokciowy nadgarstka (m. flexor carpi ulnaris), * mięsień prostownik łokciowy nadgarstka (m. extensor carpi ulnaris), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
* mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw nadgarstkowo-śródręczny kciuka jest stawem prostym typu siodełkowatego. Dzięki kształtowi powierzchni stawowych kciuk może dotknąŹ prawie każdego punktu pozostałych palców ręki. Obie główne osie stawu nie leżą w tych samych płaszczyznach, jak w pozostałych stawach śródręczno-paliczkowych, lecz tworzą z nimi kąt prawie 45o. Jest to spowodowane wysklepieniem nadgarstka w kierunku grzbietu ręki i dlatego ruch kciuka, odpowiadający zgięciu dłoniowemu i grzbietowemu, ma tu charakter przeciwstawiania (opposito) i odprowadzania (repositio). Dzięki tej właśnie zdolności przeciwstawiania kciuka ręka posiada zdolności chwytne i w tej czynności żaden inny palec nie może zastąpiŹ kciuka. Druga oś ruchu tego stawu biegnie w kierunku dłoniowo-grzbietowym i w stosunku do niej kciuk wykonuje ruchy odwodzenia (abductio pollicis) i przywodzenia (adductio pollicis). Kombinacja ruchów odwodzenia i przywodzenia z ruchami przeciwstawiania i odprowadzania umożliwia ruch obwodzenia, w którym kciuk zakreśla stożek o owalnej podstawie. Wielostronna czynnośŹ kciuka nie może byŹ zastąpiona przez inny palec i dlatego jest on najważniejszym palcem ręki.

Ruch przeciwstawiania kciuka wykonują:
* mięsień przeciwstawiacz kciuka (m. opponens pollicis),
* mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
* mięsień zginacz krótki i długi kciuka (m. flexor pollicis brevis et longus).

Ruch odprowadzania kciuka wykonują:
* mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), * mięsień prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis).

Ruch odwodzenia kciuka wykonują:
* mięsień odwodziciel długi kciuka (m. abductor pollicis longus), * mięsień odwodziciel krótki kciuka (m. abductor pollicis brevis), * mięsień prostownik krótki kciuk (m. extensor pollicis brevis).

Ruch przywodzenia kciuka wykonują:
* mięsień przywodziciel kciuka (m. adductor pollicis),
* mięsień międzykostny grzbietowy I (m. interosseus dorsalis I), * mięsień prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus), * mięsień przeciwstawiacz kciuka (opponens pollicis).

Stawy śródręczno-paliczkowe palców trójczłonowych. Stawy te odpowiadają stawom kulistym z uwagi na kształt powierzchni stawowych. Przebieg i przyczep więzadeł i ścięgien mięśni wyeliminował jednak z tych stawów ruchy obrotowe. Zakres ruchu zgięcia i prostowania (flexio et extensio) wynosi około 110o. Ruchy odwodzenia i przywodzenia (abductio et adductio) wokół osi grzbietowo-dłoniowej można wykonywaŹ tylko wtedy, gdy palce są wyprostowane. Zakres tych ruchów zmniejsza się w miarę zginania palców, a nawet całkowicie zanika, gdy są one ustawione w stosunku do śródręcza pod kątem prostym. Palec wskazujący odznacza się największą ruchomością (60o), nieco mniejszą ruchomośŹ ma palec V (50o), a najmniejszą palec III i IV (40o).

Ruchy zginania wykonują:
* mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięśnie międzykostne (mm. interossei),
* mięśnie glistowate (mm. lumbricales)
* mięsień zginacz krótki palca małego (m. flexor digiti minimi brevis).

Ruchy prostowania wykonują:
* mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum),
* mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
* mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Ruchy odwodzenia palców wykonują:
* mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), * mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum),
* mięsień odwodziciel palca małego (m. abductor digiti minimi).

Ruchy przywodzenia palców wykonują:
* mięśnie międzykostne dłoniowe (mm. interossei palmares), * mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis), * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis),
* mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi).

