DSC03238 (3)

powiedzi, w których nadawca przytacza bądź referuje sądy innej osoby. Ten drugi typ tekstów określany jest nazwami mowa niezależna (ten termin odnosi się do wypowiedzi wprowadzających przytoczenie pełnego sądu) i mowa zależna (oznacza wypowiedzi referujące). Istnieją też różne formy hybrydalne, jak mowa pozornie zależna czy pozornie niezależna, w której perspektywy osobowe przenikają się. Te różne rodzaje „mów” to ciekawy przypadek tekstów „dwugłosowych”; stanowią one wyzwanie dla teorii tekstu, gdyż — jak pamiętamy — koherencja wypowiedzi zależy od jedności nadawcy. Bliższe badania wykazują, że dwie perspektywy osobowe nie są w omawianych tu typach wypowiedzi równorzędne. Jedna podporządkowana jest drugiej.

Inny rodzaj opozycji występującej w uniwersum tekstów to opozycja tekstów, które można by określić jako niezależne i tekstów w jakiś sposób pochodnych - będących parafrazą, przekładem, streszczeniem, trawestacją, parodią tekstów wyjściowych. Relacja między tekstem derywowanym i jego podstawą należy do sfery zagadnień intertekstualnych, które w szczególny sposób przyciągają uwagę badaczy literatury, ostatnio jednak rozpatrywane są także z punktu widzenia teorii tekstu. Spore zainteresowanie wzbudziła na przykład struktura streszcze-riiSrObserwacja sposobów przetwarzania tekstu w tekst pochodny odsłania istotne rysy jego budowy i ujawnia rozmaite mechanizmy tekstotwórcze.

Kolejne przeciwstawienie typologiczne w obrębie tekstów dotyczy wypowiedzi literackich i wypowiedzi nieliterackich. Tym pierwszym przypisuje się dominację funkcji estetycznej czy ludycz-nej. Należą one do zinstytucjonalizowanego obszaru literatury, cechującego się bogactwem swoistych konwencji znakowych. Wypracowane w tym obszarze formy rodzajowe i gatunkowe podlegają stosunkowo dużej zmienności — zależnie od wymogów różnych poetyk historycznych.

Istota literackości od wieków była przedmiotem refleksji i różnie wyjaśniano i opisywano ten fenomen kultury. Z punktu widzenia teorii tekstu wskazać można dwie swoiste cechy wypowiedzi przynależnych do obszaru literatury. Pierwsza dotyczy czynników podmiotowych gwarantujących jedność tekstu, a więc nadawcy i odbiorcy komunikatu. W utworach literackich kategorie te nie są tożsame z autorem i czytelnikiem, lecz odpowiada im pewien konstrukt osobowy, poznawalny jedynie przez zachowania językowe zamknięte w ramach pojedynczej wypowiedzi.

W utworach lirycznych jest to podmiot liryczny, w tekstach narracyjnych — narrator. Partnerem tak wykreowanego nadawcy jest tzw. odbiorca wirtualny, zaprogramowany wewnątrz dzieła literackiego. Akt porozumienia owych podmiotów przebiega przy udziale pewnego za-