DSC02929 (5)

Pamiętnik zawiera w zalążku problematykę całej późniejszej twórczości Gombrowicza. Podkreślimy tu jedynie^ że motywem naczelnym wszystkich opowiadań jest u,walka” — starcie głównego bohatera utworu z Innymtr Ta walka da się zinterpretować w kategoriach „przestrzennych”, na co zresztą wskazuje dobitnie konstrukcja świata przedstawionego opowiadań, który zazwyczaj przybiera postać zamkniętego theatrum (dom żałoby, ogród Alicji, salon hrabiny Kotłubaj, bryg płynący po Atlantyku). Rola tego zamknięcia daje się zauważyć szczególnie tam, gdzie powstaje wyraźna opozycja pomiędzy światem jako nieograniczoną przestrzenią przygody — a ciasną łupiną, w jaką zakuty zostaje bohater. Tak jest w Przygodach^{1 2}, gdzie podmiot relacji błąka się bez przeszkód po całej kuli ziemskiej, dopóki nie natrafi na Murzyna, który wtłacza go to do szklanej kuli, to do swoistej „batysfery”, to — na koniec — „wcielony” w wichurę, rzuca go na malutką wysepkę na Morzu Żółtym. Bohater wyznaje, że jego podróże, będąc ucieczką, są zarazem poddaniem się nieuniknionej konieczności: Murzyn i tak musi złapać swą ofiarę, a ona ulega mu jak zahipnotyzowana.

W Przygodach czterokrotnie powtarza się podobna sytuacja: bohater rzucony zostaje w odmęty żywiołów, sza-lejących po całym świecie, pozornie więc przeżywa awanturnicze przygody — ale w rzeczywistości oddzielony jest od rzeczywistości ścianką swej „łupiny” — czy będzie to szklana kula, czy głębinowa sonda, czy gondola balonu,

czy wreszcie — jak na wysepce trędowatych — sama skóra podróżnika mimo woli. Oniryczne pochodzenie fabuły tego opowiadania (do czego się Gombrowicz sam przyznawał) skłaniało interpretatorów do stosowania przy lekturze klucza psychoanalitycznego. Odcień perwersyjnej przyjemności, jaki towarzyszył uczuciom więzionego bohatera, miał wskazywać na skłonności regresywne w psychice autora.^{3 4 5} Do takiej interpretacji dodałbym jeszcze inną: sytuacja bohatera Przygód jest figurą życiowej sytuacji każdego człowieka, który nigdy nie styka~śię ze światem bezpośrednio — zawsze przez Fdrmęj^jeśli zda sobie z tego sprawę, dostrzeże coś w rodzaju szyby, oddzielającej go od obserwowanych zjawisk. Na jej powierzchni zatrzyma się świat jako suma „wyglądów” — bardzo subiektywnych, poddanych specyficznej organizacji. Powstanie wątpliwość, czy to, co dostrzec można z wnętrza takiej szklanej kuli, jest w rzeczywistości takie, jakim się zdaje, czy może szczególna optyka widzenia zniekształca zewnętrzne zjawiska lub nawet prowadzi do ułudy. '•

Tylko na pozór chodzi tu o poznawczy dylemat w jego Kartezjuszowej czy Berkeleyowskiej wersji. W istocie nie idzie przecież o realność rzeczy i zdarzeń ani o faktyczne istnienie podmiotu obserwacji; materiałem, z jakiego ulepiona jest „kula”, są osobiste przeświadczenia człowieka na temat rzeczywistości, uprzedzenia, nastawienia, fałszująca świat ideologia, rzutowane na przedmiot percepcji ukryte kompleksy psychiczne, słowem, to wszystko, co organizuje chaos zjawisk, semantyzuje go, wprowadza hierarchię i porządek. Zatem — paradoksalnie — to, co z chaosu czyni „świat” — całość sensowną — sprawia, że ten świat zamyka się jako więzienie wokół jednostki.

1

H. Kirchner i Z. Zabiclciego przy współudziale M. R. Pragłow-skiej, Wrocław 1974, s. 283.

2

Cytaty z opowiadań, a więc i ich tytuły, podaję za wydaniem powojennym: fiakakaj, Kraków 1957. W pierwodruku z 1933 roku opowiadanie Przygody nosiło tytuł: Na 5 minut grzęd zaśnięciem; Pamiętnik Stefana Czarnieckiego nazywał się: Krótki pamiętnik Jakuba Czarnieckiego, a Zdarzenia na brygu Banbury posiadały podtytuł: czyli aura umysłu F. Za nr mana. Autor wprowadził w wydaniu z 1957 roku szereg drobnych zmian w tekstach utworów, które zazwyczaj nie naruszają jednak ich konstrukcji i wymowy. Jedyna poważniejsza ingerencja dotyczy opowiadania Bal    które zostało przerobione i poważnie skró

cona. Omawiając je, zasygnalizują oeotno tą zmianę.

3

Szklana bania, żelazna kula głębinowa czy gondola balonu byłyby wówczas po prostu obrazami symbolicznymi matczynego łona. Nb. podwodne przygody bohatera mogły być Inspirowane przez głośne w tamtych latach wyczyny Williama Beebe‘a, które ■Gombrowicz musiał znać Jako miłośnik marynistyki (por.:

4

W. Beebe, W głębinach oceanu. Warszawa, b.d.; tenże, 923 metry

5

eo głtfb oceanu. Warszawa, b.d ).