Staw śródręczno-paliczkowy i międzypaliczkowy kciuka. Oba powyższe stawy są typowymi stawami zawiasowymi, o poprzecznej osi ruchu. Zakres ruchu I stawu śródręczno-paliczkowego jest nieduży, wynosi około 50-70o, podczas gdy w stawie międzypaliczkowym sięga około 90o. Zginanie obu stawów jest wykonywane przez: * mięsień zginacz długi kciuka (m. flexor pollicis longus), * mięsień zginacz krótki kciuka (m. flexor pollicis brevis). Prostowanie może odbywaŹ się dla każdego stawu oddzielnie; staw śródręczno-paliczkowy prostuje m. prostownik krótki kciuka (m. extensor pollicis brevis), staw międzypaliczkowy - m. prostownik długi kciuka (m. extensor pollicis longus).

Stawy międzypaliczkowe palców trójczłonowych. Zarówno stawy międzypaliczkowe bliższe, jak i dalsze są stawami zawiasowymi o jednej poprzecznej osi ruchu. W stawach tych można zatem wykonywaŹ zginanie i prostowanie, przy czym zakres ruchu w stawie bliższym wynosi około 120o, w dalszym tylko 70o. Samodzielne zginanie dalszego stawu międzypaliczkowego nie jest w zasadzie możliwe, jednak poprzez wyŹwiczenie zginacza głębokiego palców można doprowadziŹ do tej umiejętności.

Ruch zginania palców wykonują:
* mięsień zginacz powierzchowny palców (m. flexor digitorum superficialis) - zgina wyłącznie stawy bliższe, * mięsień zginacz głęboki palców (m. flexor digitorum profundus).

Ruch prostowania palców wykonują:
* mięśnie glistowate (mm. lumbricales),
* mięśnie międzykostne (mm. interossei),
* mięsień prostownik palców (m. extensor digitorum),
* mięsień prostownik palca małego (m. extensor digiti minimi), * mięsień prostownik wskaziciela (m. extensor indicis).

ZESTAWIENIE CZYNNOśCI MI�śNI KOĄCZYNY DOLNEJ

Staw biodrowy
Staw biodrowy jest stawem prostym, kulisto-panewkowym, którego panewka obejmuje ponad połowę powierzchni kuli, czyli głowy kości udowej. Dzięki temu, że głowa kości udowej zagłębiona jest ponad równik, ciśnienie atmosferyczne może dośŹ silnie utrzymywaŹ w zwarciu powierzchnie stawowe. Pod względem liczby osi ruchu staw biodrowy, podobnie jak staw ramienny, jest stawem wieloosiowym, w którym wyróżnia się trzy zasadnicze osie ruchu: poprzeczną, strzałkową i podłużną. Różnice funkcjonalne pomiędzy stawem ramiennym i biodrowym polegają na tym, że ten ostatni ma ograniczone możliwości pod względem zakresu ruchu. Czynnikami, które ograniczają swobodę ruchu w stawie biodrowym są: * bardzo głębokie osadzenie głowy w panewce,
* silna, gruba i stosunkowo napięta torebka stawowa,
* liczne i mocne więzadła stawowe.
Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) odbywają się wokół poprzecznej osi, która przebiega przez środkowe punkty głów kości udowych. Ruchy te dotyczą uda lub miednicy; przy ustalonej miednicy zginamy i prostujemy udo, zaś przy ustalonym udzie możemy zginaŹ i prostowaŹ miednicę. W płaszczyźnie strzałkowej ruch zgięcia dochodzi do 120o, podczas gdy zakres ruchu prostowania, czyli zgięcia do tyłu, wynosi zaledwie 15o. W położeniu lekkiego odwiedzenia uda zakres ruchu zgięcia i prostowania powiększa się do 165o. Tak wybitne ruchy stawu biodrowego w płaszczyźnie strzałkowej i przy lekko odwiedzionym udzie są możliwe jedynie wtedy, gdy staw kolanowy jest zgięty i ustaje w związku z tym hamujące działanie mięśni tylnych uda. Przy ustalonych udach, gdy ruch zgięcia lub prostowania odbywa się równocześnie w obu stawach biodrowych, miednica pochyla się do przodu lub do tyłu. Ruchy zgięcia i prostowania hamowane są przez więzadła i mięśnie. Ruch prostowania hamuje głównie więzadło biodrowo-udowe. Natomiast ruchy zgięcia hamują wyłącznie mięśnie antagonistyczne, czyli prostujące staw biodrowy.

Ruch zginania uda w stawie biodrowym wykonują:
* mięsień biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
* mięsień prosty uda (m. rectus femoris),
* mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień krawiecki (m. sartorius),
* mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus),
* mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
* mięsień grzebieniowy (m. pectineus),
* mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśŹ przednia, * mięsień smukły (m. gracilis),
* mięsień pośladkowy średni (m. gluteus medialis) - częśŹ przednia, * mięsień pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśŹ przednia.

Ruch prostowania uda w stawie biodrowym wykonują:
* mięsień pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
* mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśŹ tylna, * mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus),
* mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris, caput longus) - głowa długa, * mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus),
* mięsień pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśŹ tylna, * mięsień pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśŹ tylna, * mięsień gruszkowaty (m. piriformis),
* mięsień zasłaniacz wewnętrzny i zewnętrzny (m. obturatorius internus et externus), * mięśnie bliźniacze, górny i dolny (mm. gemelli superior et inferior).

Ruch odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio) w wyprostowanej postawie ciała są możliwe w każdą stronę w zakresie około 40o. Podczas zgięcia stawu biodrowego, kiedy następuje rozluźnienie więzadła biodrowo-udowego, rozległośŹ ruchu odwodzenia wzrasta nawet do 90o. W odniesieniu do miednicy, ruchy odbywające się wokół osi strzałkowej przy ustalonym udzie nazywamy bocznym pochyleniem miednicy. Ruchy odwodzenia hamowane są głównie przez napięcie więzadła łonowo-udowego, przywodzenia - przez częśŹ poprzeczną więzadła biodrowo-udowego oraz przez więzadło głowy kości udowej. Siła mięśni odwodzących jest znacznie mniejsza niż mięśni przywodzących.

Ruchy odwodzenia uda wykonują:
* mięsień pośladkowy średni (m. gluteus medius),
* mięsień pośladkowy mały (m. gluteus minimus),
* mięsień gruszkowaty (m. piriformis),
* mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień prosty uda (m. rectus femoris),
* mięsień krawiecki (m. sartorius).

Ruchy przywodzenia uda wykonują:
* mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus),
* mięsień pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
* mięsień biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
* mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
* mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus),
* mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
* mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), * mięsień smukły (m. gracilis),
* mięsień grzebieniowy (m. pectineus),
* mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus),
* mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus),
* mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), * mięśnie bliźniacze (mm. gemelli),
* mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa.

Ruch nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) uda odbywa się wokół osi pionowej, która odpowiada linii nośnej kończyny dolnej, łączącej środkowe punkty stawu biodrowego, kolanowego i skokowego. W postawie prawidłowej zakres ruchu odwracania wynosi około 15o, nawracania 35o. Ruchy rotacyjne kości udowej towarzyszą zazwyczaj ruchom zginania i prostowania. Spowodowane jest to tym, że oś szyjki kości udowej nie jest ustawiona w tej samej płaszczyźnie, wobec której obracają się kłykcie kości udowej w stawie kolanowym. W związku z tym w czasie zginania uda w stawie biodrowym następuje równoczesny jego obrót do boku (supinatio), zaś z prostowaniem łączy się ruch nawracania (pronatio). Tłumaczy to znacznie większą siłę mięśni odwracających udo. W czasie zginania uda w stawie biodrowym wymagana jest większa siła, aniżeli podczas jej prostowania, co w dużym stopniu jest aktem biernym (kończyna opada pod wpływem ciężaru własnego), wtedy także rotacja jest ruchem biernym, nie wymagającym znacznej siły mięśni.

Ruch odwracania uda wykonują:
* mięsień pośladkowy wielki (m. gluteus maximus),
* mięsień pośladkowy średni - częśŹ tylna (m. gluteus medius), * mięsień pośladkowy mały - częśŹ tylna (m. gluteus minimus), * mięsień zasłaniacz wewnętrzny (m. obturatorius internus), * mięsień biodrowo-lędźwiowy (m. iliopsoas),
* mięsień krawiecki (m. sartorius),
* mięsień prosty uda (m. rectus femoris),
* mięsień przywodziciel krótki (m. adductor brevis),
* mięsień przywodziciel długi (m. adductor longus),
* mięsień przywodziciel wielki (m. adductor magnus) - częśŹ przednia, * mięsień grzebieniowy (m. pectineus),
* mięsień zasłaniacz zewnętrzny (m. obturatorius externus), * mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris) - głowa długa, * mięsień czworoboczny uda (m. quadratus femoris),
* mięsień bliźniaczy górny i dolny (m. gemellus superior et inferior), * mięsień gruszkowaty (m. piriformis).

Ruch nawracania uda wykonują:
* mięsień pośladkowy średni (m. gluteus medius) - częśŹ przednia, * mięsień pośladkowy mały (m. gluteus minimus) - częśŹ przednia, * mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus),
* mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus),
* mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae latae), * mięsień smukły (m. gracilis).

Staw kolanowy
Ruchy zgięcia (flexio) i prostowania (extensio) w stawie kolanowym odbywają się wokół osi poprzecznej w płaszczyźnie strzałkowej i stanowią kombinację toczenia i ślizgania. W początkowej fazie zgięcia (20o) kłykcie kości udowej toczą się po powierzchniach stawowych kłykci piszczeli i łąkotek podobnie do kół wozu po ziemi. Dalsze toczenie jest jednak niemożliwe z uwagi na napięcie więzadeł krzyżowych, które przeszkadzają w tym ruchu. W następnej fazie zgięcia występuje więc ruch przesuwania (ślizgania), podczas którego inne punkty kłykci kości udowej stykają się z tymi samymi punktami piszczeli i łąkotek. W czasie zginania łąkotki przesuwają się do tyłu, przy prostowaniu - do przodu. Również i rzepka zmienia swe położenie przy ruchach zginania stawu kolanowego; w trakcie zgięcia przesuwa się w dół, podczas prostowania - ku górze. Zakres ruchu zgięcia w stawie kolanowym jest duży i wynosi 160-170o. ZaznaczyŹ jednak należy, że mięśnie są w stanie wykonaŹ ruch zgięcia tylko w zakresie do około 130o, dalszy bowiem ruch aż do momentu zetknięcia się pięty z pośladkiem może byŹ wykonany tylko wtedy, gdy zadziałają siły zewnętrzne. Maksymalne prostowanie stawu kolanowego doprowadza do położenia uda i podudzia w jednej linii prostej. Ruch zginania jest hamowany przez napięcie mięśni prostowników stawu oraz przez uwypuklanie się zginaczy w okolicy podkolanowej, a także przez napięcie więzadeł krzyżowych kolana. Z kolei prostowanie hamowane jest przez napięcie zginaczy tylnej części torebki stawowej oraz więzadła podkolanowe, krzyżowe kolana i więzadła poboczne.

Ruch zginania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
* mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus),
* mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus),
* mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris),
* mięsień smukły (m. gracilis),
* mięsień krawiecki (m. sartorius),
* mięsień brzuchaty łydki (m. gastrocnemius),
* mięsień podkolanowy (m. popliteus),
* mięsień podeszwowy (m. plantaris).

Ruch prostowania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
* mięsień czworogłowy uda (m. quadriceps femoris),
* mięsień naprężacz powięzi szerokiej uda (m. tensor fasciae latae).

Ruchy rotacyjne można wykonaŹ tylko przy zgiętym stawie kolanowym. W stanie wyprostu, a także podczas maksymalnego zgięcia, ruchy obrotowe są niemożliwe do wykonania. Wyłączenie ruchu obrotowego w krańcowym położeniu wyprostnym stawu kolanowego wzmaga statycznośŹ wyprostowanej kończyny podporowej i zabezpiecza ją w stanie największego obciążenia. Zakres ruchów obrotowych indywidualnie jest bardzo zróżnicowany. Ruch obrotowy do wewnątrz, a więc nawracanie (pronatio), wykonaŹ można w zakresie 5- 10o, podczas gdy ruch odwracania (supinatio), czyli obrót na zewnątrz - do 52o. Czynnikiem hamującym ruch odwracania są więzadła poboczne, ruch nawracania hamowany jest przez więzadła krzyżowe stawu kolanowego. Z uwagi na to, że ruchy obrotowe odbywają się tylko przy zgiętym stawie kolanowym, wszystkie mięśnie zginacze stawu są równocześnie mięśniami wykonującymi ruchy obrotowe.

Ruch odwracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
* mięsień dwugłowy uda (m. biceps femoris),
* mięsień naprężacz powięzi szerokiej (m. tensor fasciae late), * mięsień brzuchaty łydki - głowa przyśrodkowa (m. gastrocnemius).

Ruch nawracania podudzia w stawie kolanowym wykonują:
* mięsień półbłoniasty (m. semimembranosus),
* mięsień półścięgnisty (m. semitendinosus),
* mięsień smukły (m. gracilis),
* mięsień krawiecki (m. sartorius),
* mięsień podkolanowy (m. popliteus),
* mięsień brzuchaty łydki - głowa boczna (m. gastrocnemius).

Stawy stopy

Stawy skokowe
Trzy anatomiczne stawy tworzą zespół stawów skokowych, które z uwagi na funkcje różnicujemy na: staw skokowy górny i staw skokowy dolny. Staw skokowy górny, czyli staw skokowo-goleniowy, jest stawem złożonym, bloczkowym, o poprzecznej osi ruchu. Przebiega ona przez kostkę boczną, przez środek bloczka kości skokowej i nieco poniżej kostki przyśrodkowej. Ruchy w stawie skokowym górnym umożliwiają zgięcie stopy ku górze i ku dołowi. Ruch zgięcia ku górze nazywamy zgięciem grzbietowym stopy (flexio dorsalis pedis). Ruch zgięcia ku dołowi nazywamy zgięciem podeszwowym stopy (flexio plantaris pedis). Łączny zakres zgięcia grzbietowego i podeszwowego w stawie skokowym górnym wynosi około 40-50o. Zakres ruchów zgięcia stopy może byŹ dośŹ znacznie powiększony przy współudziale stawów skokowych dolnych i w związku z tym zgięcie grzbietowe stopy osiąga zakres 45o, zaś zgięcie podeszwowe 60o. Ruch zgięcia stopy w obu kierunkach wynosi zatem w całości około 100o. Zgięcie grzbietowe stopy jest ograniczone przez napięcie mięśni łydki i napięcie tylnej ściany torebki stawowej oraz przez więzadła położone do tyłu od poprzecznej osi stawu. Ruch zgięcia podeszwowego jest hamowany napięciem przednich mięśni goleni, przednią częśŹ torebki stawowej i więzadłami leżącymi przed poprzeczną osią stawu. Staw skokowy dolny składa się z dwóch odrębnych anatomicznie stawów: * stawu skokowego tylnego, czyli stawu skokowo-piętowego, * stawu skokowego przedniego, czyli skokowo-piętowo-łódkowego. Jakkolwiek staw skokowy dolny anatomicznie składa się z dwóch stawów, mechanicznie tworzy jedną całośŹ o wspólnej osi ruchu. Ta wspólna oś ruchu dla obu stawów skokowych dolnych jest ustawiona skośnie do długiej osi stopy, nazywa się osią "kompromisową" i biegnie od tyłu ku przodowi, od boku w kierunku przyśrodkowym i od dołu ku górze. Przechodzi ona poczynając od tyłu - przez kośŹ piętową, zatokę stępu i przez kośŹ skokową, opuszczając ją w części przednio-przyśrodkowej. W stawie skokowym dolnym wykonuje się:
* ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego stopy,
* przywodzenie i odwodzenie,
* odwracanie i nawracanie stopy.
Ruch zgięcia grzbietowego i podeszwowego o łącznym zakresie 20-45o pogłębia analogiczne ruchy stawu skokowego górnego. Ruchy nawracania (pronatio) i odwracania (supinatio) są sprzężone z ruchem odwodzenia (abductio) i przywodzenia (adductio). Najczęściej wykonuje się zgięcie podeszwowe z równoczesnym przywodzeniem i odwróceniem stopy; i przeciwnie - zgięciu grzbietowemu towarzyszy odwodzenie i nawrócenie stopy. Zakres ruchów odwodzenia i przywodzenia jest nieduży i wynosi w każdą stronę około 30o. WielkośŹ ruchów obrotowych także nie przekracza 30o w każdą stronę, kiedy odbywają się one wyłącznie w stawie skokowym dolnym. Jednak pogłębienie tego ruchu może nastąpiŹ, gdy udział biorą również stawy poprzeczne stępu. Mięśnie przebiegające do przodu od osi poprzecznej stawów skokowych zginają stopę grzbietowo, natomiast zginacze podeszwowe leżą do tyłu od tej osi. PodkreśliŹ należy, że siła zginaczy podeszwowych jest przeszło czterokrotnie większa od siły grupy mięśni antagonistycznych z uwagi na to, że mięśnie zginające grzbietowo stopę nie biorą większego udziału podczas chodzenia.

Ruch podeszwowego zginania stopy wykonują:
* mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae),
* mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus), * mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), * mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
* mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus),
* mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),
* mięsień podeszwowy (m. plantaris).

Ruchy grzbietowego zginania stopy wykonują:
* mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
* mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), * mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius).

Ruch odwracania i przywodzenia stopy wykonują:
* mięsień trójgłowy łydki (m. triceps surae),
* mięsień piszczelowy przedni (m. tibialis anterior),
* mięsień piszczelowy tylny (m. tibialis posterior),
* mięsień podeszwowy (m. plantaris),
* mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus), * mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus).

Ruch nawracania i odwodzenia stopy wykonują:
* mięsień strzałkowy długi (m. peroneus longus),
* mięsień strzałkowy krótki (m. peroneus brevis),
* mięsień strzałkowy trzeci (m. peroneus tertius),
* mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus).

Pozostałe stawy stępu
W porównaniu do opisanych wcześniej stawów, łączących kości tylnej części stępu, stawy przedniego odcinka stępu oraz i stawy stępowo-śródstopne są stawami o bardzo niewielkiej ruchomości. Płaskie powierzchnie stawowe oraz bardzo silny aparat więzadłowy tej okolicy powoduje, że ruchy polegają na nieznacznych przesunięciach się kości względem siebie. Dzięki temu jednak stopa stanowi silny, a równocześnie sprężysty narząd podporowy ciała.

Stawy palców stopy
Mechanika stawów śródstopno-paliczkowych i stawów międzypaliczkowych jest na ogół analogiczna do mechaniki odpowiednich stawów ręki. Jednak w stawach śródstopno-paliczkowych możemy wykonaŹ prócz wyprostu dośŹ znaczne zgięcie grzbietowe palców (około 30o). W stawach międzypaliczkowych zakres ruchów zgięcia jest także mniejszy od zakresu jednoimiennych stawów ręki. Ponadto paluch nie może wykonywaŹ samodzielnie czynnych ruchów bocznych.

Ruch zginania palców w kierunku podeszwowym wykonują:
* mięsień zginacz długi palców (m. flexor digitorum longus) - ostatnie człony palców II-V, * mięsień zginacz długi palucha (m. flexor hallucis longus) - ostatni człon palca I, * mięsień zginacz krótki palców (m. flexor digitorum brevis) - środkowe człony II-V, * mięśnie międzykostne (mm. interossei), - pierwsze człony palców II-V, * mięśnie glistowate (m. lumbricales) - pierwsze człony palców II-V, * mięsień zginacz krótki palucha (m. flexor hallucis brevis) - pierwszy człon palucha, * mięsień czworoboczny podeszwy (m. quadratus plantae) - dołącza do ścięgien m. zginacza długiego palców.

Ruch zginania palców w kierunku grzbietowym wykonują:
* mięsień prostownik długi palców (m. extensor digitorum longus), * mięsień prostownik krótki palców (m. extensor digitorum brevis), * mięsień prostownik długi palucha (m. extensor hallucis longus), * mięsień prostownik krótki palucha (m. extensor hallucis brevis).

Ruch odwodzenia palców stopy wykonują:
* mięśnie międzykostne grzbietowe (mm. interossei dorsales), * mięsień odwodziciel palucha (m. abductor hallucis),
* mięsień odwodziciel palca V (m. abductor digiti V).

Ruch przywodzenia palców stopy wykonują:
* mięśnie międzykostne podeszwowe (mm. interossei plantares), * mięsień przywodziciel palucha (m. adductor hallucis),
* mięsień przywodziciel palca V (m. adductor digiti V),
* mięśnie glistowate (mm. lumbricales).

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Anatomia Czlowieka skrypt AWF cz II
Anatomia człowieka Odżywianie i układ pokarmowy
Anatomia człowieka Układ nerwowy i percepcja zmysłowa
Anatomia Czlowieka
Anatomia Chirurgiczna skrypt
Pobrano z WWW BEZ NAUKI PL Anatomia człowieka
Ignasiak Anatomia człowieka
Bochenek Anatomia człowieka 1
Anatomia człowieka dla Poczatkujacych Dr Gunther von Hagens
Mała encyklopedia anatomii człowieka
Anatomia człowieka Układ rozrodczy
anatomia człowieka podstawy moje opracowanie
Bochenek Anatomia człowieka 4
Anatomia człowieka Układ oddechowy i oddychanie
Anatomia człowieka Układ ruchu

więcej podobnych podstron